Biała, szara i czarna propaganda
podział ilustrujący zróżnicowanie propagandy wynikające z jawności źródła przekazu. Istnieją trzy formy propagandy: biała propaganda, czyli otwarta dystrybucja informacji uważanych za prawdę, szara propaganda, składająca się ze stwierdzeń o wątpliwej jakości, które systematycznie unikają identyfikacji źródła informacji, oraz czarna propaganda, składająca się z kłamstw, których źródło jest ukryte w celu wprowadzenia odbiorcy w błąd.
Powszechnie uważa się, że propaganda jest procesem, który maskuje jej pochodzenie oraz motyw i jest prowadzony w celu uzyskania określonego celu poprzez manipulowanie publicznością. Propaganda może być jednak otwarta. Na przykład gdy naziści doszli do władzy w 1933 r., jednym z pierwszych departamentów rządowych, które miały zostać utworzone, było Ministerstwo Oświecenia Ludowego i Propagandy. Jego nazwa nie kryła natury zadania, które miało zostać wykonane. J. Goebbels, minister propagandy, otwarcie oświadczył w jednym ze swoich pierwszych wystąpień, że nowa służba będzie odpowiedzialna za „mobilizację umysłu i ducha w Niemczech”. Źródło było więc znane, cele i intencje zidentyfikowane, a opinia publiczna wiedziała, że próbuje się na nią wpłynąć. W latach 30. XX w. rozróżnienie między propagandą białą i czarną było powszechnie zrozumiałe. Istniało bowiem zróżnicowanie na propagandę jawną, stanowiącą przekaz reprezentujący oficjalną politykę rządu, który musiał opierać się na prawdzie, aby utrzymać wiarygodność, i propagandą ukrytą, dążącą do osiągnięcia natychmiastowych rezultatów za pomocą wszelkich środków, o niemożliwym do określenia źródle informacji. Biała propaganda jest w dużej mierze prowadzona przez dającą się zidentyfikować agencję rządową. Informacje zawarte w wiadomościach wydają się dokładne (choć niekoniecznie weryfikowalne), ponieważ każda sugestia fałszywości komunikatu podważyłaby wiarygodność źródła. Przesłanie ma na celu przekonanie odbiorców o wyższości i słuszności konkretnego reżimu lub ideologii. Co za tym idzie, podczas gdy rozpowszechniane przesłanie jest w dużej mierze zgodne z prawdą, skłania ono jednak do faworyzowania systemu wartości propagandysty. Tego rodzaju białą propagandę stosowały podczas zimnej wojny Głos Ameryki (Voice Of America) i Radio Moskwa w celu zbudowania zaufania audytorium, które mogło się okazać przydatne w przyszłości.
Szara propaganda sytuuje się między propagandą białą i czarną. Źródło może, lecz nie musi być zidentyfikowane, a dokładność informacji jest niepewna. Podczas pierwszej wojny światowej brytyjskie Biuro Propagandy Wojennej znane jako Wellington House (gdzie miało swoją siedzibę) przeprowadziło dużą kampanię skierowaną do ówczesnych neutralnych Stanów Zjednoczonych. Odpowiedzialny był za nią amerykański oddział kierowany przez kanadyjskiego pisarza i brytyjskiego posła G. Parkera. Propaganda Królestwa nie miała wyraźnie na celu przekonania USA do udziału w wojnie po stronie aliantów; dobroczynna neutralność była uważana za nieskończenie korzystniejszą. Wellington House postanowił zatem zapewnić amerykańskim decydentom materiał, którego potrzebowali, aby zdecydować o neutralności – w przeciwieństwie do niemieckich propagandystów, którzy bombardowali amerykańską opinię publiczną nawoływaniami do działania. Brytyjskie biuro kierowało amerykańską elitę w przekonaniu, że z kolei wpłynie na odbiorców. Wykształcona lub elitarna publiczność lubi wierzyć, że może dostrzec propagandę, gdy się z nią zetknie, a następnie ją odrzucić. Dlatego brytyjskie działania były dyplomatyczne. Wellington House musiał rozpowszechniać wśród odbiorców docelowych materiały, które nie wydawały się propagandą, a przynajmniej nie przez cały czas. Musiały one przyjąć formę uzasadnionej argumentacji opartej na faktach – choć niekoniecznie wszystkich – i przedstawionej w sposób obiektywny. Część z nich pochodziła bezpośrednio z Wellington House (biała propaganda), podczas gdy inne były ukryte (propaganda szara). W tym celu tajna agencja wydawnicza wyprodukowała materiał rozpowszechniany pod szyldem znanych wydawnictw komercyjnych, takich jak Hodder i Stoughton, John Murray i Macmillan.
Innym przykładem szarej propagandy są działania Stanów Zjednoczonych, które po 11 września 2001 r. przygotowywały ludność Afganistanu na wojnę powietrzną i lądową, zrzucając pojemniki na żywność i radia mogące odebrać tylko jeden sygnał. Radiostacja amerykańska, formalnie niezidentyfikowana, nazywała się po prostu Afghan FM. Pomiędzy afgańską muzyką nadano tam komunikat „dla szlachetnych mieszkańców Afganistanu”. Następnie spiker wyjaśnił, że siły amerykańskie będą przechodzić przez ten obszar i że ich celem nie jest skrzywdzenie ludzi, ale aresztowanie O. bin Ladena i jego zwolenników.
