Kultura bezpieczeństwa informacyjnego
jako komponent kultury bezpieczeństwa stanowi o kształcie obronności kraju. W szerokim podejściu do problemów kultury bezpieczeństwa, o którym traktują liczne prace M. Cieślarczyka, omawiane zagadnienie przedstawia się jako czynnik kształtujący odporność społeczeństwa na ataki informacyjne i podnoszący jego świadomość na temat współczesnej wojny informacyjnej.
Kulturę tę należy analizować z perspektywy nadmiarowości informacji i przyspieszenia technologicznego w świecie ponoszącym konsekwencje procesów globalizacyjnych, tym bardziej że cywilizacja cyfrowa generuje problemy aksjologiczne, a jej przedstawiciele nie odróżniają problemów bezpieczeństwa w skali lokalnej od bezpieczeństwa światowego. Stąd zainteresowanie badaczy kultury bezpieczeństwa informacyjnego rewolucją informacyjną i wynikającą z niej dominacją społeczeństw informacyjnych, potopem informacyjnym przyczyniającym się do powstawania stresu informacyjnego utrudniającego lub uniemożliwiającego podejmowanie mądrych decyzji, skokowym postępem w dziedzinie technologii, powstawaniem sieci przetwarzania informacji, globalną ekspansją gospodarki opartej na wiedzy, globalizacją, homogenizacją kultury z dominacją konsumpcyjnego stylu życia, przewagą technopolu nad kulturą i absorpcją światopoglądu technokratycznego, rosnącą władzą mass mediów, wirtualizacją życia, przenikaniem się kultur, erupcją cyberzagrożeń, postępującym procesem wykluczenia cyfrowego i pogłębiającym się wykluczeniem społecznym jednostek, grup, organizacji, narodów.
Żyjąc w środowisku namnażania się informacji, w którym poddawana jest ona manipulacji i zniekształceniom w celu dezinformowania przeciwnika, uczestniczymy w permanentnej walce informacyjnej. Rozgrywa się ona zarówno w prywatnej, jak i publicznej przestrzeni informacyjnej. Walka informacyjna toczy się o dostęp do dokumentów, źródeł i wiedzy, dzięki której można uzyskać przewagę nad nieprzyjacielem, można przejąć jego aktywa i uzależnić od własnych decyzji. Orężem w niej jest informacja, a celem – podporządkowanie agresorom umysłów zaatakowanej ludności.
Do walki tej należy się przygotować. W tym celu konieczna jest ciągła i powszechna edukacja społeczeństwa w zakresie zagrożeń stwarzanych przez cywilizację cyfrową i problemów dotyczących bezpieczeństwa informacyjnego. Rozwijanie świadomości społeczeństwa i wyczulanie go na zachowania zagrażające w tym zakresie należą do zadań priorytetowych. W Doktrynie cyberbezpieczeństwa RP edukacja w zakresie bezpieczeństwa informacyjnego traktowana jest jako ważne ogniwo wsparcia systemu cyberbezpieczeństwa, a umiejętności i świadomość indywidualnych użytkowników – za jeden z filarów cyberbezpieczeństwa kraju. Kultura bezpieczeństwa informacyjnego w znaczącym stopniu przyczynia się do podnoszenia poziomu bezpieczeństwa informacyjnego kraju.
Posiłkując się definicją kultury bezpieczeństwa Cieślarczyka i kultury informacyjnej H. Batorowskiej, można określić kulturę bezpieczeństwa informacyjnego jako sferę aktywności człowieka kształtowaną przez świadomość informacyjną i sposób myślenia o bezpieczeństwie, wartości, normy i reguły wspierające potrzebę podwyższania poziomu kultury bezpieczeństwa pozwalającej dostrzegać wyzwania, szanse i zagrożenia w lokalnej i globalnej przestrzeni informacyjnej oraz postawy wpływające na uwrażliwienie społeczeństwa na znaczenie bezpieczeństwa i kształtowanie zachowań charakterystycznych dla dojrzałych informacyjnie użytkowników infosfery współodpowiedzialnych za to bezpieczeństwo. Zachowania te wynikają z oddziaływania na siebie wymienionych powyżej komponentów kultury. Odnoszą się one do przedmiotów i innych wytworów związanych z bezpieczeństwem informacyjnym i uczestnictwem podmiotów w procesach informacyjnych.
Komponenty kultury bezpieczeństwa informacyjnego o cechach mentalnych (wartości, normy, zasady), materialnych (infrastruktura informacyjna) i organizacyjnych (działania, regulacje prawne, procedury, polityki bezpieczeństwa informacyjnego, struktury organizacyjne) przenikają się nawzajem, a kultura informacyjna łączy je także w odniesieniu do poszczególnych sektorów bezpieczeństwa, takich jak bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne, polityczne, społeczne, technologiczne, kulturowe itd.
