Zagrożenia hybrydowe

(hybrid threats) odnoszą się do kombinacji działań łączących często metody konwencjonalne i niekonwencjonalne, które mogą być stosowane w sposób skoordynowany przez podmioty państwowe i niepaństwowe. Pozostają one jednocześnie poniżej progu formalnego wypowiedzenia wojny. Ich celem jest nie tylko spowodowanie bezpośrednich szkód i wykorzystanie słabości, ale również destabilizacja społeczeństw oraz stworzenie niejasności utrudniającej podejmowanie decyzji. Zagrożenia hybrydowe to metody, narzędzia i działania ukierunkowane na podatność przeciwnika w celu wzmocnienia własnych interesów, strategii i celów. Luki mogą powstawać dzięki pamięci historycznej, przepisom, starym praktykom, czynnikom geostrategicznym (logistyka, geografia, zasoby naturalne, infrastruktura), silnej polaryzacji społeczeństwa, wadom technologicznym, różnicom ideologicznym itp. Jeśli interesy i cele użytkownika metod hybrydowych nie zostaną osiągnięte, sytuacja może się przerodzić w wojnę hybrydową, w której znacznie wzrośnie rola wojska i przemocy. Zagrożenia hybrydowe to „siła słabych”, a gdy są skutecznie wykorzystywane, mogą przynieść znaczne korzyści „słabszej stronie”, a także stworzyć przyszły potencjał konfliktu, w którym będą również wdrażane instrumenty wojskowe.

Termin „zagrożenie hybrydowe” wysuwa na pierwszy plan komplikacje i dylematy związane ze zmieniającym się globalnym środowiskiem. Jest często używany zamiennie z odniesieniami do wojny hybrydowej, aby uchwycić wzajemnie powiązany charakter wyzwań (konflikt etniczny, terroryzm, migracje i słabe instytucje), wielość zaangażowanych podmiotów (sił regularnych i nieregularnych, grup przestępczych) i różnorodność konwencjonalnych i niekonwencjonalnych środków (wojskowe, dyplomatyczne, technologiczne, gospodarcze). Zagrożenie hybrydowe to zjawisko wynikające z konwergencji i wzajemnego połączenia różnych elementów, które razem tworzą bardziej złożone i wielowymiarowe zagrożenie.

Zakres metod i działań jest szeroki: wpływ na informacje i propagandę; słabości logistyczne, takie jak rurociągi, dostawy energii; szantaż gospodarczy i handlowy; podważanie roli instytucji międzynarodowych; terroryzm; zwiększanie poczucia niebezpieczeństwa (incydenty graniczne, takie jak naruszenie przestrzeni powietrznej, mówienie o uzasadnionych interesach, pytania imigracyjne) itp. Ci, którzy stosują metody i działania hybrydowe, są zazwyczaj pod pewnymi względami słabymi aktorami/państwami lub aktorami unikającymi otwarcie zadeklarowanej wojny. Bez działalności hybrydowej nie mogliby przeforsować swoich planów.

Obawy związane z zagrożeniami hybrydowymi zostały po raz pierwszy odzwierciedlone w nowej Koncepcji Strategicznej NATO z 2010 r., w której odnotowano powstanie nowych zagrożeń. Ale w związku z działaniami Rosji na Ukrainie oraz z kampanią ISIS koncepcja zagrożenia hybrydowego nabrała nowego znaczenia. W maju 2015 r. Polska ogłosiła Warszawską Inicjatywę Adaptacji Strategicznej (Warsaw Strategic Adaptation Initiative), w której sformułowała sugestie dotyczące dalszych środków i działań pozwalających sojuszowi lepiej dopasować swój potencjał i zdolności do współczesnych zagrożeń.

Działania hybrydowe stają się coraz częstym elementem europejskiego środowiska bezpieczeństwa. Intensywność operacji hybrydowych wzrasta wraz z rosnącymi obawami o wybory w państwach demokratycznych, w które ingerują państwa autorytarne i totalitarne, kampaniami dezinformacyjnymi, złośliwymi działaniami cybernetycznymi i sprawcami działań hybrydowych próbującymi radykalizować część najbardziej podatnych członków społeczeństwa. Należy zauważyć, że zagrożenia hybrydowe są ponadnarodowe, a także ponadregionalne, granice nie mają tu znaczenia.

