Rola technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w działaniach psychologicznych

zbiór rozwijających się i ewoluujących narzędzi i sposobów pozwalających na szybkie i nieograniczone wywieranie wpływu na społeczeństwo przy zastosowaniu wypracowanych zasad psychologii komunikacji.

Technologie informacyjno-komunikacyjne (information and communication technologies – ICT), zamiennie nazywane teleinformatycznymi bądź technikami informacyjnymi, stały się nieodłącznym elementem życia współczesnego człowieka. Po raz pierwszy termin ten został użyty w 1997 r. w sprawozdaniu sporządzonym przez D. Stevensona dla rządu Wielkiej Brytanii, ale upowszechnił się dopiero 3 lata później.

Techniki informacyjne stanowią „rodzinę technologii przetwarzających, gromadzących i przesyłających informacje w formie elektronicznej tj. przy wykorzystaniu technik cyfrowych i wszelkich narzędzi komunikacji elektronicznej”. Ujmując tę kwestię bardziej drobiazgowo, w jej ramach wyszczególnia się nie tylko sprzęt dający możliwość przetwarzania informacji (notebooki, tablety, serwery itp.), ale także jej zapis (np. pamięci przenośne, dyski twarde, czy płyty CD/DVD). Można je podzielić na cztery zasadnicze grupy, które umożliwiają:

• analizę oraz syntezę danych (przetwarzanie, selekcjonowanie, tworzenie spójnego obrazu z elementów umieszczonych w różnych obszarach);
• tworzenie, wykorzystywanie komunikatów medialnych (w tym multimedialnych);
• komunikację społeczną za pośrednictwem mediów informacyjnych;
• zapewnianie bezpieczeństwa systemów i danych.

Wcześniej wymienione działania psychologiczne uznawane są za planowane przedsięwzięcia, realizowane przy zastosowaniu metod i środków komunikowania z zamiarem wpływania na percepcję, postawy oraz zachowania odbiorców w celu osiągnięcia z góry założonych celów. Mogą one być prowadzone zarówno w ramach komunikacji strategicznej, jak i operacji informacyjnych, których intencją jest wywołanie określonych reakcji w społeczeństwie w sposób pośredni lub bezpośredni. Działaniami pośrednimi określa się bazowy sposób wywoływania reakcji w zbiorowości polegający na użyciu urządzeń technicznych oraz związanej z nimi infrastruktury do przesłania komunikatów na odległość. Przebiegają one w następujący sposób:

• nadawca rejestruje komunikat, który następnie jest kodowany w sposób umożliwiający przesłanie poprzez wybrany nośnik (np. elektromagnetyzm dla telewizji, postać cyfrowa dla komunikacji teleinformatycznej);
• komunikat jest przesyłany wybraną infrastrukturą do odbiorcy lub grupy odbiorców;
• urządzenia po stronie odbiorcy dekodują komunikat i przetwarzają go na zrozumiałą formę.

Działania bezpośrednie nie wymagają użycia urządzeń kodujących i dekodujących, ponieważ ich charakter jest związany z bliskim kontaktem pomiędzy nadawcą i odbiorcą komunikatu i dlatego ich oddziaływanie jest ograniczone do jednostek i niewielkich grup społecznych. Opierają się przede wszystkim na przekazie bezpośrednim i wywieraniu bodźców zmysłowych (słuchowych, wzrokowych, dotykowych etc.).

Działania pośrednie oraz związana z nimi technologia komunikacji pozwalają na dotarcie do największej liczby odbiorców i przekazanie komunikatu, który w zakresie działań psychologicznych może być próbą perswazji lub manipulacji.

Jak pisze A. Zwoleński, perswazja jest metodą oddziaływania i wywierania wpływu na odbiorców, mając na celu uzyskanie ich zainteresowania, zrozumienia, a także aprobaty dla wyrażanych przez nadawcę poglądów. Zbliżoną metodę stanowi manipulacja, która polega na wywieraniu wpływu poprzez celowe oszukiwanie osoby lub grupy ludzi, mając na celu nakłonienie ich do działania sprzecznego z ich interesem. Manipulować można zarówno treścią, jak i sposobem jej przekazania. Przykładem takiej manipulacji może być tzw. clickbait (z ang. click – kliknięcie, bait – przynęta), który polega na takim tworzeniu nagłówków komunikatów, aby wywołać u odbiorców skrajne emocje i tym samym skusić ich do wejścia na podaną przez nadawcę stronę internetową lub profil na portalu społecznościowym. Działanie te mają zazwyczaj na celu zwiększenie popularności profilu lub strony związanej z nadawcą komunikatu, zysk finansowy z reklam lub implementację wirusa na komputerze odbiorcy. Kolejnym przykładem mogą być tzw. fejki (ang. fake news), których zadaniem jest oszukanie odbiorcy poprzez przedstawienie sfałszowanych komunikatów.

Technologie informacyjno-komunikacyjne wzmacniają zasięg perswazji i manipulacji, a także ułatwiają nakłanianie odbiorców do wejścia w interakcję z komunikatem poprzez przetwarzanie i udostępnianie go dalej, np. w mediach społecznościowych. Wykorzystują również działania mające nakłonić odbiorcę do chęci przetwarzania i udostępniania informacji, które są korzystne dla osoby wykorzystującej to narzędzie.

Magdalena Bubak

W. Gogołek, Technologie informacyjne mediów, wyd. II, Oficyna Wydawnicza Aspra J-R, Warszawa 2006; T. Grabowski, Metody walki informacyjnej w mediach elektronicznych na przykładzie konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, „Horyzonty Polityki” 2016, vol. 7, nr 20; G. Nowacki, Rola technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w działaniach psychologicznych, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2017, nr 27; R. Seweryn, Zakres pojęciowy terminu technologie informacyjno-komunikacyjne, [w:] Technologie informacyjne i komunikacyjne na rynku turystycznym, J. Berbeka, K. Borodako (red.), C.H. Beck, Warszawa 2017; Technologie informacyjne i komunikacyjne TIK, https://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_96055.asp?soid=F23A2E523C6048A9960181EFDD11A685 [dostęp 26.04.2019]; V. Valkoff, Dezinformacja — Oręż wojny, Delikon, Warszawa 1990.