Kluczowym komponentem tej kultury są kultura informacyjna i rozwijane przez nią kompetencje informacyjne. Nie ograniczają się one do umiejętności rozpoznawania potrzeb informacyjnych, lokalizowania i oceny, zastosowania i tworzenia informacji w kontekście kulturowym i społecznym. Mają one także zasadnicze znaczenie dla uzyskiwania przewagi konkurencyjnej osób, przedsiębiorstw, regionów i narodów, wykraczające poza obecne technologie i obejmujące uczenie się, krytyczne myślenie i umiejętności interpretacyjne. Oznaczają one dysponowanie specyficznym rodzajem wiedzy wykorzystywanej we wszystkich sferach życia indywidualnego i społecznego do refleksyjnego podejmowania decyzji oraz stanowią podstawowy warsztat pracy dla specjalistów od zarządzania bezpieczeństwem informacyjnym. Bez kultury informacyjnej trudno jest kształtować kulturę bezpieczeństwa informacyjnego współczesnego człowieka. Obie te dziedziny wzajemnie się przenikają i uzupełniają i żadnej z nich nie można analizować oddzielnie. Przedmiotem obydwu jest człowiek funkcjonujący w przestrzeni informacyjnej, który może być zagrożeniem dla bezpieczeństwa informacji i infosfery, ale też sam wymaga ochrony przed niekorzystnym oddziaływaniem informacji i dychotomicznego środowiska informacyjnego (rzeczywistego i wirtualnego).
Komponentami kultury bezpieczeństwa informacyjnego są również kompetencje komunikacyjne, międzykulturowe, technologiczne, a także etyka informacyjna, prawo informacyjne, ekologia informacji, wychowanie do mass mediów i wychowanie do informacji, polityka informacyjna, profilaktyka informacyjna i inne.
Podsumowując, kultura bezpieczeństwa informacyjnego – szczególnie w odniesieniu do obszaru wartości, norm i zasad – wymaga umiejętności
skupiania się i poszukiwania odpowiedzi na pytania dotyczące tego, czy wykorzystywanie i posługiwanie się daną informacją, opieranie się na niej, będzie służyło bezpieczeństwu tego podmiotu i innych podmiotów: czy będzie pozytywnie oddziaływało na ich otoczenie, czy też będzie mogło powodować jego degradację.
Wysoki poziom tej kultury A. Filipek łączy z nieobojętnością na inne wymiary przedmiotowych kultur bezpieczeństwa. W węższym znaczeniu kulturę bezpieczeństwa informacyjnego postrzega W. Józefowicz, który analizuje ją w kontekście wiedzy na temat kształtowania polityki bezpieczeństwa informacji, wyczulenia na nadużycia w tym przedmiocie i kształtowania zachowań pozwalających na ochronę informacji przed kradzieżą, deformacją, zniszczeniem, błędami ludzkimi i organizacyjnymi, awariami i skutkami katastrof oraz innymi atakami powodującymi zagrożenie prawidłowego funkcjonowania jednostki i grupy.
Odniesienie się do edukacji w zakresie kształtowania kultury bezpieczeństwa informacyjnego wynika z założenia części badaczy, że stanowi ona najskuteczniejszy sposób przeciwdziałania zagrożeniom bezpieczeństwa informacji. To ostatnie rozumiane jest szeroko i wieloaspektowo – jako bezpieczeństwo ludzi, zbiorów i zasobów informacji, danych i metadanych, usług informacyjnych i środowiska informacyjnego, w którym działają ludzie i systemy. Infosfera narażona na ciągłe świadome bądź nieświadome ataki i jako miejsce nieustannej walki informacyjnej musi być chroniona przez system permanentnej edukacji całego społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa informacyjnego.
Zwracając uwagę na ekologię informacji, Wiesław Babik proponuje podejmowanie działań praktycznych polegających m.in na oparciu polityki informacyjnej na jej szerokim rozumieniu; dbaniu o świadomość informacyjną człowieka jako istotnego elementu w procesach informacyjnych; ochronie człowieka przed jego uprzedmiotawianiem za pomocą manipulacji informacja; rozwijaniu kompetencji informacyjnych; wychowaniu do odpowiedzialności za infosferę; równoważeniu rozwoju człowieka w świecie techniki, technologii i informacji; umiejętnym wykorzystywaniu informacji do budowania indywidualnej i zbiorowej wiedzy dla indywidualnego i wspólnego dobra ludzkości; zarządzaniu bezpieczeństwem informacji w środowisku informacyjnym człowieka.
