Radio Wolna Europa i Radio Swoboda
(ang. Radio Free Europe/Radio Liberty) – jest międzynarodową organizacją non-profit, która została utworzona w 1949 r. w Nowym Jorku z inicjatywy Narodowego Komitetu na Rzecz Wolnej Europy. Pierwotnie były to odrębne organizacje, obie zostały założone przez G.F. Kennana (Departament Spraw Zagranicznych USA) i F.G. Wisnera (Biuro Koordynacji Polityki, a następnie Centralna Agencja Wywiadowcza). Początkowo, do 1971 r., stacje były finansowane głównie przez CIA za pośrednictwem Office of International Broadcasting w Stanach Zjednoczonych, ale otrzymywały również dodatkowe środki prywatne. Od 1971 r. jest finansowane przez Kongres USA. Od początku swojej działalności miało siedzibę w Monachium przy Oettingenstr. 67 i transmitowało informacje, analizy i aktualności do krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Kaukazu, Azji Środkowej i Bliskiego Wschodu. Według samej stacji radiowej jej ogólna publiczność liczy 35 ml słuchaczy. Sieć korespondencyjna stacji obejmuje 23 biura informacyjne i ponad 1400 korespondentów zewnętrznych.
Związek Radziecki rozpoczął nadawanie swoich programów radiowych w 1929 r., kiedy 29 października Radio Moskwa wyemitowało pierwszą transmisję w języku niemieckim. Wielka Brytania zaangażowała się w nadawanie na zewnątrz nieco później: ciągła transmisja Radia BBC poza granice kraju rozpoczęła się w grudniu 1932 r., a już w 1938 r. nadawało ono programy po hiszpańsku, portugalsku, niemiecku, włosku, francusku i arabsku.
Pod koniec 1941 r. i na początku 1942 r. rząd Stanów Zjednoczonych, po założeniu radia stanowego, zjednoczył 11 prywatnych stacji o niewielkim zasięgu. W ten sposób został złożony fundament potężnego aparatu państwowej propagandy radiowej. W 1942 r. po raz pierwszy radio z Nowego Jorku Voice of America zaczęło nadawać programy dla zagranicy w języku niemieckim i włoskim. Stacja została założona przez amerykańską organizację antykomunistyczną Narodowy Komitet Wolnej Europy przy wsparciu władz USA. Jej celem było dostarczenie narodom krajów komunistycznych niezależnych, niecenzurowanych informacji.
Pierwsze programy radiowe Swobody powstawały w Nowym Jorku: były nagrywane na taśmie i przesyłane do Monachium, skąd przeprowadzano ich transmisję. Dopiero w 1952 r. zbudowano kompleks do nadawania z Niemiec, angażując zarówno dziennikarzy, jak i krytyków literackich i pisarzy z pierwszej fali emigrantów.
Stacja radiowa była częścią wielkiej operacji psychologicznej prowadzonej podczas zimnej wojny. Zakończenie II wojny światowej, podział świata na strefę wpływów i zamknięcie „żelaznej kurtyny” zbiegły się z aktywnym wzrostem liczby i jakości zasobów radiowych ze strony informacyjno rozwiniętych państw. Radio Wolna Europa było jednym z najważniejszych nadawców, na falach których prowadzono obiektywną krytykę władzy komunistycznej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Pionierami we wprowadzaniu regularnych audycji byli dziennikarze-wygnańcy z Czechosłowacji. 1 maja 1951 r. rozgłośnię otworzył F. Peroutka, czeski dziennikarz, który był prześladowany przez władze. W swoim przemówieniu powiedział: „Jeden magazyn będzie mało znaczący dla państwa, w którym rządzi demokracja. Ale jeden wolny magazyn jest już rewolucją dla dyktatury. Takie reżimy są budowane i wspierane twierdzeniem, że tylko władza ma prawo mówić i nikt nie może odpowiedzieć; że każdy może zostać oskarżony, ale nikt nie może się bronić”.
