Patogeny informacyjne
informacje o „zainfekowanej” treści i/lub w nadmiernej ilości wprowadzone w obieg i wymierzone w ofiarę (jednostkę lub strukturę społeczną). Ich zadaniem jest zainicjowanie „choroby”, której przejawami są lęk, poczucie utraty kontroli i bezradność. Patogen informacyjny sam w sobie jest emocjonalnie obojętny. Ale umiejscowienie go w odpowiedniej grupie społecznej lub „zaszczepienie” wybranym jednostkom, które są osadzone w tym społeczeństwie, może spowodować odczytanie jego treści zgodnie z sugestią indagatorów i uruchomienie mechanizmu manipulacji zachowaniami, postawami w wyniku iluzorycznego kreowania przez ofiarę obrazu rzeczywistości. Patogen informacyjny jest więc „specjalnie ukształtowaną, dystrybuowaną w określonej ilości informacją, będącą narzędziem, za pomocą którego wywołuje się właściwe zachowania podmiotów funkcjonujących w środowisku informacyjnym, zgodne z interesem jego twórcy”. Wywołuje on zaburzenia w sferze psychologicznej człowieka, zmuszając go do podjęcia lub zaniechania określonego działania.
Pojęcie patogenu informacyjnego jest łączone z celowo zniekształcanymi informacjami wprowadzanymi do systemu informacyjnego z zamiarem wywołania zaplanowanych szkód po stronie adresata i realizacji celów, które zostały ustalone przez nadawcę zmodyfikowanych treści. Oznacza to, że w patogenie informacyjnym istotne są nie tylko cechy gramatyczne, semantyczne i pragmatyczne komunikatu (treści informacji), ale także przydatność danego komunikatu dla odbiorcy. Taka intencjonalnie przekształcona informacja pełni funkcję narzędzia wywierania wpływu. Patogenem informacyjnym może więc być informacja dezinformująca, czyli zmyślona, zatajona, przekręcona, przeinaczona, upozorowana, ale także informacja celowo niesprostowana, wynikająca z popełnionego nieświadomie błędu, pomyłki, informacja celowo nieuporządkowana, przekazana w sposób wieloznaczny, dopuszczająca różną interpretację, pseudoinformacja (rozwlekła, ogólnikowa, niejasna) lub parainformacja pozwalająca odbiorcy komunikatu na domniemywania trafne, nietrafne, niedomyślne lub opaczne. Upowszechnienie ich w sprzyjających dla agresora czasie, warunkach i natężeniu pozwala na wywarcie odpowiedniego wpływu, zmianę układu sił i przejęcie władzy.
Pojęcie patogenu informacyjnego jest ściśle związane z domeną walki i wojny informacyjnej, ale także nawiązuje do ekologii informacji, której przedmiotem badań są antropoinfosfera oraz relacje pomiędzy informacją a człowiekiem jako jej użytkownikiem, przejawiające się w postaci różnego rodzaju interakcji informacyjnych i komunikacyjnych, a celem wypracowanie środków pozwalających na regulację przepływu informacji w sposób korzystny dla zdrowia jednostek i grup. Ekologia informacji ma za zadanie bronić środowiska informacyjnego człowieka przed informacjami niespełniającymi wymogów jakościowych oraz przed informacjami szkodliwymi, toksycznymi, patogennymi, a konkretnie przed konsekwencjami występowania takich informacji na różnych etapach procesu informacyjnego, powodującymi zapadanie na różne choroby informacyjne, uleganie dezinformacji i manipulacji, wywołującymi zagrożenia dla bezpieczeństwa informacyjnego, ułatwiającymi wchłonięcie podmiotu przez mechanizm walki informacyjnej, uprzedmiotowienie go itp. Długotrwały stres informacyjny związany z nadprodukcją informacji i przeciążeniem informacyjnym powoduje zaburzenia w prawidłowym uczestnictwie podmiotu w procesie informacyjnym i komunikacyjnym, trudności w filtrowaniu informacji, w weryfikacji komunikatów, w obiektywnym postrzeganiu rzeczywistości, co uniemożliwia podejmowanie przez podmiot (jednostkę, grupę) racjonalnych decyzji, prowadzi do wewnętrznych podziałów, rozpadu dotychczasowego porządku i w konsekwencji do załamania społecznego ładu informacyjnego.
