Bezpieczeństwo medialne

potrzeba człowieka/obywatela żyjącego w społeczeństwie medialnym (ang. mediated society), czyli społeczeństwie nasyconym (a właściwie przesyconym) mediami i różnego rodzaju technologiami cyfrowymi, obejmującym pojęcie społeczeństwa informacyjnego (w zakresie treści) i społeczeństwa sieciowego (w zakresie formy). Dominującą formą kontaktów społecznych­­ nie jest w nich bezpośredniość, ale zapośredniczenie przez media; media masowe zaś tworzą swoistą rzeczywistość wirtualną (współczesne środowisko człowieka, mediasferę, sferę cyfrową), kulturę medialną, w której niemal wszelkie działania ludzkie są wspomagane przez formy medialno-teleinformacyjne.

Jednocześnie bezpieczeństwo medialne to zdolność współczesnego człowieka do przeciwstawienia się zagrożeniom ze strony zarówno starych, jak i nowych mediów i ochrony przed nimi, co oznaczać może w szerokim kontekście konieczność dysponowania kompetencjami medialnymi (ang. media literacy, „medialna piśmienność”) niezbędnymi do skutecznego funkcjonowania w społeczeństwie medialnym, bez których człowiek może znaleźć się na straconej pozycji, stać się analfabetą medialnym lub znaleźć się w gronie osób dotkniętych wykluczeniem cyfrowym.

Poczucie bezpieczeństwa medialnego w dobie dominacji nowych mediów opartych na interaktywności i networkingu zagwarantować mogą kompetencje związane z dostępem do mediów i ich użyciem (komponent techniczny związany z wiedzą i umiejętnością korzystania z mediów), z krytycznym rozumieniem mediów (komponent poznawczy związany z wiedzą i umiejętnością analizy, oceny i poszukiwania potrzebnych informacji w zasobach medialnych) oraz z komunikacją i kreatywną produkcją (komponent społeczny związany z wiedzą i umiejętnością wykorzystywania tych informacji w procesach komunikacyjnych odnoszących się do jej dystrybucji wśród innych użytkowników przestrzeni medialnej, jak również zdolność produkowania autorskich przekazów słownych, wizualnych i dźwiękowych). Uczestnictwo w sferze cyfrowej to już nie kwestia dostępu do infrastruktury i jej użytkowania, a raczej kompetencji – wiedzy (efektu przyswajania informacji), umiejętności (zdolności do stosowania wiedzy) i postaw (motywatorów do działania).

„Medialna piśmienność”, która pozwoli współczesnemu człowiekowi efektywnie wykorzystywać nowe media (racjonalnie posługiwać się nimi jako narzędziami pracy, komunikowania się i uczenia), czyli bezpiecznie, odpowiedzialnie i krytycznie korzystać ze środków społecznego przekazu, to nie tylko – zgodnie z zaleceniami Parlamentu Europejskiego i Rady Europy – korzystanie z funkcji mediów i technologii cyfrowych, lecz także płynne poruszanie się w obrębie takich obszarów kompetencji cyfrowych, jak informacja, komunikacja, tworzenie treści, bezpieczeństwo i rozwiązywanie problemów. Obszary te – postrzegane jako elementy e-obywatelstwa odnoszące się bezpośrednio do problemu wykluczenia cyfrowego – są następujące:

• informacja – jej przeglądanie, wyszukiwanie i filtrowanie;
• komunikacja – z wykorzystaniem narzędzi cyfrowych i aplikacji, dzielenie się informacjami i zasobami, aktywność obywatelska online, współpraca z wykorzystaniem narzędzi cyfrowych, netykieta, zarzadzanie tożsamością cyfrową;
• tworzenie treści, jej integracja i przetwarzanie, przestrzeganie prawa autorskiego i licencji, programowanie;
• bezpieczeństwo – narzędzia służące jego ochronie, ochrona danych osobowych, ochrona zdrowia, ochrona środowiska;
• rozwiązywanie problemów – m.in. technicznych, rozpoznawanie potrzeb i niezbędnych do tego narzędzi, innowacyjność i twórcze wykorzystanie technologii, rozpoznawanie braków w zakresie kompetencji cyfrowych.

