Propaganda państwowa
narzędzie oddziaływania państwa na swoich obywateli oraz otoczenie międzynarodowe, by w efekcie osiągnąć za pomocą perswazji utrzymywanej przez odpowiednio dobrane treści i silną ekspozycję przekazu postawy, wartości, poglądy i emocje zgodne z intencjami państwa tworzącego treści propagandowe.
Istnieje wiele definicji terminu „propaganda”, akcentujących różne jej interpretacje i kładących nacisk na jej wybrane aspekty. Jedna z najwcześniejszych definicji naukowych została wprowadzona przez H.D. Lasswella, który wskazywał, że propaganda to zarządzanie postawami zbiorowymi poprzez manipulowanie znaczącymi symbolami. E.L. Bernays, jeden z ojców public relations, pisał w tym samym czasie: „Współczesna propaganda to konsekwentny, trwały wysiłek tworzenia lub kształtowania wydarzenia tak, aby wpływać na relacje społeczeństwa z przedsiębiorstwem, pomysłem lub grupą”. J. Ellul, francuski socjolog, jeszcze szerzej zdefiniował ją jako wszechobecny proces wpływania na wartości społeczne.
Pierwsza wojna światowa (1914–1918) doprowadziła do niespotykanej wcześniej ekspansji propagandy, zwłaszcza wojskowej. Wszystkie strony konfliktu były przekonane, że walka za pomocą środków psychologicznych była równie ważna jak wykorzystanie broni konwencjonalnej. Każde państwo biorące udział w konflikcie miało własne instytucje do tego celu: Wellington House i Crewe House w Wielkiej Brytanii, Maison de la Presse we Francji, Centralne Biuro Służb Zagranicznych w Niemczech, Committee on Public Information (Komitet Informacji Publicznej) w USA. Po I wojnie światowej zachodnie państwa demokratyczne najpierw zdemobilizowały swoją propagandę, ale rodzące się w XX w. ruchy totalitarne obficie z niej czerpały, wykorzystując narzędzia masowej propagandy do tworzenia ideologii i tłumaczenia swoich roszczeń do władzy. Tak było w przypadku Związku Radzieckiego, gdzie w 1920 r. założono dział agitacji i propagandy Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej. Inne państwa, również te, w których dominowała ideologia prawicowa, poszły za tym przykładem niewiele później. W latach 20. XX w. narodowi socjaliści w Niemczech stworzyli aparat propagandowy na poziomie partyjnym, który po 1933 r. dostosowali do poziomu państwowego. Adolf Hitler był przekonany, że klęska Niemiec w I wojnie światowej była efektem niewystarczającej propagandy. Pojawiły się też wówczas eklektyczne teorie uwzględniające elementy psychologii masowej w działaniach propagandowych (np. w pracach G. Le Bona i W. McDougalla). W podobny sposób uprawiano propagandę w faszystowskich Włoszech.
Działania propagandowe o zasięgu krajowym i międzynarodowym nasiliły się w czasie II wojny światowej i po niej. Podczas gdy reżimy totalitarne nadużywały propagandy, aby wprowadzić w błąd swoje narody, zachodnie demokracje, związane ideałami wolności opinii i wolności prasy, chcąc powstrzymać się od propagandy, określały swoje działania jako informacyjne lub edukacyjne. Wprowadzono także pojęcie wojny psychologicznej. Kraje zachodnie uważały, że jej stosowanie (nawet podejmując próby manipulacji) jest konieczne, by się bronić przed groźbą sowieckiego totalitaryzmu. Narzędzia propagandy na masową skalę stosowano zatem także podczas zimnej wojny. Również po zakończeniu konfliktu Wschód–Zachód sięgano po narzędzia propagandy w konfliktach, takich jak wojna w Zatoce Perskiej, Afganistanie, na Bałkanach, w Iraku. Na masową skalę propaganda stosowana jest dziś przez Federację Rosyjską, która prowadzi tego rodzaju działania zarówno po to, by tłumaczyć światu swoją politykę, jak i po to, by utrzymywać poparcie wśród swoich obywateli. Kreml stosuje więc zarówno propagandę skierowaną do wewnątrz (propaganda narodowa, państwowa), jak i na zewnątrz (propaganda międzynarodowa).
