Cyberprzestrzeń

mimo wielu prób nie została ustalona jego jedna, powszechnie akceptowana definicja tego pojęcia. Wynika to m.in. z różnych podejść do fenomenu cyberprzestrzeni, np. techniczno-technologicznego, społecznego, kulturowego, pragmatycznego, metaforycznego itp. W słowie „cyberprzestrzeń” występują dwa człony. Pierwszy z nich, „cyber”, pochodzi od cybernetyki i – jak pisze J. Unlod – wywodzi się z greckiego „kubernao”,czyli „sterować”, „nawigować”. Sugeruje on koncepcję z jednej strony nawigowania w oceanie danych cyfrowych, z drugiej – kontroli osiąganej przez odpowiednią manipulację tymi danymi. Drugi człon, „przestrzeń”, kojarzony jest z relacją współzależności, jakie zachodzą między poszczególnymi stronami w sieci i pomiędzy serwerami.

  W potocznym rozumieniu cyberprzestrzeń traktowana jest jako przestrzeń społeczna, w której spotykają się (komunikują) internauci za pośrednictwem komputerów przyłączonych do globalnej sieci www. Stanowi ona sieć powiązań jednostek w celu wymiany informacji, prowadzenia biznesu, kreowania sztuki czy prowadzenia polityki. Określa się w ten sposób kompleks zjawisk związanych z szeroko pojętymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi rozpatrywanymi w perspektywie kulturowej, socjologicznej, psychologicznej, pedagogicznej, aksjologicznej, politycznej, ekonomicznej, medycznej, informatologicznej itp. W każdym z tych obszarów rodzą się dylematy wynikające z relacji i zależności będących konsekwencją zderzenia się świata realnego z wirtualnym. Podmioty (społeczności wirtualne) funkcjonujące w cyberprzestrzeni tworzą szerszy jej kontekst, nazywany cyberkulturą.

  W kulturze tej mamy do czynienia zarówno z rzeczywistoścą rozszerzoną, jak i wirtualną. Istotą tej pierwszej jest łączenie obrazu świata rzeczywistego z elementami stworzonymi przy wykorzystaniu technologii informatycznych. Idea rzeczywistości wirtualnej natomiast opiera się na tworzeniu sztucznego, całkowicie wygenerowanego komputerowo środowiska, które może naśladować wygląd świata rzeczywistego. Obie rzeczywistości –wirtualna i rozszerzona – mieszczą się w kategorii światów stworzonych przez człowieka dzięki TIK, a więc sztucznych.

Badacze twierdzą, że na obecnym etapie rozwoju technologii wirtualnej i rozszerzonej rzeczywistości ich użytkownicy mają problemy z oddzieleniem doświadczeń zdobytych w świecie fizycznym od tych związanych z cybeprzestrzenią. Oznacza to, że środowisko wirtualne może nie być odróżnialne dla percepcji człowieka od rzeczywistości, a granice między doświadczeniem zdobytym w świecie fizycznym i wirtualnym coraz bardziej się zacierają. Zapewne trzeba będzie poddać rewizji koncepcje tego środowiska, które całkowicie przeciwstawiają ją światu realnemu. Analiza pojęć związanych z funkcjonowaniem cyberprzestrzeni dokonana przez J. Unolda sugeruje konieczność poszerzenia refleksji w tym obszarze. Zakresy pojęć, takich jak autostrada informacyjna, przestrzeń cyfrowa, infosfera, „myślące rzeczy”, „otaczająca inteligencja”, wirtualna rzeczywistość, symulowana rzeczywistość, zmuszają do szukania odpowiedzi na pytanie o różnice pomiędzy światem realnym a rzeczywistością symulowaną i o sposób zachowania się człowieka, który ma świadomość bycia zanurzonym w rzeczywistości symulowanej.

