Wojska kosmiczne
R. Śmigielski w publikacji Osierocona armia. Założenia polityki obronnej oraz Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 1992–2004 zdefiniował wojska kosmiczne jako systemy obrony strategicznej, w skład których wchodzą obrona przeciwrakietowa, system ostrzegania przez atakiem rakietowym oraz system kontroli przestrzeni kosmicznej. Głównymi zadaniami tych wojsk są: rozpoznanie elektroniczne i radarowe, wykrywanie startów rakiet balistycznych z powierzchni ziemi i obszarów oceanicznych, śledzenie i ostrzeganie przed ewentualnym atakiem, namierzanie celów, utrzymanie systemów kontroli, łączności oraz wydawania rozkazów, wspomaganie geodezyjne, nawigacyjne, meteorologiczne, zakłócanie prac satelitów przeciwnika, kontrola przestrzeni kosmicznej oraz zwiad kosmiczny. Dokumenty amerykańskiego Departamentu Obrony przedstawiające powstające siły kosmiczne podkreślają, że są to oddziały przygotowywane do prowadzenia zarówno operacji bojowych, jak i wsparcia. Będą realizować misje ofensywne i obronne w przestrzeni kosmicznej i we wszystkich innych domenach.
Obecnie wojska kosmiczne jako samodzielny rodzaj sił zbrojnych lub dowództwa operacyjne rozwijane są w kilku armiach świata, m.in. Federacji Rosyjskiej, Stanach Zjednoczonych, Chińskiej Republice Ludowej, Indiach i Francji. W Federacji Rosyjskiej wojska kosmiczne jako rodzaj sił zbrojnych powstały w 1992 r. W 1997 r. wraz z wojskami obrony rakietowo-kosmicznej zostały włączone w skład wojsk rakietowych specjalnego przeznaczenia (RWSN). Cztery lata później dowództwo rosyjskie uznało tę decyzję za błędną i wojska kosmiczne wraz z obroną rakietowo-kosmiczną zostały wyłączone ze składu RWSN i 1 czerwca 2001 r. połączone w jednolite wojska kosmiczne jako trzeci rodzaj sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Według informacji przedstawionych przez „The Military Balance” z 2010 r. wojska kosmiczne w Rosji liczyły ponad 40 tys. żołnierzy służących głównie w 3. Armii Obrony Rakietowo-Kosmicznej. W dyspozycji wojsk kosmicznych według informacji z 2011 r. znajdowały się Państwowe Kosmodromy Doświadczalne: „Plesieck” w miejscowości Mirnyj w obwodzie archangielskim oraz „Bajkonur” w obwodzie kzyłordyńskim w Kazachstanie. Do 2007 r. funkcjonował kosmodrom „Swobodnyj” w obwodzie amurskim. Obecnie na jego bazie budowany jest nowy kosmodrom „Wostocznyj”, który w perspektywie najbliższych lat ma odciążyć „Bajkonur”. W ramach wojsk kosmicznych funkcjonuje ponadto 153. Główne Centrum Doświadczeń i Kierowania aparatami Kosmicznymi im. G. Titowa, 1. Zarząd ds. Wyprowadzania Środków Obrony Rakietowo-Kosmicznej oraz jednostki odpowiadające za wynoszenie i kierowanie aparatami kosmicznymi.
Najistotniejszą częścią wojsk kosmicznych jest system wczesnego ostrzegania o ataku rakietowym, czyli systemy informacyjne, sposoby oraz metody opracowania i przetwarzania danych przekazywanych kierownictwu państwa o planowanym lub prowadzonym ataku. System wczesnego ostrzegania składa się z dwóch komponentów: aparatów kosmicznych pracujących w zakresie podczerwieni informujących o starcie rakiet oraz systemu pozahoryzontalnych stacji radiolokacyjnych i stacji wczesnego ostrzegania dalekiego zasięgu. W ramach naziemnej sieci wczesnego ostrzegania na przełomie lat 60. i 70. XX w. w ZSRR powstało osiem samodzielnych węzłów radiotechnicznych, w których skład wchodziły jedna lub więcej stacji radiolokacyjnych. Były to: Mukaczewo i Mikołajów na Ukrainie, Skrunda na Łotwie, Bałchasz w Kazachstanie, Gabala w Azerbejdżanie oraz Peczora, Olenogorsk na półwyspie Kola i Miszelowska koło Angarska w Rosji. Zmiany geopolityczne z 1991 r. i utarta kontroli nad częścią infrastruktury wojskowej zmusiły Kreml do rozpoczęcia budowy nowych systemów radiolokacyjnych. Stację w Skrundzie na Łotwie zastąpiła stacja w Hancewiczach koło Baranowicz na terenie Białorusi. W latach 2006–2007 oddano do użytku dwie nowe stacje w Lechtusi i Armawir, których zasięg wynosi od 4,5 tys. km do 6 tys. km.