Analiza wyzwań związanych z zagrożeniami hybrydowymi doprowadziła do powstania kompleksowego podejścia łączącego wszystkie podmioty i dostępne instrumenty: siły wojskowe, dyplomację, pomoc humanitarną, procesy polityczne, rozwój gospodarczy i technologię. Ważne jest jednak również zrozumienie, że dostosowania wprowadzone w środowisku bezpieczeństwa zdominowanym przez zagrożenia hybrydowe mogą mieć długoterminowy wpływ na stabilność ładu międzynarodowego i mogą w końcu mieć wpływ na globalne zmiany władzy.

Jeśli zagrożenia hybrydowe nie zostaną wykryte i przeanalizowane na czas, przekroczony zostanie próg między zagrożeniami hybrydowymi a wojną hybrydową. Dlatego ważne jest, aby odróżnić strefę wojny, pokoju i szarości. Hybrydowe operacje zagrażające, które nie mają charakteru walki hybrydowej, mogą się zakończyć sukcesem, jeśli przeciwnik zostanie zastraszony na tyle, by zmienić kurs polityczny lub zareagować w sposób szkodliwy dla niego samego. Zarówno zagrożenia hybrydowe, jak i wojna hybrydowa również twórczo wykorzystują nasze predyspozycje poznawcze do podkreślania wojskowego charakteru środków używanych przeciwko szerszemu zestawowi niekonwencjonalnych celów.

Aby zwiększyć świadomość istnienia potencjalnych zagrożeń hybrydowych, Komisja Europejska w kwietniu 2016 r. zaproponowała, by państwa unijne wypracowały wspólne sposoby obrony przed nimi i ustanowiły strategiczną komunikację między sobą poprzez specjalne mechanizmy wymiany informacją i koordynację wspólnych działań.

Dzisiaj, w erze informacyjnej, zagrożenia hybrydowe będą coraz częstsze. Aby im przeciwdziałać, na całym świecie powstają centra naukowe, których głównym zadaniem ma być analiza zagrożeń hybrydowych i ich zwalczanie. Jednym z pierwszych takich ośrodków był czeskie Centrum Przeciwko Terroryzmowi i Zagrożeniom Hybrydowym (Centrum proti terorismu a hybridním hrozbám), które powołano 1 stycznia 2017 r. jako jednostkę kontrpropagandową i antyterrorystyczną Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Czeskiej. Celem jej działania jest identyfikacja różnych typów zagrożeń hybrydowych, przede wszystkim przeciwdziałanie dezinformacji, fałszywym wiadomościom, oszustwom i propagandzie zagranicznej. W 2017 r. powstało również Europejskie Centrum Doskonalenia w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych (Hybrid CoE. The European Centre of Excellence for Countering Hybrid Threats) w Helsinkach, które ma służyć jako centrum wiedzy eksperckiej wspierające indywidualne i zbiorowe wysiłki krajów uczestniczących w celu zwiększenia ich zdolności cywilno-wojskowych, odporności i gotowości do przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym, ze szczególnym uwzględnieniem spraw bezpieczeństwa europejskiego.

Hybrid CoE charakteryzuje zagrożenie hybrydowe jako:

• skoordynowane i zsynchronizowane działania, które są nakierowane na systemowe słabości państw demokratycznych i instytucji, wykorzystujące szeroki arsenał środków;
• działania wykorzystujące zróżnicowanie progów wykrywania i atrybucji, a także różnice w interfejsach (pokój–wojna, wewnętrzny–zewnętrzny, lokalny–państwowy, krajowy–międzynarodowy, przyjaciel–wróg);
• działania, których celem jest wywarcie wpływu na różne formy podejmowania decyzji na poziomie lokalnym (regionalnym), państwowym lub instytucjonalnym, aby faworyzować i/lub zdobywać strategiczne cele agenta, jednocześnie podważając i/lub zmieniając cel.