W tym miejscu należy podkreślić, że we współczesnym, zmieniającym się środowisku medialnym istotne jest także mobilne bezpieczeństwo, które dotyczy aplikacji mobilnych, ich ekosystemu oraz wpływu na naszą anonimowość, prywatność oraz próby wprowadzenia nadzoru nad siecią, a także kwestii związanych z uzależnieniem i higieną korzystania z mediów oraz bezpieczeństwem komunikacji, pracy i transakcji.

Bezpieczeństwo medialne oznacza nie tylko stan zagrożenia, pewności i spokoju lub poczucia wolności od zagrożeń współczesnego świata medialnego. To także proces, którego przebieg ulega zmianom pod wpływem głębokich przemian społeczeństwa postindustrialnego  – społeczeństwa utrzymującego się w głównej mierze z wytwarzania i przetwarzania informacji. W tym ostatnim funkcjonuje dojrzały odbiorca mediów – widz, słuchacz, internauta, czytelnik – rozumiejący nie tylko język mediów, ale również potrafiący skutecznie i bezpiecznie z nich korzystać. Postrzegając zatem bezpieczeństwo medialne jako proces, powinniśmy mieć świadomość, że kompetencje związane z mediami i technologiami cyfrowymi, które w ciągu ostatniej dekady zaczęły być rozumiane jako „umiejętności życiowe”, porównywalne do pisania i czytania, będą w tym procesie za każdym razem kreowały inny poziom bezpieczeństwa medialnego.

Bezpieczeństwo medialne można rozpatrywać nie tylko z perspektywy jednostki, ale także z punktu widzenia państwa i społeczeństwa. Wówczas można je traktować jako stan niezakłóconego funkcjonowania w danm kraju systemu medialnego. Na ten ostatni składa się wiele czynników, począwszy od edukacji medialnej społeczeństwa i jego przygotowania do odbioru treści medialnych poprzez techniczne i technologiczne uwarunkowania dostępności mediów, prawne gwarancje wolności informacji, wypowiedzi i formułowania opinii, po istnienie ładu medialnego, będącego podstawą pluralistycznego systemu mediów zapewniającego swobodną możliwość niezależnej ekspresji poglądów oraz brak koncentracji własności mediów w rękach ograniczonej liczby podmiotów. Pojęcie bezpieczeństwa medialnego dotyka także rozlicznych, nierozpoznanych jeszcze w pełni uwarunkowań funkcjonowania mediów społecznościowych.

Bezpieczeństwo medialne można także rozpatrywać, uwzględniając funkcje, jakie pełnią media w demokratycznym społeczeństwie. Muszą one informować obywateli o tym, co dzieje się wokół nich (spełniać funkcje nadzoru lub monitorowania), oraz edukować ich w zakresie rozumienia i oceny znaczenia faktów; muszą być platformą publicznego dyskursu politycznego, ułatwiającego formowanie opinii publicznej oraz prezentowanie tej opinii społeczeństwu, które ją wyraziło, powinny również upubliczniać skandale i zjawiska łamania prawa przez aktorów politycznych (najlepszym tego przykładem były działania amerykańskich dziennikarzy w aferze Watergate). Służą one także jako kanał wyrażania poglądów politycznych, dzięki któremu wszyscy aktorzy polityczni, tacy jak partie polityczne czy stowarzyszenia, mogą proponować i przedstawiać swoje idee, bronić swoich punktów widzenia oraz przekonywać do ich słuszności.

Media pełnią także istotne funkcje i usługi dla systemu politycznego w demokracji. Za najważniejsze z nich uznaje się:

• nadzorowanie rzeczywistości społeczno-politycznej;
• informowanie o zmianach, które mogą pozytywnie lub negatywnie wpłynąć na dobrobyt obywateli;
• formułowanie agendy identyfikującej kluczowe problemy dnia, w tym wskywazanie podmiotów, które doprowadziły do ich powstania i mogą je rozwiązać;
• stanowienie platformy do zrozumiałego i pouczającego prezentowania poglądów przez polityków i rzeczników innych grup interesu;
• prowadzenie dialogu dopuszczającego różnorodne poglądy, także pomiędzy rządzącymi (obecnymi i przyszłymi) a publicznością masową;
• kreowanie mechanizmu pozwalającego rządzącym rozliczać się z tego, jak sprawowali władzę;
• tworzenie systemu zachęcania obywateli do uczenia się, uczestnictwa w wyborach oraz politycznego zaangażowania, a nie tylko obserwowania i kibicowania wybranym aspektom procesu politycznego;
• wyrażanie zasadniczego oporu wobec wysiłków jakichkolwiek sił działających w celu obalenia niezależności mediów, ich uczciwości i dążenia do służenia publiczności;
• wyrażanie szacunku dla publiczności jako potencjalnie zainteresowanej i zdolnej do rozumienia środowiska politycznego.