W 2005 r. w skład kosmicznego składnika systemu wczesnego ostrzegania o ataku rakietowym wchodziły trzy satelity. Jeden z nich umieszczony był na geostacjonarnej orbicie (Kosmo-2379), dwa na wysokich eliptycznych orbitach (Kosmo-2388, Kosmo-2393). Satelity te umieszczone na orbitach w latach 2001–2002 stanowią część systemu Oko – sieci satelitów przeznaczonych do śledzenia ok. 500 pozycji startowych rakiet balistycznych w USA. W 2010 r. wyniesiony został na orbitę okołoziemską kolejny satelita oznaczony jako „Kosmo-2469” poruszający się na orbicie wysokoeliptycznej. Jak zauważył T. Grabowski w 2011 r.. Rosja poza satelitami wchodzącymi w skład systemu wczesnego ostrzegania dysponowała ponad 110 aparatami kosmicznymi.
Drugi element wojsk kosmicznych w Rosji stanowi obrona przeciwrakietowa. Do odparcia ataku balistycznego utworzone zostały wojska obrony rakietowo-kosmicznej tworzące obecnie 3. Samodzielną Armię Obrony Rakietowo-Kosmicznej. Składa się ona z dywizji wczesnego ostrzegania o ataku rakietowym, dywizji obrony przeciwrakietowej oraz dywizji kontroli przestrzeni kosmicznej. Zgodnie z układem ABM podpisanym przez USA i ZSRR dywizja obrony przeciwrakietowej obejmuje swoim działaniem przestrzeń wokół Moskwy. System oznaczony jako A-135 (wcześniej pod nazwą A-35) został oddanych do użytku w 1995 r. W jego skład wchodzi stacja Don-2N odpowiadająca za zlokalizowanie rakiet przeciwnika, punkt dowodzenia i pomiaru oraz silosowe kompleksy rakietowe. Antyrakiety typu Gazelle i Gordon rozmieszczone są na pozycyjnych wokół stolicy państwa: bliskiego zasięgu Łytkarino, Schodnia, Korolew, Wnukowo i Solferino oraz dalekiego zasięgu w Naro-Fominsku i Siergijew Posad.
Trzeci element to system kontroli przestrzeni kosmicznej obsługiwany przez specjalną dywizję 3. Armii Obrony Rakietowo-Kosmicznej. Wykorzystuje ona wymienione wcześniej stacje radiolokacyjne w celu wykrycia sztucznych satelitów na niskich wysokościach okołoziemskich. Ponadto w skład tego systemu wchodzi optoelektroniczny kompleks Okno pozwalający wykryć obiekty znajdujące się na wysokości do 40 tys. km. Sam kompleks znajduje się w miejscowości Nurek w Tadżykistanie na wysokości 2,2 tys. m n.p.m. na terenie wydzierżawionym od Tadżykistanu na okres 49 lat.
W Chińskiej Republice Ludowej wojska kosmiczne funkcjonują jako część sił wsparcia strategicznego (strategic support force, SSF), obok wojsk zajmujących się walką w cyberprzestrzeni, walką elektroniczną i psychologiczną. Powstały one w 2015 r. w ramach reorganizacji chińskich sił zbrojnych, polegającej na połączeniu biur i jednostek Sztabu Generalnego (General Staff Department) i Połączonego Sztabu Generalnego (Joint Staff Department). W wyniku tej reformy chińskie siły kosmiczne do tej pory rozproszone w licznych dowództwach i jednostkach organizacyjnych funkcjonują w jednym Departamencie Systemów Kosmicznych (Space Systems Department). Na jego czele stanął generał major S. Hong, komisarz polityczny K. Chunyuan, H. Weizhong oraz szef sztabu F. Jiabing. Większość dowódców i kadry oficerskiej stanowią weterani chińskich wojskowych programów kosmicznych. Pod względem organizacyjnym w skład departamentu wchodzą jednostki zajmujące się rozpoznaniem satelitarnym, jednostki zajmujące się telemetrią, śledzeniem i kontrolą (telemetry, tracking and control, TTC) oraz jednostki zajmujące się obsługą systemów C4ISR (zob. sieciocentryczne systemy zarządzania walką (C4ISR)). Do jednostek zajmujących się rozpoznaniem satelitarnym zalicza się Centrum Satelitarne Jiunquan i 20. Bazę Treningową, Centrum Satelitarne Taiyuan i 25. Bazę Treningową oraz Centrum Satelitarne Xichang i 27. Bazę Treningową. Do jednostek TTC: Centrum Kontroli Lotów w Pekinie, Centrum Kontroli Satelitarnej Xi’an oraz 26. Bazę Treningową. Do jednostek zajmujących się systemami C4ISR z kolei: Biuro Rozpoznania Lotniczego, Główną Stację Komunikacji Satelitarnej oraz Główną Stację Pozycjonowania Satelitarnego. Jak zauważyli J. Costello i J. McReynolds w publikacji China’s Strategic Support Forces: A Force for a New Era, nie jest obecnie jasne, czy siły wsparcia strategicznego zajmują się bronią antysatelitarną i systemami obrony przeciwrakietowej. Po reformie z 2015 r. oba zadania mogły być przydzielone siłom wsparcia strategicznego lub wojskom rakietowym. Wydarzenie z sierpnia 2017 r. – tzw. wystrzelenie pocisku antysatelitarnego DN-3 z jednego z centrów satelitarnych należących do SSF – podpowiadają, że aktywność ta została przydzielona nowo powstałym oddziałom. Łącznie w 2017 r. Chiny wystrzeliły 18 rakiet typu SLV (satellite lauch vehicle), z których 16 zakończyło się sukcesem, wynosząc w przestrzeń kosmiczną 31 statków.