Wkrótce również w innych krajach Europy Wschodniej – na Węgrzech, w Polsce, Rumunii i Bułgarii – pojawiły się stacje radiowe działające według modelu czechosłowackiego. Oprócz audycji radiowych Narodowy Komitet Wolnej Europy rozpowszechniał biuletyny oraz pocztówki o działalności stacji radiowej. W latach 50. XX w. pocztówki te były produkowane w Bawarii, a czytelnikom wysyłane drogą powietrzną – za pośrednictwem balonów. Na terytorium Czechosłowacji odbyły się trzy operacje z balonami: w latach 1951, 1953 i 1954–1956 – „The Wind of Liberty”, „Prospero” i „Veto”. Ostatnie oferty zawierały dokument „Dziesięć punktów opozycji ludowej”, który miał na celu wspieranie opozycji w Czechosłowacji.
Od października 1951 r. do listopada 1956 r. niebo Europy Środkowej było wypełnione ponad 350 tys. balonów, którymi przetransportowano 300 mln ulotek, plakatów, książek i innych materiałów drukowanych. Wśród ulotek były listy poparcia i zachęty dla cierpiących pod presją komunistyczną, satyryczna krytyka reżimów komunistycznych i ich przywódców, informacja na temat ruchów dysydenckich i kampanii na rzecz praw człowieka, a także wiadomości, w których podkreślano solidarność narodu amerykańskiego z mieszkańcami Europy Wschodniej. Projekt ten stał się swoistym narzędziem reklamowym, którego celem było przedstawienie Radia Swoboda jako bezstronnego nadawcy.
1 marca 1953 r., niemal równocześnie ze śmiercią Stalina (5 marca 1953 r.), zaczyna się nadawanie Radia Liberty, które działa do dziś. Radio Wolna Europa było jednym z najważniejszych nadawców, na falach których prowadzono obiektywną krytykę władzy komunistycznej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Radio Liberty zarządza dziewięcioma oddziałami krajowymi: azerbejdżańskim, białoruskim, ormiańskim, gruzińskim, północnokaukaskim, rosyjskim, tatarskim, turkiestańskim i ukraińskim. Ukraiński program dzienny (od 16 sierpnia 1954 r.) składa się: wiadomości politycznych, kroniki życia ukraińskiego, przeglądu prasy, komentarzy na temat bieżących wydarzeń w kraju i za granicą, rozmów o historii Ukrainy, recenzji literackie i referatów religijnych.
W 1955 r. ZSRR tworzy i rozszerza sieć zagłuszania zachodnich stacji radiowych, obejmującą największe miasta i gęsto zaludnione obszary.
W 1971 r. CIA uznało swój udział w finansowaniu i zarządzaniu Radiem Swoboda, po czym stacja radiowa została podporządkowana Biuru Międzynarodowej Radiofonii USA, a jej budżet przeniesiono na otwarte konto Kongresu USA. W 1976 r. doszło do połączenia Radia Liberty i Radia Free Europe.
Radio Wolna Europa/Radio Liberty, stworzone na początku zimnej wojny w celu dostarczania informacji słuchaczom zza „żelaznej kurtyny”, odegrało znaczącą rolę w upadku komunizmu i powstaniu demokracji w postkomunistycznych krajach Europy. Wielu przywódców Europy Wschodniej, w szczególności V. Havel, A. Michnik, B. Jelcyn podkreślało znaczenie transmisji tej rozgłośni i jej udział w zakończeniu zimnej wojny. Były prezydent Estonii L. Meri w 1991 r. zgłosił stację do Pokojowej Nagrody Nobla.
Główną misją Radia Wolna Europa/Radia Swoboda jest promowanie wartości demokratycznych, instytucji demokratycznych i gospodarki rynkowej, a także przeciwstawianie się wrogości na tle etnicznym i religijnym. Radio prowadzi swoją działalność w celu zapewnienia wolności mediów poprzez przekazywanie informacji do krajów, w których wolność słowa jest ograniczona lub nie jest w pełni ugruntowana. Rozgłośnia działa, opierając się na przekonaniu, że podstawowym wymogiem demokracji są dobrze poinformowani obywatele. Radio Liberty walczy ze wszelkimi przejawami nietolerancji, promuje wzajemne zrozumienie między narodami i daje przykład obiektywności i profesjonalizmu lokalnym mass mediom, prowadzi szkolenia i rozwija umiejętności dziennikarzy, kształtuje ich niezależne stanowisko, rozwija współpracę z lokalnymi mediami.