W działaniach propagandowych wykorzystuje się wszelkiego rodzaju środki komunikacji. W czasach, gdy nie istniały nowoczesne środki masowego przekazu, do celów propagandowych wykorzystywano symbole, monety, znaki heraldyczne, architekturę, rzeźby i obrazy, elementy propagandowe „przemycano” także w przemówieniach sztukach teatralnych. Wynalazek druku zwiększył możliwości dystrybucji materiałów propagandowych, a w szczególności pism propagandowych (ulotek, broszur). Dzięki nowym technikom graficznym propaganda wizualna stała się bardziej zróżnicowana i wyrafinowana, popularne stały się karykatury i plakaty. Również fotografię i film zaczęto wkrótce po ich wynalezieniu wykorzystywać do celów propagandowych. Radio służyło walczącym stronom w czasie II wojny światowej przekazywania wiadomości ponad granicami państw i liniami frontu. Transmisje radiowe były również ulubionym medium w czasie zimnej wojny i nadal wykorzystuje się je tam, gdzie nie ma możliwości bezpłatnej dystrybucji informacji. Radio Wolna Europa (zob. Radio Wolna Europa i Radio Swoboda) oraz Radio Liberty transmitowały swoje programy do Związku Radzieckiego i bloku wschodniego do 1989 r., a Radio Martí emituje swoje audycje (a Televisión Martí swoje programy) dla ludności kubańskiej ze Stanów Zjednoczonych. Grupy terrorystyczne próbowały propagować swoje treści propagandowe za pomocą taśm wideo, możliwości rozprzestrzeniania propagandy zdecydowanie poszerzył internet. Poza propagandą przekazywaną za pośrednictwem mediów wciąż istnieje także działania propagandowe, czyli demonstracje, strajki głodowe czy ataki terrorystyczne.
Propaganda państwowa przyjmuje zróżnicowane formy w zależności od reżimu politycznego. W państwach demokratycznych ma ona bardziej ograniczony charakter z uwagi na nieutrudniony dostęp obywateli do informacji. W państwach niedemokratycznych propaganda stanowi silne narzędzie sprawowania kontroli politycznej nad obywatelami, a nierzadko także instrument budowania relacji międzynarodowych.
Propaganda ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania chińskiego systemu rządów. Niektóre aspekty propagandy, w szczególności dotyczące formalizacji obrazów i języka, sięgają najwcześniejszego okresu historii Chin, ale propaganda była najbardziej skuteczna w okresie rządów Mao Tse-tunga. U schyłku XX w. i obecnie propaganda chińska realizuje nowe zadania, w szczególności stworzenia marki nacjonalizmu opartej na tradycyjnej kulturze chińskiej i na niedawnej historii, niezwiązanej bezpośrednio z partią komunistyczną. Wśród celów kampanii nacjonalistycznej znajdowało się zachęcenie do zjednoczenia z Tajwanem, które pozostaje jednym z ostatnich niespełnionych celów partii komunistycznej. I chociaż propaganda jest wciąż obecna w codziennym życiu Chin, to dzięki potężnej kontroli, jaką państwo sprawuje nad mediami, publikacjami i edukacją, zmniejszyła się cenzura. Pojawienie się nowych mediów, takich jak internet, dostarczyło alternatywnych możliwości wyrażania poglądów, choć wciąż podlegają one również ścisłej kontroli, gdy wykraczają poza granice tego, co rząd uważa za dopuszczalne.