Czarna propaganda (czasami nazywana także ukrytą) nie ujawnia tożsamości autora komunikatu albo celowo wskazuje innego nadawcę lub inne miejsca niż prawdziwe źródło. Dochodzi w niej nie tylko do celowego zniekształcenia – także tożsamość źródła jest niejawna lub niedokładna. Wykrycie czarnej propagandy ma być zadaniem trudnym albo wręcz niemożliwym, zwłaszcza dopóty, dopóki nie zna się wszystkich faktów. We wczesnej fazie drugiej wojny światowej naziści obsługiwali co najmniej trzy stacje radiowe, które chciały sprawiać wrażenie, że nadają z Wielkiej Brytanii. Jedna z nich nazywała się Radio Wolna Kaledonia i uważana była za głos szkockiego nacjonalizmu, inna – Workers Challenge Station – rozpowszechniała niekonwencjonalne lewicowe poglądy, trzecia zaś, New British Broadcasting Station, dostarczała biuletyny informacyjne i komentarze w stylu BBC, ale z ukrytym nastawieniem prorosyjskim. Żadna z nich nie dotarła do dużej widowni i nadawała tylko przez kilka godzin dziennie. Celem tej czarnej propagandy było podkopanie morale Brytyjczyków, szczególnie podczas bitwy o Anglię. Podobne techniki stosowali naziści w stosunku do żołnierzy francuskich służących na linii Maginota w latach 1939–1940. Transmisje radiowe ze Stuttgartu były wówczas prowadzone przez Francuza P. Ferdonneta, który udawał, że nadaje z Francji. Miały one na celu osłabienie morale żołnierzy francuskich poprzez porównanie złych warunków zwykłych żołnierzy piechoty na linii Maginota z luksusowym stylem życia francuskich oficerów korzystających z uroków Paryża. Ferdonnet opisywał również w szczegółach zachowanie brytyjskich żołnierzy we francuskich miastach – uwodzili oni Francuzki, ponieważ zarabiali więcej niż ich francuscy odpowiednicy. Ci ostatni słuchali audycji Ferdonneta niekoniecznie dlatego, że zostali oszukani przez czarną propagandę – częściej dlatego, że były one bardziej rozrywkowe niż oficjalne audycje francuskie.
Czarna propaganda z definicji stara się oszukać odbiorcę i pojawia się we wszelkiego typu materiałach: od ulotek, plakatów i znaczków pocztowych, po stacje radiowe i telewizyjne, a obecnie także treści publikowane w internecie. W konsekwencji skupia jest to typ propagandy, który skupia najwięcej uwagi. Jej sukces lub porażka zależą w dużej mierze od gotowości odbiorcy do zaakceptowania autentyczności źródła i treści wiadomości. Aby mogła ona osiągnąć swoje cele, treść przekazu i sposób, w jaki jest rozpowszechniany, musi się mieścić w ramach doświadczeń społecznych, politycznych i kulturowych grupy docelowej. Współczesnym przykładem stosowania czarnej propagandy są działania Federacji Rosyjskiej w stosunku do byłych republik radzieckich. Jak wskazuje O. Wasiuta, techniki przetwarzania i manipulacji stosowane w mediach rosyjskich stają się obecnie coraz bardziej wyrafinowane. Narracja audycji informacyjnej Russia Today i innych programów Kremla dowodzi, że identyczne wiadomości są dostosowywane do wytycznych politycznych oraz zainteresowań widzów. W wypadku technik takich jak etykietowanie autorytety są wykorzystywane do podważania jakości innych mediów, obiektywizmu prezentowanych faktów oraz wiarygodności zachodnich polityków i organizacji międzynarodowych. Według rosyjskich mediów społeczeństwa demokracji zachodnich stają się coraz bardziej podzielone, codziennie podważane są także skuteczność polityki zagranicznej i bezpieczeństwo oraz wiarygodność zachodnich przywódców politycznych. Jednocześnie kontrola mediów gwarantuje wzmocnienie spójności i komunikatywności przesłania wspierającego i ugruntowującego pozycję elit politycznych na czele z W. Putinem tak, aby jego polityka wewnętrzna i międzynarodowa nie była kwestionowana przez obywateli.
Główna strategia rosyjskiej propagandy polega nie na tym, żeby społeczeństwo zostało przesiąknięte pewnymi ideami, ale na tym, by uczynić Rosjan cynicznymi i biernymi zwolennikami teorii spiskowych i udowodnić, że nic nie jest prawdziwe. Aby usprawiedliwić zbrodnie, propaganda tworzy wyobrażony, idealny świat, za który należy walczyć, niszcząc wyimaginowanych wrogów. Stosunkowo niewielka część rosyjskiego społeczeństwa, jak również tylko część audytoriów w państwach sąsiednich, ma świadomość tego, kto i w jakim stopniu kreuje treści przekazu promującego określoną wizję Federacji Rosyjskiej i zachodnich demokracji.
H. Batorowska, O. Wasiuta, R. Klepka, Media jako instrument wpływu informacyjnego i manipulacji społeczeństwem, Wydawnictwo Libron, Kraków 2019; G. Jowett, Propaganda, Visual Communication of, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015; G.S. Jowett, V. O’Donnell, Propaganda and Persuasion, Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington, DC 2012; T.M. Steinfatt, Propaganda Theory, [w:] Encyclopedia of Communication Theory, S.W. Littlejohn, K.A. Foss (ed.), Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington, DC 2009; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Medialna manipulacja informacją w wojnie hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, [w:] Medialne obrazy świata, R. Klepka (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2018; D. Welch, Propaganda, Definitions of, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; tamże: Black Propaganda; White Propaganda; Grey Propaganda; J. Wilke, Propaganda, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015.