Aby postulaty te zostały spełnione, konieczne jest dążenie do wychowania dojrzałych informacyjnie obywateli, bo tylko takie osoby są w stanie tworzyć kulturę bezpieczeństwa informacyjnego. Dojrzałość wymaga od nich refleksyjności, otwartości, racjonalności, odpowiedzialności, pracowitości, inteligencji, mądrości, generatywności, relatywizmu, transcendencji, mądrości, samokrytycyzmu i etyki. Dojrzałość informacyjna podmiotu jest warunkiem uzyskania nie tylko wysokiego poziomu kultury bezpieczeństwa informacyjnego, ale też kultury bezpieczeństwa w ogóle. Edukację w tym zakresie należy traktować jako narzędzie umożliwiające świadome uczestnictwo w życiu społecznym oraz przygotowanie do pełnienia w nim obranej roli, jest więc środkiem w dążeniu do osiągnięcia wysokiego stopnia przystosowania społecznego i odpowiedzialności za rozwój i bezpieczeństwo przestrzeni, w której dany podmiot funkcjonuje.
Uogólniając, można stwierdzić, że obszarem zainteresowania kultury bezpieczeństwa informacyjnego są problemy
- budowania świadomości bezpieczeństwa informacyjnego wśród społeczeństwa;
- pozyskiwania wiedzy o zagrożeniach generowanych przez cywilizację cyfrową;
- odpowiedzialności za utrzymywanie stanu bezpieczeństwa w infosferze; pielęgnowania wartości, na których można budować bezpieczeństwo jednostki i narodu;
- kształtowania postaw ludności wobec problemów bezpieczeństwa informacyjnego, ich emocji związanych z dążeniem do przeciwdziałania zagrożeniom i wzmacniania więzi;
- kształtowania zachowań, które sprzyjają budowaniu poczucia bezpieczeństwa informacyjnego i niwelowaniu stanów zagrożenia.
Należy przyjąć za Filipek, że związana jest ona z „opieraniem się na utrwalonym, akceptowanym, ogólnoludzkim systemie wartości w kwestii przekształcania rzeczywistości w oparciu o otrzymywane informacje”. Oznacza to, że kompetencje podmiotu w zakresie rozumienia komunikatów, przetwarzania ich treści, analizy i interpretacji pozyskanych informacji, a następnie wykorzystania ich do podejmowania mądrych decyzji, wsparte procesami zarządzania informacją i wiedzą oraz świadomością i wiedzą na temat metod, technik i systemów zniekształcania informacji, w tym umiejętnością dostrzegania działań manipulacyjnych i stawiania im oporu, świadczą o dojrzałości informacyjnej człowieka, którą należy uznać za wyznacznik kultury bezpieczeństwa informacyjnego.
W. Babik, Ekologia informacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014; H. Batorowska, Indywidualne zarządzanie informacją zabezpieczeniem przed manipulacją w środowisku płynnej inwigilacji, „Edukacja – Technika – Informatyka” 2018, nr 1 (23); taż, Kultura bezpieczeństwa informacyjnego, „Edukacja – Technika- Informatyka” 2018, nr 1 (23); taż, Kultura bezpieczeństwa informacyjnego, [w:] Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Wydawnictwo Libron, Kraków 2018; taż, Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej. Rozważania na temat dojrzałości informacyjnej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2013; taż, Wybrane problemy kultury bezpieczeństwa, kultury informacyjnej i bezpieczeństwa informacyjnego w refleksji nad funkcjonowaniem człowieka w świecie informacji, [w:] Kultura informacyjna w ujęciu interdyscyplinarnym. Teoria i praktyka, t. 2, H. Batorowska, Z. Kwiasowski (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2016; M. Cieślarczyk, Ekologia informacji, kultura informacyjna i kultura bezpieczeństwa informacyjnego w teorii i praktyce, [w:] Walka informacyjna. Uwarunkowania – incydenty – wyzwania, H. Batorowska (red.), Kraków 2017; tenże, Kultura informacyjna jako element kultury bezpieczeństwa, [w:] Kultura informacyjna w ujęciu interdyscyplinarnym. Teoria i praktyka, t. 1, H. Batorowska (red.), Kraków 2015; tenże, Kultura informacyjno-komunikacyjna a funkcjonowanie człowieka i grup społecznych w sytuacjach kryzysowych, [w:] Bezpieczeństwo człowieka a komunikacja społeczna, t. 2, Aspekty filozoficzne i polityczne, E. Jarmocha, A. Świderski, I.A. Trzpil (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogiczno-Humanistycznego w Siedlcach, Siedlce 2011; A. Filipek, Rola edukacji w kształtowaniu kultury bezpieczeństwa informacyjnego, [w:] Walka informacyjna. Uwarunkowania – incydenty – wyzwania, H. Batorowska (red.), Kraków 2017; W. Józefowicz, Kształtowanie kultury bezpieczeństwa informacji, „Wiedza Obronna” 2016, nr 1–2.