Edukacja dla bezpieczeństwa w sieci
pojęcie „edukacja” pochodzi od łacińskiego educatio, które oznacza „wychowanie”, a także educare – „wychowywać, kształcić”. Jak stwierdza S. Palka, termin ten obejmuje ogół procesów ukierunkowanych na zmiany, odnoszących się głównie do dzieci i młodzieży, zgodnie z panującymi ideałami i celami wychowawczymi procesów oświatowo-wychowawczych oraz oddziaływań międzypokoleniowych wpływających na rozwój zdolności życiowych człowieka, a także nauczania i wychowania – ogólnie mówiąc, kształcenia. Jest to część procesu wychowania mająca związek z kształtowaniem inteligencji, wartości, wiedzy i nawyków. Edukacja powinna być ukierunkowana nie tylko na uzyskanie kompetencji, sprawność i skuteczność, ale winna również sprzyjać kształtowaniu odpowiednich postaw i realizowaniu szerokiej gamy wartości.
Z kolei bezpieczeństwo to jedno z podstawowych praw ludzkich, a także jedna z najważniejszych wartości dla człowieka, co wynika chociażby z jej umiejscowienia w piramidzie A.H. Maslowa. Bezpieczeństwo (łac. sine – bez, cura – troska, uwaga, niepokój; securitas – wolność od troski, pewność, stan bez niepokojów lub zagrożeń) najczęściej utożsamia się z brakiem zagrożenia, choć z pewnością nie oddaje to złożoności tego terminu. Wspomniane niebezpieczeństwa mogą być zewnętrzne i wewnętrzne. Źródłem tych pierwszych mogą być przyroda, wytwory cywilizacji lub inni ludzie, a także zagrożenia społeczne. Zagrożenia drugiego typu wiążą się z chorobami psychicznymi, uzależnieniami, autoagresją itp.
Upowszechnienie internetu zmieniło świat, uruchamiając ogromne możliwości praktycznie w każdej dziedzinie życia. Równocześnie jednak wygenerowało wiele nowych zagrożeń związanych z jego wykorzystaniem. Do pewnego stopnia można im przeciwdziałać, chronić się przed nimi lub efektywnie sobie z nimi radzić, ale dla refleksyjnego i bezpiecznego korzystania z sieci nieodzowna jest odpowiednia edukacja.
Edukacja dla bezpieczeństwa w sieci winna zaczynać się jak najwcześniej, ponieważ aktywność online odnosi się do coraz młodszych użytkowników. Potwierdzają to m.in. badania Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę (wcześniej FDN – Fundacja Dzieci Niczyje), której analiza ponad tysiąca kwestionariuszy rodziców dzieci w wieku od pół do 6,5 roku wykazała, że 64% z nich korzysta z urządzeń mobilnych (z czego co czwarte codziennie), w tym 43% dzieci rocznych i 2-letnich, 62% – dzieci 3–4-letnich i 84% 5- i 6-latków. Nie trzeba nikogo przekonywać, że dzieci w tym wieku, chociaż mogą całkiem sprawnie posługiwać się nowoczesnymi sprzętami czy gadżetami, mają bardzo niską świadomość – jeśli w ogóle – niebezpieczeństw czyhających na nie w sieci.
Edukacja, o której tu mowa, ma związek z przekazywaniem wiedzy, nauką i doskonaleniem umiejętności oraz kształtowaniem pożądanych postaw związanych z funkcjonowaniem w wirtualnym świecie w taki sposób, żeby użytkownicy sieci potrafili unikać zagrożeń oraz by wiedzieli, jak postępować, jeśli z nimi się zetkną (co wydaje się nieuniknione). Wśród niebezpieczeństw, z jakimi spotykają się polscy internauci, wymienia się głównie wirusy komputerowe, brak zachowania bezpieczeństwa danych i informacji, szkodliwe treści i materiały, działania oszustów i hakerów, ryzykowne transakcje i usługi bankowe, znajomości nawiązywane przez internet, uzależnienia internetowe, terroryzm, cyberterroryzm, nieprawdziwe informacje, nadmiar reklam, pobieranie plików i/lub nieautoryzowanych materiałów, przypadkowe przekierowanie na niepożądane strony itp.