  Cyberprzestrzeń staje się pojęciem, które nie tylko coraz częściej utożsamiane jest z internetem, ale też łączone z różnymi mediami, takimi jak telewizja, klasyczne sieci telefoniczne, telefonia komórkowa, a szczególnie internet rzeczy. Ten ostatni oznacza wszechobecne, niewidoczne przetwarzanie informacji, niezwiązane z konkretnym komputerem, lecz dokonujące się wszędzie dzięki podłączonym do sieci przedmiotom codziennego użytku. Cyberprzestrzeń stanowi zatem podstawowy kanał wymiany danych i obejmuje wszystkie systemy komunikacji elektronicznej, które przesyłają informacje pochodzące ze źródeł numerycznych lub są przeznaczone do digitalizacji.

  P. Sienkiewicz opisuje cyberprzestrzeń z perspektywy badań systemowych, a szczególnie analizy systemowej, którą definiuje jako zbiór metod i technik służących racjonalnemu rozwiązywaniu systemowych sytuacji decyzyjnych, a zarazem wspomaganiu osób odpowiedzialnych za decyzje podejmowane w warunkach niepewności i ryzyka. Przestrzeń cybernetyczna („galaktyka Wienera”) jest dla niego miejscem konwergencji technologii informatycznych, telekomunikacyjnych i mediów, charakteryzujących się takimi cechami, jak sieciowość, wirtualność, interaktywność, multimedialność i hipertekstowość. Z perspektywy analizy systemowej istotne znaczenie mają cechy strukturalne i funkcjonalne cyberprzestrzeni jako „złożonego systemu o strukturze sieci. System ten ewoluuje, jest zdolny do zachowań chaotycznych związanych z nieliniowym charakterem reakcji (stosunków i sprzężeń) między elementami: powstającymi i znikającymi sieciami składowymi”. Przyczyny tego stanu rzeczy P. Sienkiewicz upatruje w społecznym charakterze relacji wewnątrz- i międzysieciowych.

J. Wasilewski zebrał najczęściej cytowane w literaturze definicje cyberprzestrzeni. Jest to:

• globalna domena środowiska informacyjnego składająca się ze współzależnych sieci tworzonych przez infrastrukturę technologii informacyjnej (IT) oraz zawartych w nich danych, włączając Internet, sieci telekomunikacyjne, systemy komputerowe, a także osadzone w nich procesory oraz kontrolery;
• wirtualna przestrzeń, w której krążą elektroniczne dane przetwarzane przez komputery PC z całego świata;
• interaktywna domena stworzona z cyfrowych sieci, która jest wykorzystywana do przechowywania, modyfikowania oraz przekazywania informacji. Jej częścią jest Internet, ale zawierają się w niej także inne systemy informacyjne, które obsługują biznes, infrastrukturę oraz wspomagają świadczenie usług;
• wirtualna przestrzeń wszystkich systemów technologii informacyjnej powiązanych na poziomie danych w skali globalnej, której fundament stanowi Internet. Systemy IT działające w wyizolowanej przestrzeni wirtualnej nie stanowią części cyberprzestrzeni;
• przestrzeń komunikacyjna utworzona przez globalne połączenie sprzętu służącego do automatycznego przetwarzania cyfrowych danych.

Interpretując te definicje, badacz stawia pytanie o to, w jaki sposób poprawne rozumienie tego, czym jest cyberprzestrzeń, wpływa na postrzeganie bezpieczeństwa państwa. Położenie w definicji cyberprzestrzeni akcentu na elementy infrastruktury informacyjnej sprawia, że jej bezpieczeństwo skupiać się będzie na zapewnieniu ochrony tylko określonym elementom. Włączenie do definicji użytkowników i występujących pomiędzy nimi relacji wymaga natomiast rozumienia bezpieczeństwa w tym obszarze w sposób dynamiczny i wieloaspektowy.