Kształtowanie proinfoekologicznych postaw w społeczeństwie połączone z kształtowaniem świadomości informacyjnej i kultury informacyjnej może być skuteczną bronią wymierzoną w agresora w prowadzonej przez niego walce informacyjnej. R. Żuchowski domaga się edukowania społeczeństwa w zakresie technik manipulacji, podnoszenia ich kompetencji w selekcjonowaniu patogenów, rozpoznawaniu kanałów ich dystrybucji, umiejętności analizy informacji i niepoddawaniu się zewnętrznym narracjom przekonywującym ofiarę o słabości państwa, którego jest obywatelem, oraz o sile agresora.
Patogeny informacyjne są rozprzestrzeniane najszybciej za pośrednictwem środków masowego przekazu, ale tradycyjne kanały informacyjne, szczególnie w grupach niefunkcjonujących w przestrzeni wirtualnej, są równie skuteczne. Należą do nich prasa, głównie lokalna, telewizja, radio, spotkania, dysputy, eventy, plakaty, ulotki itp. Kanałami tymi docierają do odbiorcy zarówno patogeny jakościowe (niosące treść), jak i ilościowe (liczby). Te pierwsze cechują się niespójnością, atakując w ten sposób przestrzeń poznawczą odbiorcy, ograniczoną w wyniku nieposiadania przez niego wystarczających umiejętności oceny szerszego kontekstu wydarzeń. Z kolei patogeny ilościowe, o ściśle ustalonej liczbie nadawanych treści, zbliżonych semantycznie, mają na celu stworzenie opowiadania wpisującego się w oś przygotowanej narracji. Pomieszanie tych dwóch typów patogenów znajduje swoje odbicie w komunikatach typu fake news. Wyróżnia się także tzw. patogeny zerowe, stanowiące pustą treść lub całkowity brak informacji. Służą one do manipulowania podmiotami poprzez ukrywanie rzeczywistych zjawisk, fałszując w ten sposób obraz przestrzeni poznawczej w ich przestrzeni informacyjnej. Zabezpieczenie tej przestrzeni przed oddziaływaniem patogenów daje możliwość podejmowania właściwych decyzji przez ośrodki decyzyjne oraz inne podmioty funkcjonujące w środowisku informacyjnym.
Nie zawsze informacja rozsiewana jako patogen musi zawierać szkodliwą treść. Może dotyczyć także spraw neutralnych, nieistotnych, błahych, nieskierowanych do konkretnego adresata, ale musi być rozsiewana w bardzo dużych ilościach, celowo „namnażana” przez wykorzystywane do tego celu grupy ludzi (np. tzw. pożytecznych idiotów) lub technologie zaprojektowane do automatycznego zwielokrotniania patogenów informacyjnych (tzw. dopychacze). Działania te zwiększają chaos informacyjny, zanieczyszczają infosferę, tworzą środowisko przesycone smogiem i mgłą informacyjną, sprzyjające dezinformacji i manipulacji oraz ułatwiają zamaskowanie prawdziwych celów realizowanych przez agresora. Patogenem informacyjnym jest więc zarówno spreparowana intencjonalna informacja wymierzona w przeciwnika, aby wprowadzić go w błąd, uniemożliwić podjęcie decyzji i pozbawić możliwości refleksyjnego działania, jak i jej nadmiar. Zalew informacji jest równie groźny dla systemu percepcji człowieka, którego możliwości biologiczne nie nadążają za tempem narastania informacji dostarczanych przez najnowsze technologie informatyczno-komunikacyjne coraz szybszymi, wydajniejszymi i bardziej spersonalizowanymi kanałami.
