System Zaufania Społecznego
(Social Credit System) – system oceny reputacji społecznej osób fizycznych i firm opracowywany w Chińskiej Republice Ludowej. Pierwsze oficjalne publikacje rządowe na temat SCS pojawiły się w czerwcu 2014 r. w postaci dokumentu State Council Notice concerning Issuance of the Planning Outline for the Construction of a Social Credit System (2014–2020). Wśród przyczyn powstania SCS wymienione zostały: poprawnie funkcjonująca gospodarka rynkowa, budowa harmonijnego społeczeństwa socjalistycznego, konieczność budowy „kultury zaufania”, a także uzyskanie wiarygodnych danych na temat zdolności kredytowej przedsiębiorstw i osób fizycznych. Zdaniem autorów dokumentu systemy zaufania społecznego mają pomóc w procesie optymalizacji alokacji dóbr, zwiększeniu popytu wewnętrznego, a także w postępie naukowym. System Zaufania Społecznego ma doprowadzić m.in. do poprawy sytuacji w obszarze handlu elektronicznego, ograniczyć przypadki oszustw i przyczynić się do rozwoju nowych możliwości biznesowych. Tylko w 2014 r. w Państwie Środka zgłoszono ponad 400 tys. przypadków oszustw internetowych, a straty finansowe przez nie spowodowane wyniosły 10,7 mld juanów, czyli 1,4 mld euro. System, według założeń, ma funkcjonować w czterech obszarach: administracji rządowej, relacji biznesowych, relacji społecznych oraz działalności wymiaru sprawiedliwości. Podniesienie zaufania do administracji publicznej ma polegać na efektywnej i uczciwej pracy urzędników oraz tworzeniu przejrzystych zasad prowadzenia działalności gospodarczej i wymiany handlowej. Praca urzędników powinna być poddawana regularnej kontroli za pomocą osobistych systemów zaufania społecznego. Podniesienie poziomu zaufania w relacjach biznesowych ma się opierać na zastosowaniu regulacji i baz danych, które wpłyną na skuteczną walkę z monopolami, identyfikację przedsiębiorców, którzy nie wywiązują się z umów w ramach realizowanych zamówień publicznych, oraz zachęcanie przedsiębiorców do wywiązywania się ze spłaty zobowiązań kredytowych. Podnoszenie zaufania w obszarze relacji społecznych ma dotyczyć funkcjonowania służby zdrowia, opieki nad osobami starszymi, pomocy ofiarom klęsk żywiołowych, funkcjonowania sektora turystyki i rekreacji, sportu i oświaty. Szczególnie chroniona ma być własność intelektualna, a jej kradzież surowo karana. Podnoszenie zaufania w obszarze wymiaru sprawiedliwości ma się natomiast skupiać na budowie wiarygodności sądów powszechnych poprzez m.in. system oceny pracowników czy zbieranie i przetwarzanie danych na tematy związane z poziomem przestępczości.
Oprócz oficjalnych przyczyn budowy Systemu Zaufania Społecznego pojawiają się również opinie opisujące SCS jako jeden z chińskich programów masowej inwigilacji obywateli. Problem ten opisali m.in. R. Bostman w artykule Big data meets Big Brother as China moves to rate its citizens, który ukazał się na łamach „Wired” w 2017 r., A. Ash w artykule ‘1984’ algorithm to control life in China opublikowanym w „The Times” w tym samym roku, Ch. Zhao w tekście Black Mirror in China? 1.4 Billion Citizens to be Monitored Through Social Credit System zamieszczonym w „Newsweeku” w 2018 r. czy A. Kopka w pracy Azjatycki wielki brat, czyli Social Credit System, która ukazała się w 2018 r. w Centrum Studiów Polska–Azja. Zdaniem tych autorów SCS jest jednym z wielu programów, jakie powstały w Chinach od momentu pojawienia się internetu, służących do masowej inwigilacji obywateli i kontroli dostępu do informacji. Wcześniej były to m.in.: Projekt Złotej Tarczy (Golden Shield Project) służący do kontrolowania i blokowania chińskich stron internetowych oraz chińska Zapora Ogniowa (Great Firewall of China) wykorzystywana w celu kontrolowania i blokowania zachodnich stron internetowych. Pojawieniu się kolejnych programów masowej inwigilacji obywateli i zawartości internetu towarzyszył wzrost liczby funkcjonariuszy służb specjalnych zajmujących się zapewnieniem bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Według Amnesty International chińska „policja internetowa” zatrudnia 30–50 tys. funkcjonariuszy. Wśród instytucji państwa zajmujących się kontrolą internetu funkcjonują: Centralny Wydział Propagandy Komunistycznej Partii Chin (KPCh), Biuro Informacyjne Rady Państwa, Grupa Kierownicza ds. Bezpieczeństwa Internetowego i Informacji, Urząd ds. Cyberprzestrzeni czy wewnętrze jednostki organizacyjne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Jak podkreślił A. Zenz w artykule China’s Domestic Security Spending: An Analysis of Available Data, w ciągu ostatnich kilku lat obserwowany jest znaczny wzrost wydatków na bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, co związane jest m.in. z programami służącymi do kontroli zawartości internetu. W 2010 r. wydatki na bezpieczeństwo wewnętrzne przewyższyły wydatki na cele wojskowe, wynosząc odpowiednio 551,770 mln juanów i 553,337 mln juanów. Według powszechnie dostępnych źródeł w okresie rządów X. Jinpinga wydatki na bezpieczeństwo wewnętrzne rosną nawet o 20% rocznie.