Bezpieczeństwo medialne uzależnione jest od przygotowania odbiorców mediów do konsumpcji treści medialnych, w szczególności dotyczących najważniejszych procesów społecznych i politycznych. Na kształtowanie się wiedzy o tych procesach wpływ mają informacje medialne, nie są one jednak jedynym czynnikiem, a odbiór treści przekazu medialnego nie następuje u wszystkich jednostek w ten sam sposób. Poza użytkowaniem mediów na proces przyswajania wiedzy wpływają także czynniki demograficzne oraz psychologiczne procesy poznawcze. Badania empiryczne prowadzone w różnych państwach prowadzą do wniosku, że na sposób odbioru informacji medialnych największy wpływ ma poziom formalnej edukacji danej osoby oraz miejsce w strukturze społecznej, w mniejszym zaś zakresie wiek oraz płeć.

Troska o bezpieczeństwo medialne wynika z tego, że współcześnie obywatele, niezależnie od stopnia zaangażowania w aktywne zdobywanie informacji o najważniejszych procesach społecznych i politycznych w otaczającym ich świecie, są w znacznym stopniu skazani na wiedzę płynącą z mediów. Przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych oraz w państwach Unii Europejskiej badania dotyczące źródeł, z jakich ludzie czerpią informacje o polityce, dowodzą, że najpopularniejsze źródło informacji stanowi telewizja (odpowiednio dla 69% i 77% badanych). Drugie miejsce zajmuje internet (50% i 40%), na trzecim znajduje się prasa (32% i 39%), na czwartym zaś – radio (odpowiednio 23% i 38%). Jednocześnie inne, niemedialne źródła informacji o otaczającym świecie wskazało odpowiednio 2% oraz 5% badanych.

Ogromną rolę dla bezpieczeństwa medialnego odgrywa istnienie wielu różnych źródeł informacji gwarantujących pluralizm mediów. Zarówno teoretycy demokracji, jak i badacze mediów dowodzą, że koniecznością jest istnienie zróżnicowanych, niezależnych od rządu i wszelkich pojedynczych grup politycznych źródeł i że powinny one być skutecznie chronione przez prawo. Ważne pozostają także wysoki poziom profesjonalizmu dziennikarskiego oraz rozwiązania systemowe, personalne i prawne, w wyniku których media mogą pełnić rolę niezależnych źródeł informacji. Realizacja takich założeń wymaga świadomego społeczeństwa, w którym prawo do wolności mediów jest respektowane przez elitę władzy i opinię publiczną, niezależność organizacji dziennikarskich i samych dziennikarzy zaś jest silnie chroniona przez obowiązujące prawo. Można wyróżnić dwa modele pluralizmu mediów: pluralizm wewnętrzny oznaczający, że każde medium dąży do prezentowania wielu racji i punktów widzenia, oraz pluralizm zewnętrzny oznaczający istnienie wielu stronniczych mediów, z których każde przedstawia swój subiektywny punkt widzenia, choć na poziomie systemu medialnego różnorodność gwarantuje, że każde zdanie i opinia mogą zostać wyartykułowane w którymś z istniejących środków masowego przekazu.

Dążenie do bezpieczeństwa medialnego wymaga także właściwego postawienia zadań przed mediami publicznymi oraz rozważenia, czy biorąc pod uwagę choćby sposób ich finansowania i zależności od innych instytucji, mają one prezentować polityczny punkt widzenia aktualnie rządzących, stanowić swego rodzaju państwowy biuletyn informacyjny, czy też powinny w szczególnym stopniu wpisywać się w model mediów bezstronnych. W Polsce rozwiązania w tym zakresie precyzuje ustawa o radiofonii i telewizji, która wskazuje, że nadawcy publiczni mają realizować obowiązki i powinności tworzenia programów cechujących się pluralizmem, bezstronnością, wyważeniem i niezależnością oraz innowacyjnością, wysoką jakością i integralnością przekazu.