Definicja cyberprzestrzeni przyjęta w Doktrynie cyberbezpieczeństwa RP uwzględnia oba te elementy. Stanowi ją

przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzona przez systemy teleinformatyczne (zespoły współpracujących ze sobą urządzeń informatycznych i oprogramowania zapewniające przetwarzanie, przechowywanie, a także wysyłanie i odbieranie danych przez sieci telekomunikacyjne za pomocą właściwego dla danego rodzaju sieci telekomunikacyjnego urządzenia końcowego przeznaczonego do podłączenia bezpośrednio lub pośrednio do zakończeń sieci) wraz z powiązaniami między nimi oraz relacjami z użytkownikami.

Cyberprzestrzeń stała się obecnie nowym polem walki o wpływy i dominację pomiędzy narodami, państwami i korporacjami, co pociąga za sobą konieczność dokonania licznych zmian zarówno w pragmatyce, jak i w prawno-organizacyjnym wymiarze funkcjonowania systemów bezpieczeństwa w skali globalnej i lokalnej. W przestrzeni tej prowadzi się wiele form walki, takich jak:

• warfare – której celem jest uzyskanie przewagi w dowodzeniu;
• intelligence-based warfare – bazującej na wiedzy rozpoznawczej;
• electronic warfare – nakierowanej na techniki radioelektroniczne i kryptograficzne;
• psychological warfare – związanej z walką psychologiczną;
• hacker warfare – będącej atakiem na systemy informacyjne;
• economic information warfare – związanej z blokowaniem informacji w celu osiągnięcia przewagi ekonomicznej;
• cyberwarfare – będącej wojną w rzeczywistości wirtualnej.

Dlatego, jak stwierdza A. Nowak, „sieciowość, zarówno w wymiarze społecznym, jak i technologicznym, wraz z jej wszystkimi konsekwencjami, stanowi jedno z najważniejszych pojęć nowego paradygmatu bezpieczeństwa na poziomie krajowym i międzynarodowym”.

Przestrzeń wirtualna/cyfrowa zaczyna być w związku z tym traktowana jako terytorium danego państwa, co skutkuje wprowadzeniem do tezaurusa pojęciowego nowego pojęcia, jakim jest cyberprzestrzeń państwa. W Doktrynie cyberbezpieczeństwa RP definiowana jest ona jako

cyberprzestrzeń w obrębie terytorium państwa polskiego i poza jego terytorium w miejscach, gdzie funkcjonują przedstawiciele RP, tj. placówki dyplomatyczne, kontyngenty wojskowe, jednostki pływające oraz statki powietrzne poza przestrzenią RP, podlegające polskiej jurysdykcji.

Na potrzeby polityki ochrony cyberprzestrzeni dla pojęcia „bezpieczeństwo cyberprzestrzeni” przyjęto, że stanowi je „zespół przedsięwzięć organizacyjno-prawnych, technicznych, fizycznych i edukacyjnych mający na celu zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania cyberprzestrzeni”.

Cyberprzestrzeń jest, jak podkreśla T.R. Aleksandrowicz, „przestrzenią operacyjną, w której wykonywane są przez ludzi działania mające przynieść określony cel, ze swej strony mają wywołać efekty w samej cyberprzestrzeni, jak i poza nią”. W przestrzeni tej prowadzona jest walka informacyjna, której celem jest uzyskanie wpływu na zachowanie podmiotów będących celem ataku, zakłócanie lub uniemożliwienie funkcjonowania zaatakowanego systemu informatycznego oraz fizyczne niszczenie infrastruktury informatycznej przeciwnika. Za pośrednictwem sieci teleinformatycznych wchodzących w skład cyberprzestrzeni można wpływać na infrastrukturę krytyczną państwa obejmującą systemy zaopatrzenia w energię, surowce energetyczne i paliwa, systemy łączności, sieci teleinformatyczne, systemy finansowe, zaopatrzenia w żywność, wodę, systemy ochrony zdrowia, transportowe, ratownicze, zapewniające ciągłość działania administracji publicznej oraz systemy produkcji, składowania, przechowywania i stosowania substancji chemicznych i promieniotwórczych, w tym rurociągi substancji niebezpiecznych.