Bardzo często zagrożenia związane z aktywnością online dotyczą dzieci i młodzieży. Nieletni natrafiają – także nieintencjonalnie – na niebezpieczne lub niewłaściwe dla nich treści, np. materiały o charakterze erotycznym/ pornograficznym, obrazy pełne przemocy, groźne dla ich zdrowia lub życia porady (np. dotyczące głodzenia się, samookaleczeń, narkotyków, samobójstw) lub strony, na których nawołuje się do agresji wobec ludzi innej rasy, narodowości lub wyznania. Dodatkowo ryzykują kradzież danych, pieniędzy czy tożsamości, rozmaite oszustwa, jak również uzależnienie od internetu, nazywane już plagą/ nałogiem XXI w. O tym, jak wiele niebezpieczeństw czyha na młodych internautów, świadczą m.in. wyniki międzynarodowych badań EU Kids Online, według których co czwarte dziecko w wieku 9–16 lat kontaktuje się w wirtualnym świecie z nieznajomymi (a część z nich spotyka się z nimi także w świecie realnym), prawie co siódme widziało materiały o tematyce seksualnej, co 10. doświadczyło negatywnych emocji, będąc online, a co 17. – cyberagresji. Prawie jedna czwarta dzieci w wieku 11–16 lat miała kontakt z treściami potencjalnie szkodliwymi dla ich systemu wartości, a niemal jedna siódma otrzymała wiadomości o podtekście seksualnym. Według deklaracji ankietowanych ponad połowa z nich (59%) nie doświadczyła żadnego z powyższych zagrożeń, jednak trzeba zauważyć, że aktywność internetowa jest coraz powszechniejsza i generuje coraz więcej niebezpiecznych sytuacji, zwłaszcza że niepokojąco obniża się wiek dzieci spędzających czas online.
Rzeczą oczywistą jest to, że im młodsi są użytkownicy sieci, tym bardziej są zagrożeni. Nie da się ich całkowicie uchronić, choć można zadbać o to, by nie obcowali z internetem bez nadzoru zbyt wcześnie i zbyt często (alarmujące są dane, według których wiele dzieci i młodzieży spędza online znacznie więcej czasu niż na jakichkolwiek innych aktywnościach, poza spaniem). Wcześniej czy później jednak zapewne zetkną się z ryzykownymi sytuacjami, dlatego należy podjąć odpowiednie kroki, by ich na nie przygotować. Nie można zostawiać ich samych ani pozwolić im na wyłącznie samodzielną naukę metodą prób i błędów czy zdobywanie informacji jedynie od rówieśników, którzy nie zawsze stanowią ich wiarygodne źródło.
Udział w edukacji dla bezpieczeństwa w sieci powinny mieć poszczególne rządy, promujące kulturę bezpieczeństwa cybernetycznego, wspierające, a także finansujące badania i edukację w tym zakresie oraz zachęcające do przestrzegania pożądanych standardów bezpieczeństwa cybernetycznego. Również ustawodawstwo dotyczące cyberprzestępczości wobec dzieci ma kluczowe znaczenie dla ich ochrony przed cyberprzemocą, prześladowaniem cybernetycznym, nękaniem w sieci itd. Wielce pomocne mogą być działania organizacji pozarządowych. Przykładowo w Polsce wspomniana już Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę prowadzi działania edukacyjne w zakresie bezpieczeństwa dzieci i młodzieży skierowane zarówno do nich samych, a także rodziców/opiekunów, jak i profesjonalistów, w tym nauczycieli i pedagogów szkolnych, gromadzi zasoby informacyjne, opracowuje materiały tematyczne, organizuje kursy i konferencje. Ważną rolę pełnią kampanie społeczne w telewizji, radiu, prasie, internecie, na bilbordach i na plakatach, które uczulają na niebezpieczeństwa w sieci związane z ryzykownymi zachowaniami, kontaktami i treściami. Ich zadaniem jest zwiększyć świadomość i dotrzeć do jak największej liczby osób – zarówno dzieci, jak i dorosłych – aby przestrzegać przed zagrożeniami, ale też promować właściwe użytkowanie mediów i odpowiednie postawy.
Także szkoła może oddziaływać na rzesze uczniów poprzez wdrażanie i rozwijanie strategii bezpieczeństwa cybernetycznego w swoich placówkach oraz przekazywanie młodym pokoleniom odpowiedniej wiedzy, postaw i umiejętności. Nie uda się to jednak bez odpowiedniego przygotowania nauczycieli, którzy powinni swobodnie posługiwać się nowymi technologiami i mieć wysokie kompetencje w zakresie edukacji informacyjnej i medialnej, a także komunikacji społecznej (w tym interpersonalnej). Należy podejmować działania profilaktyczne w szkole, aby uświadamiać całej społeczności zasady korzystania z internetu, oraz wprowadzić procedurę reagowania w szkole na niepożądane zjawiska typu cyberprzemoc, biorąc pod uwagę m.in. aspekty prawne i psychologiczne. Godny rozważenia jest pomysł opracowania przedmiotu realizowanego na kolejnych etapach edukacji, który byłby poświęcony środkom masowego przekazu, komunikacji społecznej, nowoczesnym technologiom informacyjnym i kompetencjom medialnym. Zajęcia takie mogłyby wdrażać uczniów do refleksyjnego, krytycznego i bezpiecznego korzystania ze środków masowego przekazu, a zwłaszcza internetu, z uwzględnieniem nie tylko warstwy instrumentalnej, ale i aksjologicznej. Przedmiot „edukacja dla bezpieczeństwa” nie obejmuje tych zagadnień; porusza się je zwykle w ramach informatyki bądź godzin wychowawczych. Niekiedy dodatkowo organizuje się w szkołach zebrania lub warsztaty poświęcone tej problematyce, jednak nie są to działania podejmowane systematycznie i planowo. Warto dodać, że wprowadzenie edukacji medialnej i informacyjnej jako elementu edukacji powszechnej rekomendują instytucje międzynarodowe (w tym UE), jak również krajowe i samorządowe. Edukacja taka winna obejmować wiadomości i umiejętności związane z selektywnym wyborem informacji z różnorodnej oferty mediów, krytycznym, analizującym, wartościującym i aktywnym odbiorem komunikatów medialnych uwzględniającym kontekst przekazu, świadomością teorii oddziaływania mediów, rozumieniem mechanizmów tworzenia, prezentowania i odbioru informacji, ewaluacją nowych interakcji społecznych powstających pod wpływem cyberprzestrzeni, rozsądnym użytkowaniem środków masowego przekazu w wolnym czasie oraz rozpoznawaniem zagrożeń ze strony mediów i wiedzą dotyczącą sposobów zapobiegania im.