Wszelka informacja istnieje w społeczeństwie zawsze w ramach określonego procesu informacyjnego, przez który można rozumieć proces technologicznego funkcjonowania informacji. Składają się na niego m.in. takie operacje, jak gromadzenie, wyszukiwanie, opracowanie, przetwarzanie, generowanie, udostępnianie. Na każdym z wymienionych etapów procesu informacyjnego może dojść do zagrożenia podstawowych atrybutów informacji, takich jak integralność, tajność, autentyczność, dostępność, rozliczalność, niezaprzeczalność, oraz do obniżenia jakości informacji poprzez utratę takich jej cech, jak: relewantność, dokładność, aktualność, kompletność, wiarygodność, odpowiedniość formy, spójność, co oznacza, że informacja może zostać świadomie zniekształcona, zafałszowana, sfabrykowana, fragmentaryzowana, a to bezpośrednio zagraża bezpieczeństwu informacyjnemu jednostki, grupy czy narodu. Jak konkluduje S. Jarmoszko, bezpieczeństwo informacyjne należy odnosić do każdej z tych operacji i łączyć je z bezpieczeństwem procesu, a nie tylko samego obiektu, czyli informacji. W tym kontekście można się odwołać do teorii patologii przestrzeni informacyjnej, a więc koncepcji, w której metabolizm informacyjny przebiegający zarówno w wymiarze rzeczywistym, jak i wirtualnym dotyczy informacyjnych komórek społecznych narażonych w wyniku oddziaływania patogenów informacyjnych na uszkodzenie ich kulturowego kodu genetycznego, czego konsekwencją jest zawładnięcie zainfekowanymi komórkami przez agresora. A zatem patogeny informacyjne można rozpatrywać także w kontekście broni wykorzystywanej w walce informacyjnej. Patogeny informacyjne służą w niej do manipulacji, dezinformacji, fabrykowania i wymuszania informacji, pozwalają na szantaż, lobbing, manewrowanie społeczeństwem, są więc narzędziem dywersji informacyjnej niszczącej.
W. Babik, Ekologia informacji, Wydawnictwo UJ, Kraków 2014; W. Babik, Ekologia informacji a bezpieczeństwo człowieka i informacji we współczesnym świecie, [w:] Walka informacyjna. Uwarunkowania – incydenty – wyzwania, H. Batorowska (red.), UP, Kraków 2017; W. Babik, O niektórych chorobach powodowanych przez informacje, [w:] Komputer w edukacji, J. Morbitzer (red.), Pracownia Technologii Nauczania AP, Kraków 2006; H. Batorowska, Przeciążenie informacyjne, [w:] Vademecum bezpieczeństwa, Libron, Kraków 2018; H. Batorowska, R. Klepka, O. Wasiuta, Media jako instrument wpływu informacyjnego i manipulacji społeczeństwem, Libron, Kraków 2019; M. Hetmański, Społeczny charakter informacji, [w:] Społeczeństwo informacyjne: szansa czy zagrożenie, B. Chyrowicz (red.), TNKUL, Lublin 2003; S. Jarmoszko, Bezpieczeństwo informacyjne a casus infosfery bezpieczeństwa, [w:] Informacyjne uwarunkowania współczesnego bezpieczeństwa, M. Kubiak, R. Białoskórski (red.), UPH, Siedlce 2016; A. Lewandowska, Patologia informacji i jej związek z wojną informacyjną. Prezentacja założeń teoretycznych, „Ante-Portas. Studia nad bezpieczeństwem” 2016, nr 2(7); A. Lewandowska, Wojna informacyjna a teoria patologii przestrzeni informacyjnej, [w:] Technologie morskie dla obronności i bezpieczeństwa. Monografia, Akademia Marynarki Wojennej, Gdańsk–Gdynia 2018; J. Oleński, Infrastruktura informacyjna państwa w globalnej gospodarce, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006; A. Restian, Informational stress: discussion paper, „Journal of the Royal Society of Medicine” 1990, vol. 83 (June); A. Restian, Patologia informationala, Editura Academiei Române, Bucureşti 1997; J. Sala, H. Tańska, Społeczno-gospodarcze bezpieczeństwo informacyjne w kontekście zatrucia informacyjnego; R. Żuchowski, Wojska Obrony Terytorialnej w działaniach antydezinformacyjnych, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” 2017, nr 3.