Oznacza to, że cyberprzestrzeń ma także wymiar militarny. Rewolucja w sprawach wojskowych (Revolution in Military Affairs, RMA) spowodowała, że dotychczasowe działania sił zbrojnych zostały wsparte nowoczesnymi technologiami informatycznymi, które polegają na

użyciu przewagi informacyjnej nad przeciwnikiem (wywiad i rozpoznanie elektroniczne, precyzyjna lokalizacja pozycji własnych za pomocą urządzeń systemu nawigacji satelitarnej GPS) oraz wykorzystaniu broni precyzyjnego rażenia, pozwalającej na dokładną lokalizację celu i jego precyzyjne zniszczenie przy minimalizacji ofiar.

W związku z tym cyberprzestrzeń określa się piątym środowiskiem walki poza lądem, morzem, przestrzenią powietrzną i kosmosem.

Ochrona cyberprzestrzeni staje się priorytetowym zadaniem rządów ze względu na powstałe zagrożenia o wymiarze globalnym. M. Lakomy zalicza do nich:

• cyberterroryzm (politycznie motywowany atak lub groźba ataku na komputery, sieci lub systemy informacyjne w celu zniszczenia infrastruktury oraz zastraszenia lub wymuszenia na rządzie i ludziach daleko idących celów politycznych);
• działalność wywiadowczą (próby wyprowadzania informacji niejawnych z serwerów należących do instytucji rządowych, korporacji lub komputerów osobistych);
• wykorzystanie cyberprzestrzeni do prowadzenia działań zbrojnych mających na celu uzyskanie przewagi informacyjnej, „niewidzialność” przeciwnika, w których terenem działań jest cyberprzestrzeń, a czynnikiem krytycznym – czas).

W ramach sieciowego paradygmatu bezpieczeństwa opisanego przez T.R. Aleksandrowicza państwa traktowane są jako węzły w sieci stosunków międzynarodowych, których obowiązkiem jest dostrzeganie szans i zagrożeń wynikających z funkcjonowania w cyberprzestrzeni i równocześnie reagowanie oraz przeciwdziałanie generowanym w tym środowisku zagrożeniom.

Hanna Batorowska, Katarzyna Batorowska

T.R. Aleksandrowicz, Podstawy walki informacyjnej, Wydawnictwo Spotkania, Warszawa 2016; tenże, Świat w sieci. Państwa, społeczeństwa, ludzie. W poszukiwaniu nowego paradygmatu bezpieczeństwa narodowego, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2014; Doktryna cyberbezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2015; J. Kulesza, Ius internet. Między prawem a etyką, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010; M. Lakomy, Cyberprzestrzeń jako nowy wymiar rywalizacji i współpracy państw, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2015; Znaczenie cyberprzestrzeni dla bezpieczeństwa państw na początku XXI wieku, „Stosunki Międzynarodowe – International Relations” 2010, t. 42, nr 3–4;  A. Nowak, Cyberprzestrzeń jako nowa jakość zagrożeń, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej” 2013, nr 3 (92); P. Sienkiewicz, Ontologia cyberprzestrzeni, „Zeszyty Naukowe Warszawskiej Wyższej Szkoły Informatyki” 2015, nr 13, vol. 9; tenże, Analiza systemowa zagrożeń dla bezpieczeństwa cyberprzestrzeni, „Automatyka” 2009, t. 13, z. 2.; J. Skrzypczak, Polityka ochrony cyberprzestrzeni RP, „Przegląd Strategiczny” 2014, nr 7; J. Unlod, Zarządzanie informacją w cyberprzestrzeni, PWN, Warszawa 2015; J. Wasilewski, Zarys definicyjny cyberprzestrzeni, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, nr 9; S. Wojciechowska-Filipek, Z. Ciekanowski, Bezpieczeństwo funkcjonowania w cyberprzestrzeni. Jednostki – organizacje – państwa, CeDeWu, Warszawa 2019; M. Wójcik, Rozszerzona rzeczywistość w usługach informacyjnych bibliotek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2018.