W oficjalnych dokumentach rządowych nie ma precyzyjnego opisu sposobu funkcjonowania SCS i konsekwencji dla obywateli, którzy w ramach tego systemu otrzymają niskie oceny zaufania społecznego. Przypuszcza się, że przypomina on systemy oceny kredytowej stosowane przez prywatne korporacje współpracujące z rządem chińskim: Alibaba Group Holding założoną w 1999 r. i zajmującą się mobilnymi systemami sprzedaży i handlem elektronicznym, nadzorowaną przez Alibaba Ant Financial Service Group, korporację Tencent działającą w obszarze gier komputerowych i portali społecznościowych czy DiDi Chuxing Technology zajmującą się badaniami nad sztuczną inteligencją oraz świadczącą usługi transportowe, takie jak ocena wiarygodności kierowcy w ramach ridesharing, dostarczanie żywności oraz poszukiwanie taksówek. W ramach usług świadczonych przez Ant Financial Services Group dla Alibaba Group działa system oceny kredytowej Sesame Credit. Jego funkcjonowanie może być szczególnie istotne dla przyszłej postaci systemu zaufania społecznego. System ten zbiera informacje z różnych dostępnych źródeł w ramach Alibaba Group, aby następnie przyporządkować konsumentowi określoną liczbę punktów wskazującą na jego zdolność kredytową. Liczba punktów waha się między 350 a 950. Wśród czynników, które są brane pod uwagę w ramach przydzielania punktów, wskazywane są: historia kredytowa, zdolność do wypełniania zobowiązań umowy na czas, weryfikacja danych podawanych przez klienta oraz zachowanie klienta i jego relacje interpersonalne. System ocenia zwyczaje zakupowe swoich klientów w internecie i tym samym ocenia ich stosunek do pracy, obowiązków zawodowych, odpowiedzialności i sposobów spędzania wolnego czasu. Jak podkreślił L. Yingyun – dyrektor ds. technologii w Sesame, jeśli ktoś często kupuje pieluchy dla niemowląt, będzie uważany za osobę odpowiedzialną, natomiast osoba, która gra w gry wideo 10 godzin dziennie, będzie uważana za osobę próżną i bezczynną. Obywatel, któremu zostanie przyporządkowana większa liczba punktów (np. 600–700), może skorzystać z pożyczki Just Justend do 5000 juanów, wynająć samochód bez pozostawiana depozytu, liczyć na szybszą odprawę w hotelach i na lotniskach lub uzyskać wizę do strefy Schengen. Z kolei klienci uzyskujący mniejszą liczbę punktów mają mniejszą możliwość na zdobycie prestiżowej pracy w służbie cywilnej, tracą pierwszeństwo w zapisywaniu dzieci do prywatnych przedszkoli czy możliwość szybszej odprawy na lotnisku. Systemy oceny społecznej powstają również na szczeblu lokalnym, czego przykładem jest system w mieście Rongcheng we wschodnich Chinach. Władze tego miasta przydzielają mieszkańcom 1000 punktów, zachowanie mieszkańca może z kolei wpłynąć na zwiększenie lub zmniejszenie liczby posiadanych punktów. Brane są pod uwagę m.in.: zachowanie w ruchu drogowym, udział w wypadkach lub kolizjach, działalność w ramach wolontariatu czy darowizny na rzecz organizacji charytatywnych.
Termin wprowadzenia w życie zasad SCS w Chińskiej Republice Ludowej zaplanowano na rok 2020. Pomimo że system nie zaczął jeszcze funkcjonować, niektóre jego elementy są już testowane i stosowane. Jak poinformowała agencja China News Service, w 2016 r. w wyniku zastosowania niektórych elementów SCS 4,9 mln obywateli Chin otrzymało zakaz lotów samolotami, a 1,65 mln nie może kupić biletu na pociąg. W poszczególnych regionach Chin wdrażane są technologie komunikacyjne mające w przyszłości stanowić część SCS. W 2016 r. liczba kamer przekroczyła 176 mln, a do 2020 r. ich liczba ma wzrosnąć do 626 mln. A. Ma na łamach „Business Insider” opisała 10 technologii, które mogą być wykorzystywane w ramach funkcjonowania SCS, są to m.in.: obserwowanie i identyfikowanie użytkowników forów i czatów grupowych, rozpoznawanie twarzy w tłumie ludzi, analizowanie zwyczajów zakupowych konsumentów w internecie, zmuszanie obywateli do pobierania określonych aplikacji pozwalających służbom bezpieczeństwa państwa na dostęp do danych znajdujących się w telefonie, wyposażenie policji w okulary służących do identyfikacji twarzy w miejscach zatłoczonych, montaż „policyjnych robotów”, których zadaniem również będzie rozpoznawanie twarzy, czy instalowanie w okolicach przejść dla pieszych kamer mających na celu identyfikację osób przekraczających jezdnię w niedozwolonym miejscu.
