Informacyjny wymiar miękkiej siły, miękka siła

(ang. soft power) – zdolność państwa do osiągnięcia swoich celów, pozyskiwania sojuszników, zdobywania i wywierania wpływów na inne kraje dzięki atrakcyjności własnej kultury, wartości społecznych i politycznych oraz instytucji, a nie na drodze zastraszania czy przymusu, dominacji zbrojnej, twardej siły (hard power), której podstawą jest nacisk wojskowy i ekonomiczny. Soft power charakteryzuje pozycję państwa na arenie międzynarodowej i jest połączeniem potencjału gospodarczego i taktyki działań. Koncepcja ta została po raz pierwszy sformułowana przez amerykańskiego politologa, profesora Uniwersytetu w Harvardzie J.S. Nye’a Jr. w 2004 r. W swojej koncepcji miękkiej siły podkreślał on, że jej realizacja umożliwia państwom znacznie bardziej efektywne wpływanie na świat zewnętrzny niż przy użyciu środków wojskowych lub ekonomicznych.

„Państwo może osiągnąć pożądane rezultaty dla siebie w polityce światowej, ponieważ inne kraje – podziwiając jego wartości, naśladując jego przykład, aspirujący do poziomu dobrobytu i otwartości – chcą iść za nim” – napisał Nye w swojej książce Miękka siła. Środek do osiągnięcia sukcesu w polityce światowej. Określił on soft power jako zdolność kształtowania preferencji innych dzięki atrakcyjności posiadanych zasobów, do których zaliczył kulturę, wartości i styl uprawiania polityki zagranicznej. Miękka siła jest oparta na tradycjach i kulturze narodu, nie jest wytworem propagandy, a wynikiem atrakcyjnego rozwoju. Właśnie tak rozumieją to pojęcie zachodnie państwa demokratyczne.

Pojęcie miękkiej siły ma głębokie korzenie filozoficzne. Idea atrakcyjności i przyciągania jako formy władzy pochodzi od starożytnych chińskich filozofów, m.in. Laozi (VI w. p.n.e.). Mogą nią dysponować i cieszyć się nie tylko państwa, ale też wszystkie podmioty polityki międzynarodowej, takie jak organizacje pozarządowe lub agencje międzynarodowe. Celem soft power  państwa jest taka polityka w stosunkach międzynarodowych, która sprawi, że inne kraje będą się z nim utożsamiać, wykazywać zrozumienie dla jego wartości oraz podzielać je.

W ostatnich latach powstaje coraz więcej wskaźników miękkiej siły. Podczas gdy twarda siła służy raczej odstraszaniu i przymuszaniu, miękka siła to siła przyciągania; będąc z natury nieprzymusową, pozwala ona na perswazję oraz stymulowanie innych do współpracy.

Komponenty miękkiej siły państwa to:

• wizerunek kraju w świecie: eksport dóbr kultury, filmów, muzyki, książek, kultury państwa, która przyciąga innych, dyplomacja, aktywna obecność reprezentantów kraju na forach organizacji międzynarodowych, pomoc o charakterze materialno-techniczno-finansowym dla krajów rozwijających się, publiczna dyplomacja, zainteresowanie językiem w innych krajach, sukcesy sportowe;
• wartości polityczne, którym powinno ono być wierne w polityce wewnętrznej i zagranicznej: wolność, równość i sprawiedliwość, praworządność, uczciwość, porządek społeczny, jakość instytucji państwowych, poziom wolności osobistej, procent elektoratu uczestniczący w wyborach, stosunek do środowiska naturalnego;
• stopień integracji ze światem: stosunki zewnętrzne, rozwój bezpośrednich kontaktów z zagranicznymi odbiorcami poprzez system wymiany, programów naukowych i stypendiów, które pozwolą obywatelom obcych państw zapoznać się z danym krajem; udział w instytucjach światowych, inwestycje zagraniczne, liczba imigrantów urodzonych za granicą, poziom rozwoju turystyki, pozycja wyższych uczelni w publikowanych rankingach, poziom płynnego komunikowania się w obcych językach.