W edukacji medialnej nie do przecenienia jest rola rodziców, którzy wprowadzają dzieci w świat nowych technologii. Jednakże część z nich robi to w mało przemyślany sposób, pozostawiając najmłodszym pełną swobodę w zakresie ilości czasu spędzanego online i treści odwiedzanych stron, nie rozmawiając z nimi o zagrożeniach, jakie mogą napotkać, i nie stosując żadnych blokad (które same w sobie też nie powinny być jedyną formą zaangażowania opiekunów). Wydają się oni lekceważyć często potencjalnienegatywny wpływ mediów i nieodwracalność niektórych czynności, np. pozostawiania w sieci informacji, danych, zdjęć, które mogą zostać wykorzystane przez kogoś w przyszłości. Wielu rodziców i opiekunów nie ma również świadomości zagrożeń, z którymi ich dzieci już się zetknęły – w tym aspekcie nie wypadamy zbyt dobrze na tle krajów europejskich. Równocześnie podkreśla się efektywność rodzicielskiego wsparcia i kontroli wirtualnej aktywności dzieci w obniżaniu ryzyka negatywnych doświadczeń, co jest dodatkowym argumentem przemawiającym za koniecznością zwiększania ich świadomości. Edukowanie rodziców powinno być częścią działań podejmowanych dla podniesienia ich kultury pedagogicznej i przebiegać równolegle z uzmysławianiem im internetowych zagrożeń oraz nauką odpowiedzialnego i bezpiecznego zachowania w wirtualnym świecie. Powinno się także wskazywać pozytywne aspekty wykorzystania mediów, które przy właściwym ich wykorzystaniu mogą dostarczyć wiele pozytywnych treści i będą stanowić bardzo przydatne, pouczające, użyteczne i wartościowe narzędzie.
A. Bąk, Korzystanie z urządzeń mobilnych przez małe dzieci w Polsce. Wyniki badania ilościowego, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 2015; M. Bereźnicka, Edukacja dla bezpieczeństwa w sieci, [w:] Współczesne problemy bezpieczeństwa państwa, O. Wasiuta, P. Mazur (red.), Katedra Pedagogiki Katolickiej, Stalowa Wola 2017; M. Feliksiak i M. Wenzel, Zagrożenia w Internecie. Komunikat z badań, Centrum Badań Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2008; Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, FDDS.pl (dostęp 22.04.2019); L. Kirwil, Polskie dzieci w Internecie. Zagrożenia i bezpieczeństwo – część 2, SWPS – EU Kids Online – PL, Warszawa 2011; J. Kunikowski, Bezpieczeństwo człowieka w świetle współczesnych zagrożeń – problem zawsze aktualny, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa wobec wyzwań współczesności, Z. Kwiasowski i K. Cenda-Miedzińska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2012; Pedagogika. Leksykon PWN, B. Milerski, B. Śliwerski (red.), PWN, Warszawa 2000; S. Palka, Pedagogika w stanie tworzenia. Kontynuacje, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003; World Health Organization, Safety and Security on the Internet: Challenges and Advances in Member States: Based on the Findings of the Second Global Survey on eHealth, WHO Library Cataloguing-in-Publication Data, [b.m.] 2011; B. Siemienicki, Media w świecie postmodernistycznym a edukacja, [w:] Media w edukacji – szanse i zagrożenia, T. Lewowicki, B. Siemieniecki (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008; J. Pyżalski, Rodzina i szkoła a przeciwdziałanie zaangażowaniu młodych ludzi w ryzykowne zachowania online, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka” 2013, vol. 12, nr 1; R. von Solms I S. von Solms, Cyber Safety Education in Developing Countries, Systemics, “Cybernetics and Informatics” 2015, vol. 13, no. 2; Ł. Wojtasik, Kontakt dzieci z niebezpiecznymi treściami w Internecie. Raport z badań Gemius/FDN, Gemius–Fundacja Dzieci Niczyje, [b.m.] 2006.