W Stanach Zjednoczonych proces formowania sił kosmicznych (space force) rozpoczął się w 2018 r. Ostatecznie formacja ma być gotowa do 2020 r. jako szósty rodzaj sił zbrojnych USA. Wśród priorytetów sił kosmicznych wymienia się ochronę interesów narodowych w przestrzeni kosmicznej zgodnie z obowiązującym prawem, zapewnienie nieskrępowanego wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach zapewnienia bezpieczeństwa narodowego oraz rozwoju gospodarki, odstraszanie potencjalnych agresorów i ochrona sojuszników, a także umożliwienie projekcji siły z przestrzeni kosmicznej. Sztab wojsk kosmicznych będzie się składał z około dwustu osób wojskowych i cywilnych delegowanych czasowo z innych rodzajów sił zbrojnych. Docelowo nowy sztab ma liczyć około tysiąca osób. Dowódcą będzie czterogwiazdkowy generał, który stanie się jednocześnie członkiem Kolegium Połączonych Szefów Sztabów.
Rozwój wojsk kosmicznych, jaki następuje na świecie w ciągu ostatnich kilku lat, wynika z kilku przyczyn. Pierwszą jest możliwy rozwój turystyki kosmicznej i handlu kosmicznego spowodowany kolonizacją Księżyca, a następnie Marsa. Jak zauważył W. May na łamach „Army Space Journal”, odkrycie złóż naturalnych na Księżycu spowoduje rywalizację o jego zasoby między państwami i prywatnymi korporacjami. Dojdzie do sytuacji przypominającej walkę z piractwem w XVI i XVII w., gdy wojska kosmiczne będą ochraniały transporty surowców na Ziemię. Drugą przyczyną jest postępująca militaryzacja przestrzeni kosmicznej. Według danych podawanych przez CelesTrak opracowanych przez Center for Space Standards and Innovation liczba dotychczas wystrzelonych satelitów przekracza 8 tys. Union of Concerned Scientists podaje z kolei, że 31 sierpnia 2017 r. na orbicie Ziemi znajdowało się 1738 aktywnych sztucznych satelitów. Rośnie również liczba państw dysponujących zdolnościami użycia broni antysatelitarnej. Oprócz Chin, Rosji i Stanów Zjednoczonych starania w tym obszarze prowadzą również Izrael i Indie. Rola wojsk kosmiczny będzie polegała w związku z tym nie tylko na niszczeniu satelitów przeciwnika, ale również próbach ochrony własnych.
Annual Report to Congress, Military and Security Developments Involving the People’s Republic of China 2018, Office of the Secretary of Defense, https://media.defense.gov/2018/Aug/16/2001955282/-1/-1/1/2018-CHINA-MILITARY-POWER-REPORT.PDF [dostęp: 20.04.2019]; J. Costello, J. McReynolds, China’s Strategic Support Force: A Force for a New Era, Institute for National Strategic Studies, National Defense University, Washington 2018, https://ndupress.ndu.edu/Portals/68/Documents/stratperspective/china/china-perspectives_13.pdf [dostęp: 21.04.2019]; T.W. Grabowski, Rosyjska siła. Siły Zbrojne i główne problemy polityki obronnej Federacji Rosyjskiej w latach 1991–2010, Wydawnictwo Instytut Geopolityki, Częstochowa 2011; W. May, S. Moncrief, Building a United States Space Force, „Army Space Journal” Winter/Spring 2010; R. Śmigielski, Osierocona armia. Założenia polityki obronnej oraz Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 1992–2004, Trio, Warszawa 2006; United States Space Forces, February 2019, https://media.defense.gov/2019/Mar/01/2002095012/-1/-1/1/UNITED-STATES-SPACE-FORCE-STRATEGIC-OVERVIEW.PDF [dostęp: 20.04.2019].