W raporcie Index Mocy Państw 2018 P. Arak i G. Lewicki podkreślają, że miękka siła to umiejętność wpływania na innych poprzez przyciąganie, perswazję i sympatię, a nie twardą politykę przymusu i pieniędzy. Soft power można wykorzystać do realizacji dobrych lub złych celów, ale jej środki zależą od woli innych. Jej źródłem jest często dobrze opowiedziana historia.

Ponieważ miękka siła wyłoniła się jako alternatywa dla twardej polityki, bardziej pasuje ona do etycznie myślących naukowców i polityków. Pojęcie to ma jednak charakter opisowy, a nie normatywny. Jak każda inna forma siły, soft power może być wykorzystywana w różnych celach. Po drugiej wojnie światowej Związek Radziecki wykorzystywał takie „miękkie” środki oddziaływania, jak chociażby ideologia komunistyczna, mit nieuchronności (the myth of inevitability) i ponadnarodowe instytucje komunistyczne. Ponieważ użycie siły stało się bardziej kosztowne, mniej groźne jej formy zyskały na atrakcyjności.

Wszechstronność procesu globalizacji zmniejszyła przestrzeń dla wykorzystania tradycyjnych mechanizmów władzy przez państwa i doprowadziła do zmiany wzorców globalnej konkurencji. W nowej erze sukces ekonomiczny, poglądy ideologiczne i atrakcyjność kulturowa kraju stały się ważniejszym czynnikiem wpływu niż potęga militarna i posiadanie broni jądrowej.

Miękka siła była odpowiedzią na zmiany, które zaszły w systemie międzynarodowym na przełomie XX i XXI w., i zaczęła być wykorzystywana jako ważne narzędzie polityki zagranicznej. Eksperci twierdzą, stała się ona kluczową koncepcją umożliwiającą rozumienie współczesnych stosunków międzynarodowych. Jest ona mocno zakorzeniona w praktyce polityki zagranicznej wielu krajów świata. Dzięki jej popularności rządy zaczęły aktywnie wdrażać strategie komunikacyjne w polityce zagranicznej: zdobywać zaufanie partnerów, kształtować wizerunek swojego kraju w mediach i nawiązywać bliskie więzi z zagraniczną publicznością. Państwo, które nie uwzględnia koncepcji miękkiej siły w swojej strategii polityki zagranicznej, jest raczej wyjątkiem. Polityka soft power daje możliwość zintensyfikowania zasobów wpływów zewnętrznych, które mogą być bardziej skuteczne we współczesnym świecie w kontekście globalizacji.

Pojęcie miękkiej siły zyskało popularność w Federacji Rosyjskiej i zostało wprowadzone w oficjalnych dokumentach polityki zagranicznej. Utworzono instytucje, które miały za zadanie koordynować stosowanie narzędzi soft power w polityce międzynarodowej: są to programy mające na celu upowszechnianie i wzmacnianie pozycji języka rosyjskiego na świecie, projekty kulturalne, wymiany młodzieży, współpraca w nauce, edukacja zagranicznych studentów na rosyjskich uniwersytetach, rosyjskie serwisy eksperckie i think tanki. Rosyjskie kierownictwo stworzyło wiele instytucji, których zadaniem było zintegrowane wykorzystanie narzędzi miękkiej siły w polityce zagranicznej. Należą do nich m.in. agencja Rossotrudnichestvo, Fundacja Rosyjskiego Świata i Fundacja Puszkina Rozwoju Dyplomacji Publicznej A. Gorchakova, a także wiele ośrodków analitycznych i serwisów eksperckich. Utworzono kanały informacyjne, takie jak kanał RT, MIA Russia Today czy usługa multimedialna „Sputnik”, która jako narzędzie miękkiej siły ma na celu przedstawienie światu alternatywnego punktu widzenia na wydarzenia międzynarodowe zgodne z interesami polityki zagranicznej Rosji. W latach 2012–2019 Federacja Rosyjska przeprowadziła udane prace nad zwiększeniem obecności oficjalnych struktur polityki zagranicznej w międzynarodowej przestrzeni informacyjnej, w szczególności w mediach społecznościowych: w głównych portalach powstały konta MSZ, jego departamentów i kierownictwa. Praca ministerstwa spraw zagranicznych w sieciach społecznościowych pozwoliła upowszechniać rosyjski punkt widzenia na wydarzenia światowe szerokim grupom odbiorców z obcych krajów.

