Ochrona własności intelektualnej w sieci
zespół uregulowań prawnych i czynności zmierzających do zabezpieczenia interesów podmiotów prawa własności intelektualnej (autora utworu, twórcy, współtwórcy dzieła) przed zaborem, kradzieżą, przywłaszczeniem lub bezprawnym wykorzystaniem wytworów ludzkiego intelektu w wirtualnej przestrzeni przez osoby do tego nieupoważnione. Ochrona ta obejmuje niektóre dobra materialne, które są efektem pracy twórczej. Prawo własności intelektualnej dzieli się na prawo autorskie i prawa pokrewne (prawo własności artystycznej, literackiej, naukowej) oraz prawo własności przemysłowej (m.in. wynalazki, wzory użytkowe, znaki towarowe), jednak z punktu widzenia charakteru opracowania oraz stosunkowo częstego łamania praw autorskich w internecie, przez własność intelektualną należy tu rozumieć zwłaszcza pierwszą z wymienionych kategorii (węższe znaczenie własności intelektualnej).
Zagwarantowana prawnie ochrona dzieł o charakterze własności intelektualnej obejmuje utwory artystyczne, literackie i naukowe już od momentu nabycia prawa autorskiego, czyli od chwili wykonania takiego dzieła. Takie dzieło musi być podane do powszechnej wiadomości (rozpowszechnione), oznaczone imieniem i nazwiskiem jego autora oraz datą jego powstania (ukazania się). Prawa autorskie chronione są do 70 lat po śmierci autora, a po upływie tego czasu przechodzą na jego spadkobierców. Jak podkreśla E. Tytyk, prace dyplomowe oraz naukowe (licencjackie, inżynierskie, magisterskie, doktorskie, habilitacyjne, profesorskie) są objęte prawem autorskim i z tego też tytułu podlegają prawnej ochronie, którą gwarantuje państwo poprzez określone normy prawne. Kwestie te reguluje Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83 z późn. zm., t.j.).
Przykładem nieuprawnionego korzystania w internecie z utworów cudzego autorstwa jest m.in. piractwo, czyli nagminne naruszanie bądź łamanie praw autorskich w internecie poprzez nieautoryzowane wykorzystywanie cudzego utworu w jakiejkolwiek formie. Zgodnie z art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych samo pobieranie z sieci plików z utworami jest, co prawda, zgodne z prawem, jeżeli zostanie zakwalifikowane jako dozwolony użytek osobisty, jednak często pliki te są udostępniane innym użytkownikom internetu, co stanowi jawne przekroczenie dopuszczalnej przez prawo zasady własnego użytku osobistego. Inaczej jest w przypadku ściągania programów komputerowych, które w myśl art. 77 wskazanej ustawy są wyłączone z dozwolonego użytku utworów chronionych. Dlatego też nawet przegranie programu komputerowego osobie bliskiej jest niedozwolone. Rozpowszechnianie cudzego utworu w sieci bez stosownego uprawnienia jest zagrożone grzywną, karą ograniczenia wolności, a nawet karą pozbawienia wolności, natomiast nielegalne ściąganie pirackiej wersji oprogramowania jest kradzieżą, a osoba dopuszczająca się takiego czynu podlega odpowiedzialności z zakresu Kodeksu karnego. Innym przestępstwem wynikającym z naruszenia prawa autorskiego jest plagiat, a więc rozpowszechnianie cudzego dzieła lub jego części pod własnym nazwiskiem, a także pisanie prac dyplomowych na zamówienie i handel nimi. Zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku sprawca przestępstwa przywłaszcza sobie autorstwo cudzego utworu i/lub wprowadza w błąd co do stanu faktycznego w tej materii.
O ochronie autorskich praw osobistych traktuje art. 78 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w którym znajduje się następujący zapis:
1. Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
2. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa.
3. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, osoby wymienione w ust. 2 są uprawnione w tej samej kolejności do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy.
4. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, z powództwem, o którym mowa w ust. 2, może również wystąpić stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy.
Natomiast ochrona autorskich praw majątkowych została określona w art. 79 wskazanej ustawy:
1. Uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
1) zaniechania naruszania;
2) usunięcia skutków naruszenia;
3) naprawienia wyrządzonej szkody:
a) na zasadach ogólnych albo
b) poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;
4) wydania uzyskanych korzyści.
Uprawniona osoba może się także domagać zamieszczenia w prasie odpowiedniego oświadczenia lub podania do publicznej wiadomości treści orzeczenia sądu w tej sprawie oraz zapłaty przez sprawcę naruszenia dóbr intelektualnych określonej kwoty na rzecz wskazanego funduszu.
J. Pająk, Plagiat – aspekt prawnokarny, [w:] Własność intelektualna w sieci, D.G. Żak (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 2014; System prawa prywatnego, t. 13: Prawo autorskie, J. Barta (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2013; E. Tytyk, Bezpieczeństwo i higiena pracy, ergonomia i ochrona własności intelektualnej, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2017; Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 1994 r. Nr 24, poz. 83 z późn. zm., t.j.); D. Zybała, Kradzież dóbr intelektualnych w Internecie – aspekt prawnokarny, [w:] Własność intelektualna w sieci, D.G. Żak (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 2014; D.G. Żak, Wybrane formy naruszeń prawa własności intelektualnej w Internecie, [w:] Własność intelektualna w sieci, D.G. Żak (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin 2014.