W ciągu ostatnich lat szybki rozwój technologii komunikacyjnych radykalnie zmienił środowisko medialne. W centrum tej zmiany znajduje się zdolność coraz większej liczby osób do korzystania z łatwo dostępnych urządzeń mobilnych i sieciowych w celu uczynienia swojego głosu i punktu widzenia słyszalnymi. Rozwój ten przyniósł szansę zdemokratyzowania społeczeństw, które mogą podważyć monopol informacyjny tradycyjnych mediów. Zmiany te przynoszą nowe możliwości, ale też kreują nowe zagrożenia dla bezpieczeństwa medialnego, przy czym także aktualizują kontekst bezpieczeństwa globalnego. Nowe media oraz media społecznościowe stały się nie tylko narzędziem demokratyzacji. Połączeni siecią użytkownicy wykreowali także model „obywatela stale monitorowanego”, co umożliwia licznym podmiotom wywiadowczym bezprecedensową rutynową inwigilację. Choć część rządów chętnie wykorzystuje nowe źródła informacji wywiadowczych, budzi niepokój to, że nowa przestrzeń komunikacyjna okazała się terytorium do łatwego rozpowszechniania ekstremistycznych poglądów i nieograniczonej i często nieweryfikowalnej informacji oraz pojawiania się zagrożeń terrorystycznych. Rodzi to nieuniknione obawy dotyczące niebezpieczeństw w nowym środowisku komunikacyjnym. Wywołują je spekulacje na temat znaczenia roli spersonalizowanych komunikatów, które za pośrednictwem portali społecznościowych, takich jak Facebook czy Twitter, kierowane były do wybranych użytkowników w czasie kampanii wyborczej w Stanach Zjednoczonych w 2016 r. lub kampanii poprzedzającej głosowanie nad opuszczeniem Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię. Uwagę zwraca niemal całkowity brak kontroli nad treścią oraz zakresem oddziaływania postów i wiadomości przesyłanych w czasie wojny hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, służących realizacji interesów agresora. Wreszcie niepokój w kontekście bezpieczeństwa medialnego budzą zakres i sposób, w jaki przedsiębiorstwa będące właścicielami portali społecznościowych wykorzystują dane i informacje dobrowolnie przekazywane przez użytkowników .

Emilia Musiał, Rafał Klepka

H. Batorowska, R. Klepka, O. Wasiuta, Media jako instrument wpływu informacyjnego i manipulacji społeczeństwem, Wydawnictwo Libron, Kraków 2019; Bezpieczeństwo. Teoria – badania – praktyka, A. Czupryński, B. Wiśniewski, J. Zboina (red.), Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej im. J. Tuliszkowskiego, Józefów 2015; A. Ferrari, DIGCOMP. Ramy odniesienia dla rozwoju i rozumienia kompetencji cyfrowych w Europie. Raport EUR 26035, tłum. K. Urban, Biuro Publikacji Komisji Europejskiej, Luksemburg 2013; T. Goban-Klas, Nadchodzące społeczeństwo medialne, „Chowanna” 2007, nr 2 (29); Katalog kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych, Fundacja Nowoczesna Polska–Narodowy Instytut Wizualny, Warszawa 2014; R. Klepka, Bezpieczeństwo medialne,[w:] Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Wydawnictwo Libron, Kraków 2018; Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, W. Strykowski, W. Skrzydlewski (red.), Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2004; Medialna walka o dobrą zmianę. Obraz wyborów parlamentarnych w 2015 roku w wybranych mediach, Wydawnictwo Libron, Kraków 2018; Obrazy polityki w mediach: podstawowe uwarunkowania, [w:] Medialne obrazy świata, R. Klepka (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2018; B. McNair, An Introduction to Political Communication, Routledge, Taylor & Francis Group, London–New York 2011; R.M. Perloff, The Dynamics of Political Communication: Media and Politics in a Digital Age, Routledge, New York–London 2014; A. Ogonowska, Kompetencje medialne, [w:] O potrzebie edukacji medialnej w Polsce, M. Federowicz, S. Ratajski (red.), Polski Komitet ds. UNESCO–KRRiT, Warszawa 2015; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Medialna manipulacja informacją w wojnie hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, [w:] Medialne obrazy świata, R. Klepka (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2018.