Propaganda państwowa była od zawsze obecna w Rosji, odgrywając kluczową rolę zarówno w życiu, jak i w polityce. Badacze wskazują, że tamtejszą propagandę należy rozpatrywać w kategoriach kultury określonej przez język (słowiański), religię (rosyjski Kościół prawosławny), dziedzictwo (bizantyjskie) i niedawne doświadczenia radzieckie. Rosja rozpoczęła swą historię jako nieustannie zagrożone, heterogeniczne, niestabilne państwo zwane Rusią Kijowską, położone na skraju Europy, zyskując stabilność jako autokracja. Przyjęcie w 1472 r. tytułu cara przez Iwana III był miało się okazać działanie równie propagandowym co wiele kolejnych poczynań rządzących w nadchodzących stuleciach. Car był nie tylko głową państwa, ale i ucieleśnieniem rządu. Propaganda była więc wyłączną domeną władcy. W kolejnych stuleciach budowano tradycje propagandy, których kwintesencję stanowił okres Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, kiedy to partia komunistyczna wyrażała przekonanie, że przetrwanie u sterów władzy można osiągnąć tylko dzięki dwóm połączonym ze sobą procesom: zabezpieczeniu i zwiększeniu władzy państwa radzieckiego w kraju (poprzez industrializację) i na arenie międzynarodowej oraz konsolidacji partii w państwie. Działalność ta była usprawiedliwiona i ułatwiona dzięki wszechobecnej kampanii propagandowej. Głównym jej celem było udowodnienie, że partia jest źródłem wszelkiej mądrości. Później ten światopogląd został zmodyfikowany, gdy źródłem tym stał się Stalin , co osiągnięto, twierdząc, że był on prawdziwym spadkobiercą Lenina.
Współczesna Federacja Rosyjska pozostaje uwikłana we wszechobecną propagandę państwową nie mniej niż kiedyś. Jej celem jest zapewnienie stałego poparcia dla rządzących i unicestwienie opozycji, uzasadnienie kierunków prowadzonej polityki, w szczególności ekspansji wymierzonej w wybrane byłe republiki radzieckie, oraz budowanie pozycji na arenie międzynarodowej. O. Wasiuta wskazuje, że współcześnie rosyjska propaganda rządzi masową świadomością za pomocą metafor emocjonalnych, które wciąż się zmieniają, mieszając symbole religijne i pogańskie, prawicowe i nacjonalistyczne, np. swastykę słowiańską z krzyżem katolickim. Kreml wykorzystuje emocje, aby zmienić sposób myślenia w sprawach podstawowych. Symbole takie są w sposób celowy wprowadzane do świadomości społecznej na długo przed tym, gdy rzeczywiście stają być potrzebne. Rosyjska strona zaczęła wykorzystywać symbole przeciwko Ukrainie co najmniej dwa lata przed Rewolucją Godności. Wtedy to rosyjskie służby specjalne za pomocą agencji prasowych, stacji telewizyjnych i stron internetowych prowadziły agresywną kampanię propagandową przeciwko Ukrainie, aby zakłócić podpisanie umowy stowarzyszeniowej między Ukrainą a Unią Europejską, a po ucieczce W. Janukowycza, podzielić kraj i stworzyć podstawy dla wojny z Ukrainą.
Propaganda państwowa w dobie internetu przybiera w państwach niedemokratycznych zwykle formę pasywną, polegającą na cenzurowaniu sieci oraz działaniu zapobiegawczym prowadzonym tak, by obywatele nie mieli możliwości niekontrolowanego dzielenia się treścią i nieskrępowanego zapoznawania się z wiadomościami ze świata. Tylko niektóre państwa, jak Federacja Rosyjska, decydują się na aktywną propagandę polegającą na tworzeniu i promowaniu własnych treści, które bądź nadają inny kontekst treściom istniejącym już w internecie, bądź też ich ilość i skala oddziaływania prowadzą do tak daleko idącego nasycenia komunikatami, że odbiorcy częściej trafiają na komunikaty zgodne z oczekiwaniami autorów państwowych przekazów.
H. Batorowska, O. Wasiuta, R. Klepka, Media jako instrument wpływu informacyjnego i manipulacji społeczeństwem, Libron, Kraków 2019; G.S. Jowett, V. O’Donnell, Propaganda and Persuasion, Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington DC 2012; G. Jowett, Propaganda, Visual Communication of, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015; T.M. Steinfatt, Propaganda Theory, [w:] Encyclopedia of communication theory, S.W. Littlejohn, K. Foss (ed.), Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington DC 2009; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Medialna manipulacja informacją w wojnie hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, [w:] Medialne obrazy świata, R. Klepka (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2018; J. Wilke, Propaganda, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015; D. Welch, Black Propaganda, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; D. Welch, Grey Propaganda, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; D. Welch, Propaganda, Definitions of, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; D. Welch, White Propaganda, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003.