Rosyjska interpretacja pojęcia miękkiej siły charakteryzuje się negatywną i nieufną postawą, która zrównuje ją z metodami manipulowania świadomością, propagandą, informacją, wojną psychologiczną i kontrolowanym chaosem. Pomimo niskiej oceny rosyjskiej soft power w międzynarodowych rankingach eksperci rosyjscy i zagraniczni zgadzają się co do tego, że w ostatnich latach rosyjskie przywództwo wykonało wiele pracy, której skuteczności dowiodły kolejne próby politycznej i gospodarczej izolacji Rosji.

Aktualne wydarzenia w kontekście Ukrainy pokazują, że posługujący się miękką siłą może destabilizować sytuację, anektować terytorium, niszczyć infrastrukturę, a jednocześnie tracić wsparcie i solidarność międzynarodową. Rosja w Ukrainie próbowała i próbuje naruszyć ład społeczny w poszczególnych regionach i miastach, jak również suwerenność państwa za pośrednictwem masowych akcji społecznych pod hasłami prorosyjskimi. Agresor nie ogłosił początku wojny, a zamieszki miały uchodzić za naturalne wewnętrzne procesy polityczne, które wywołała Rewolucja Godności. Takim sposobem Federacja Rosyjska stosowała swoją technologię społeczną w tych jednostkach administracyjnych, które miały być polem walki. W tym wypadku również wykorzystano miękką siłę, ale jako instrument nacisku na suwerenne państwo, na początku bez stosowania broni. Obejmowała ona konfrontację ideologiczną (w tym dyskursy historyczne, religijne i światopoglądowe), ataki propagandowe, wojny gospodarczo-energetyczne, działalność na rzecz agresora wtajemniczonych osób. Rosyjska miękka siła jest taktycznym narzędziem cynicznie stosowanym w celu zaspokojenia specyficznej geostrategicznej ambicji. Pod koniec kwietnia 2019 r. W. Putin podpisał dekret w sprawie uproszczonego nadawania obywatelstwa rosyjskiego mieszkańcom Krymu i Donbasu oraz odbioru rosyjskich paszportów.

Wsparciem dla soft power są media, szczególnie sieci społecznościowe, za pomocą których można tworzyć pozytywny wizerunek państwa. Jak podkreśla R. Łoś, media są ważnym narzędziem umożliwiającym użycie miękkiej siły przez Rosję. Rosyjskie stacje telewizyjne i radiowe, prasa i portale internetowe są ważnym elementem w rozpowszechnianiu informacji w środowiskach zainteresowanych głównie kulturą rosyjską.

Natomiast Chiny oraz kraje z nią sąsiadujące proponują bardziej rozbudowaną, azjatycką wersję soft power, do której zalicza się wszystkie atrybuty państwowości z wyjątkiem sfery bezpieczeństwa, włączając w to inwestycje i działania pomocowe. Do tak rozbudowanego modelu dochodzą jeszcze dwa warianty: „wysoka miękka siła” (high soft power) skierowana do elit oraz „niska miękka siła” (low soft power) skierowana do szerszej publiczności. Najważniejsze elementy chińskiej miękkiej siły towzrost i potencjał gospodarczy, promocja w świecie chińskich wartości, kultury i języka, poparcie dla wielobiegunowego systemu międzynarodowego, w którym państwa nie ingerują w sprawy wewnętrzne innych krajów, Chińskie Radio Międzynarodowe nadające przez 24 godziny do państw południowo-azjatyckich, wzrost wsparcia finansowego dla państw Regionu Azji Południowo-Wschodniej, organizowanie podróży studyjnych (study trips) do ChRL i wymian studenckich czy promocja turystyki (zarówno przyjazdowej, jak i wyjazdowej). Zachodni autorzy często podkreślają ukryte niebezpieczeństwo rosnącej miękkiej siły Chin, określając ją jako ofensywną taktykę potęgi wschodniej.