Od momentu pojawienia się idei powstania systemu zaufania społecznego w Chińskiej Republice Ludowej jest on poddawany częstej krytyce. Z jednej strony dotyczy ona problemu praw człowieka i dostępu do informacji. Przewiduje się, że SCS, tak jak inne systemy masowej inwigilacji społeczeństwa, może posłużyć władzom do przeciwdziałania wybuchowi w Chinach kolorowej rewolucji, podobnej do wydarzeń z 2011 r. (rewolucja jaśminowa) oraz innych zrywów porównywalnych do tych, które obserwowano w krajach byłego Związku Radzieckiego (Gruzja, Kirgistan, Ukraina) czy do arabskiej wiosny (Tunezja, Libia, Egipt, Syria, Bahrajn). Z drugiej zaś podnosi się, że SCS może być narażony na ataki ze strony grup hakerskich lub wykorzystywany w ramach zwalczających się grup w Komunistycznej Partii Chin. Może dojść m.in. do prób korumpowania urzędników przydzielających punkty i tym samym „kupowania” wysokich ocen. Nie należy wykluczyć również sytuacji, w których grupy hakerskie dążące do uzyskania nielegalnego dostępu do zarządzania oceną obywateli będą im „oferowały” poprawę oceny zaufania społecznego. System SCS może być również narzędziem służącym do zwalczania się dwóch głównych frakcji w Komunistycznej Partii Chin, tzn. frakcji Komunistycznej Ligi Młodzieżowej skupiającej działaczy z ubogich, zachodnich części kraju oraz frakcji szanghajskiej skupiającej działaczy z zamożnego wschodniego wybrzeża. Zaburzenie równowagi między grupami i nagła utrata wpływów przez jedną z nich może doprowadzić do walk wewnętrznych, w ramach których SCS zostanie wykorzystany do skompromitowania przeciwników politycznych.
Wizja funkcjonowania systemu zaufania społecznego skłania do analogii z rewolucją kulturową w Chinach w latach 60. XX w. Ta jednak była walką polityczną obfitującą w działania brutalne (np. aresztowania), narzucała kult jednostki w prasie, szkole i zakładach pracy, natomiast zmiany społeczne wprowadzone przez SCS są oparte na aplikacjach, grach komputerowych oraz zachowaniu w internecie. Jednym z symboli systemu zaufania społecznego może być aplikacja Excellent Speech: Clap for Xi Jinping firmy Tencent: jest to gra, która polega na jak najszybszym dotykaniu ekranu smartfonu w ciągu 19 sekund, które imituje oklaskiwanie przemówienia prezydenta Jinpinga.
A. Ash, ‘1984’ algorithm to control life in China, “The Times” 11.06.2017, https://www.thetimes.co.uk/article/china-introduces-social-credit-system-to-rate-citizen-behaviour-bksgrgzqh [dostęp: 16.03.2019]; R. Botsman, Big data meets Big Brother as China moves to rate its citizens, „Wired” 21.10.2017, http://www.wired.co.uk/article/chinese-government-social-credit-score-privacy-invasion [dostęp: 29.03.2018]; A. Kopka, Azjatycki wielki brat, czyli Social Credit System, Centrum Studiów Polska–Azja, 17.05.2018, http://www.polska-azja.pl/a-kopka-azjatycki-wielki-brat-czyli-social-credit-system/ [dostęp: 11.03.2019]; A. Ma, China is bulding a vast civilian surveillance network – here are 10 ways it could be feeding is creepy ‘social credit system’, „Business Insider” 29.04.2018, http://www.businessinsider.com/how-china-is-watching-its-citizens-in-a-modern-surveillance-state-2018-4?IR=T [dostęp: 1.04.2019]; State Council Notice concerning Issuance of the Planning Outline for the Construction of a Social Credit System (2014–2020), https://chinacopyrightandmedia.wordpress.com/ 2014/06/14/planning-outline-for-the-construction-of-a-social-credit-system-2014-2020/ [dostęp: 27.03.2019]; M. Stepan, S. Mokry, E-Government in China: Establishing a Social Credit System in China – Realist Dystopia? Conference: E-Governance in Asia: Strengthening Transparency and Accountability? Lund University, Luty 2016, Conference Proceedings edited by Jesper Schlaeger; A. Zenz, China’s Domestic Security Spending: An Analysis of Available Data, „The Jamestown Foundation, China Brief” 2018, vol. 18, is. 4, https://jamestown.org/program/chinas-domestic-security-spending-analysis-available-data/ [dostęp: 01.04.2019]; Ch. Zhao, Black Mirror’ in China? 1.4 Billion Citizens to be Monitored Through Social Credit System, „Newsweek” 5.01.2018, https://www.newsweek.com/china-social-credit-system-906865 [dostęp: 16.03.2019].