W latach 90. ubiegłego stulecia rozgłośnie popadły w problemy finansowe, poważnie rozważano nawet ich likwidację. Ostatecznie w 1995 r. przeniesiono ich siedzibę z Monachium do Pragi. Serwisy czeski, słowacki i węgierski zostały włączone do struktury krajowych rozgłośni tych państw. W tym czasie stacja rozpoczęła nadawanie audycji m.in. do niektórych krajów powstałych po rozpadzie Jugosławii, do Iraku i Iranu, a także w językach północnego Kaukazu. Największym serwisem pozostaje całodobowy serwis rosyjski.
W 2001 r. rozpoczęto retransmisję przekaźnikową przez Internet w formacie Real Audio, a później również Windows Media.
Od marca 2009 r. Radio Free Europe/Radio Liberty mieści się w nowo wybudowanym budynku w praskiej dzielnicy Hagibor.
Obecnie Radio jest jednym z najbardziej wszechstronnych mediów na świecie zajmujących się produkcją programów radiowych, internetowych i telewizyjnych w krajach, w których wolność prasy jest ograniczona przez rząd lub nie jest w pełni ustalona. Radio Liberty funkcjonuje w 28 językach w 21 krajach, w szczególności w Afganistanie, Iranie, Federacji Rosyjskiej i republikach Azji Środkowej.
W lipcu 2018 r. Radio Wolna Europa zapowiedziało wznowienie nadawania serwisów informacyjnych i audycji publicystycznych dla Bułgarii i Rumunii w celu walki z fake newsami i promowania rzetelnego dziennikarstwa.
W styczniu 2019 r. wznowiono nadawanie audycji przygotowywanych przez sekcję rumuńską Radia Wolna Europa (Radio Europa Libera), co uzasadniano ograniczeniem wolności mediów w Rumunii oraz tym, że w tym kraju „wiele środków masowego przekazu znajduje się pod kontrolą rządu lub miejscowych oligarchów”.
Treści przekazywane przez stację są tworzone w 25 językach i docierają do 20 krajów. Szacuje się, że cotygodniowa liczba odbiorców przekazów rozgłośni to 33,9 mln osób. Audycje nadawane są na falach krótkich, przez satelity i internet oraz retransmitowane lokalnie na falach średnich i ultrakrótkich. Stacja jest finansowana przez Kongres USA. W 2018 r. jej budżet wyniósł 123,3 mln dolarów. Niezależność redakcyjna nadawcy jest gwarantowana prawem amerykańskim.
Cold War Broadcasting: Impact on the Soviet Union and Eastern Europe, J.A. Ross, R.E. Parta (ed.), Central European University Press, Budapest_New York 2010; M. Corti, Radio Free Europe/Radio Liberty Has Lost Its Uniqueness Warns FormerDirector of Radio Liberty’s Russian Service, https://www.academia.edu/7250976/On_RFE-RL._Radio_Free_Europe_Radio_ Liberty_Has_Lost_Its_Uniqueness_Warns_Former_Director_of_Radio_Liberty_s_Russian_Service [dostęp: 17.04.2019]; S. Gene, Sparks of Liberty: An Insider’s Memoir of Radio Liberty, University Park, State University Press, Pennsylvania 1999; J.C. Granville, The First Domino: International Decision Making During the Hungarian Crisis of 1956, Texas A&M University Press, College Station 2004; R.T. Holt, Radio Free Europe, University of Minnesota Press, Minnesota 1958; A. Ross Johnson, Radio Wolna Europa i Radio Swoboda, Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego we Wrocławiu, Wrocław 2014; The Story of Radio Free Europe and Radio Liberty, https://www.hoover.org/sites/default/files/library/docs/story_of_radio_free_europe.pdf [dostęp: 17.04.2019]; А.С. Колчина, Радио Свобода в 50–70-е годы XX века: поиск форм пропаганды в период холодной войны, 19.06.2014, http://library.by/portalus/modules/belarus/readme.php?subaction=showfull&id=1403207958 &archive=&start_from=&ucat=& [dostęp: 17.04.2019]; Д. Муким, Радио «Свобода»: ложь и правда, https://jovidmuqim.wordpress.com/…/радио-свобода-ложь-и-правда-2 [dostęp: 17.04.2019].