Miękka siła staje się integralną częścią nowoczesnej polityki międzynarodowej jako wszechstronny zestaw narzędzi do rozwiązywania zadań polityki zagranicznej z wykorzystaniem możliwości społeczeństwa obywatelskiego, informacji i komunikacji, humanitarnych i innych alternatywnych klasycznych metod i technologii dyplomacji. Według badań amerykańskiej firmy PR Portland Communications przeprowadzonych wraz z Uniwersytetem Południowej Kalifornii w 2017 r. nowym liderem rankingu miękkiej siły państw została Francja. Zdaniem autorów wpływ na to miał wybór na prezydenta E. Macrona. Na drugim miejscu znalazła się Wielka Brytania, a na trzecim – Stany Zjednoczone, które doceniono za poziom szkolnictwa wyższego, produkcji kulturalnej i innowacje technologiczne, takie jak Apple, Google, Facebook czy Microsoft. Pierwszą piątkę rankingu zamknęły Niemcy i Kanada.

Tymczasem Polska znalazła się na 24. miejscu. Za nami są Chiny, Rosja, Czechy, Węgry, Brazylia i Turcja. Autorzy tłumaczą miejsce Polski spadkiem w obszarze subindeksu rządowego. Wśród największych problemów, które osłabiają miękką siłę Polski można wyróżnić zwiększanie wpływu rządu na media publiczne oraz odmowę przyjęcia uchodźców. Według autorów raportu osłabienie miękkiej siły wynika także z krytyki polskiego rządu przez Unię Europejską, chociaż kraj jest liczącym się podmiotem w regionie i ma dobrze rozwiniętą kulturę. Największym jego atutem jest branża turystyczna wykorzystująca bogatą historię. Autorzy raportu rekomendują, aby Polska jako lider tej części Europy zrównoważyła swoje stosunki z Brukselą, Waszyngtonem i państwami regionu, ponieważ z budowania tych relacji może osiągnąć wymierne korzyści.

W 2018 r. sytuacja się zmieniła. Na pierwszym miejscu znalazła się Wielka Brytania, potem Francja, Niemcy, USA, Japonia, Kanada. Polska znowu zajęła 24. miejsce. Nie bez wpływu na ocenę Stanów Zjednoczonych Ameryki pozostały wybór Donalda Trumpa, jego retoryka i prezentowany przez niego konfrontacyjny styl, prowadzący do napięć dyplomatycznych. Zmniejsza on siłę miękką jego kraju, osłabiając zaufanie do rządzących, że dotrzymają oni słowa danego czy to swoim sojusznikom, czy tom przeciwnikom.

O ostatecznej klasyfikacji decydują punkty przyznawane na podstawie danych instytucji oraz opinii respondentów z poszczególnych państw.

System pomiaru miękkiej siły państw bierze pod uwagę:

• dane obiektywne: rząd (w tym jego efektywność i dyplomację), cyfryzację, kulturę, przedsiębiorczość, edukację, zaangażowanie na arenie międzynarodowej;
• opinie subiektywne: kuchnię narodową, produkty technologiczne, przyjazność, kulturę, towary luksusowe, politykę zagraniczną, warunki życia.

Oprócz siły miękkiej i twardej coraz bardziej zaczyna liczyć się tzw. siła ostra (sharp power). Służy ona do niejawnego wpływania na opinie publiczne krajów poprzez informację i dezinformację. W użyciu tego typu siły przodują globalne potęgi autorytarne, takie jak Rosja czy Chiny. Dla zwolenników siły ostrej nie liczy się prawda, czyli zgodność przekazywanej treści z rzeczywistością, ale wpływ na realizację interesów kraju.

Obecnie polityka zagraniczna wiodących państw świata jest nie do pomyślenia bez arsenału miękkiej siły – totalnego wpływu na przepływ informacji, który przełamuje granice wyobrażeń dotyczących niepolitycznego życia krajów i narodów. Znamiennym przykładem wykorzystaniem soft power jest polityka rozszerzenia i polityka rozwojowa Unii Europejskiej.

Olga Wasiuta

P. Arak i G.Lewicki, Index Mocy Państw 2018.Raport, In.Europa, Warszawa 2018; Г.Ю. Филимонов, С.А. Цатурян, Социальные сети как инновационный механизм «мягкого» воздействия и управления массовым сознанием, „Политика и Общество”, 2012, nr 1; G. Gallarotti, Soft Power: What it is, Why it’s Important, and the Conditions Under Which it Can Be Effectively Used, „Journal of Political Power” 2011; О.Г. Карпович, «Мягкая сила» в глобальных координатах внешней политики США, „Право и политика”, 2013, nr 10; О.Г. Леонова, Мягкая сила-ресурс внешней политики государства, «Обозреватель–Observer»  2013, no. 4; taż, «Мягкая сила»: инструменты и коэффициенты влияния, «Обозреватель–Observer» 2013, no. 3; R. Łoś, Soft power Rosji, „Przegląd Strategiczny” 2017, nr 10; tenże, Soft power we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2017; С.М.Небренчин, Информационное измерение мягкой силы,Автономная некоммерческая организация „Центр стратегических оценок и прогнозов”, Москва 2017; J.S. Nye Jr., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, Basic Books, New York 1990; tenże, Przyszłość siły, tłum. B. Działoszyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012; tenże, Soft Power: Policy Brief, Carnegie Endowment for International Peace, [b.m.] 2006; tenże, Soft Power: The Means to Success in World Politics, Public Affairs, New York 2004; tenże, The Powers to Lead, Oxford University Press, New York 2008; tenże, Think Again: Soft Power, 23.02.20016, ForeignPolicy.com 2006 (dostęp 29.08.2019); tenże, Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, tłum. J. Zaborowski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007; tenże, What China and Russia Don’t Get About Soft Power, 29.04.2013, ForeignPolicy.com (dostęp 12.04.2019); B. Ociepka, Miękka siła i dyplomacja publiczna Polski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013; П.Б. Паршин, Проблематика «мягкой силы» во внешней политике России, ИМИ МГИМО (У) МИД России, Центр глобальных проблем, МГИМО-Университет, Москва 2013; The Soft Power 30: A Global Ranking of Soft Power 2017, J. McClory (ed.). Portland Communications, [b.m.] 2017; The Soft Power 30: A Global Ranking of Soft Power 2018, J. McClory (ed.), Portland Communications, [b.m.] 2018; Soft Power and US Foreign Policy: Theoretical, Historical and Contemporary Perspectives, I. Parmar, M. Cox (eds.), Routledge, London–New York 2010; R. Szczepaniak, Soft power („miękka siła”) w relacjach międzynarodowych. Dyplomacja kulturalna – redefinicja pojęcia, „Horyzonty Polityki” 2011, nr 2; J. Trzcińska, Miękka siła jako narzędzie polityki zagranicznej Chińskiej Republiki Ludowej i Republiki Korei, „Gdańskie Studia Azji Wschodniej” 2016, nr 9; O. Wasiuta, Miękka siła (soft power), [w:]Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Wydawnictwo Libron, Kraków 2018;  O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2017; Е.П. Зарянов,Мягкая сила как характерный признак политического влияния великой державы в условиях многополярного мира, «Мировая политика” 2015, no. 1.