Zagrożenia hybrydowe mogą obejmować różne sfery:

• terroryzm: organizacje terrorystyczne (takie jak Boko Haram, Al-Kaida na Półwyspie Arabskim i ISIS) działają na terytoriach wielu krajów i stosują różnorodne narzędzia ekonomiczne, wojskowe i technologiczne, aby osiągnąć swoje cele polityczne;
• cyberbezpieczeństwo: operacje państwowych hakerów z Rosji i Chin oraz naruszanie cyberbezpieczeństwa są ułatwione dzięki brakom regulacji państwowych w obszarze cyberprzestrzeni;

• przestępczość zorganizowana: uzbrojone grupy przestępcze i kartele narkotykowe (np. w Meksyku) uciekają się do przemocy w walce o terytorium i zyski gospodarcze. Erozja bezpieczeństwa ma z kolei negatywny wpływ na meksykańską gospodarkę;
• spory morskie: Chiny realizują swoje cele na Morzu Południowochińskim, łącząc presję gospodarczą i wojskową z rozległymi projektami rekultywacji terenów na archipelagu Spratly;
• przestrzeń kosmiczna: ograniczenia w korzystaniu z przestrzeni orbitalnej (i dostępu do satelitów) spowodowane przez obecność kosmicznych śmieci będących m.in. pozostałością testów rakiet antysatelitarnych;
• niedobór zasobów: zależność między krajami dotycząca zasobów naturalnych jest w coraz większym stopniu wykorzystywana do celów politycznych;
• tajne operacje: strategiczne wykorzystanie przez Rosję sił specjalnych („zielonych ludzików”) i wojny informacyjnej na Ukrainie oraz w innych państwach europejskich.

Zagrożenia hybrydowe dzieli się mniej więcej na dwie fazy: fazę wstępną (początkową) i fazę operacyjną. W fazie początkowej przeciwnik stale monitoruje sytuację, wykorzystując dość subtelne środki wpływania, stopniowo poprawiając swoje aktywa. Jeśli zostanie podjęta decyzja, może zapoczątkować poważniejszą operację hybrydową, dzięki której efekt środków stanie się silniejszy.

Zagrożenia hybrydowe są zróżnicowane i nieustannie się zmieniają, obejmują zarówno fałszywe profile w sieciach społecznościowych, jak i starannie przygotowane cyberataki, a także otwarte użycie siły militarnej oraz wszystkie inne działania znajdujące się między nimi. Środki hybrydowe mogą być stosowane niezależnie lub w połączeniu, w zależności od charakteru celu i pożądanego rezultatu. Dlatego konieczne jest, aby przeciwdziałanie zagrożeniom hybrydowym było dynamiczne i adaptacyjne, polegało na bieżącym śledzeniu zmian i przewidywaniu, jakie będą kolejne działania „agresora” i jak można się im przeciwstawić.

Na przykład, po ostatnich wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych uwaga dotycząca przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym koncentrowała się na komunikacji strategicznej, dezinformacji i utrudnianiu procesu wyborczego. Następnie, po przeprowadzeniu przez Kreml ataku chemicznego w brytyjskim Salisbury – użyciu nowiczoka, środka paraliżująco-drgawkowego, za priorytet uznano kwestię zagrożenia związanego z wykorzystaniem substancji chemicznych, biologicznych, radiologicznych i jądrowych. Nie znamy jeszcze wszystkich możliwości zagrożeń hybrydowych i możemy być pewni, że wkrótce pojawią się nowe.

Zagrożeniom hybrydowym należy zapobiegać traktując je zarówno jako elementy „pasywne”, takie jak gwałtowne wstrząsy lub niespodzianki, jak i bardziej aktywne, w tym potężne środki do przygotowania i ochrony funkcji i struktur, które najprawdopodobniej staną się celami ataków hybrydowych. W tym kontekście niemożliwe jest wyolbrzymienie znaczenia aktywnych działań na rzecz wzmocnienia gotowości cywilnej, wolnej prasy, wykształconej ludności i skutecznej struktury prawnej.

Niezwykle ważne jest wypracowanie wspólnego rozumienia zagrożeń hybrydowych, zważywszy na dużą liczbę różnych podmiotów, które muszą ze sobą współpracować. Konieczne są regularne interakcje zarówno wewnątrz odpowiednich struktur UE i NATO, jak i pomiędzy nimi w celu osiągnięcia jednego celu. Wspólne rozumienie zagrożeń hybrydowych nie oznacza, że należy wprowadzić dogmatyczną definicję, która może stać się bardzo szybko zdezaktualizować lub może mieć wpływ na charakter przeciwdziałania zagrożeniom hybrydowym. Zagrożenia hybrydowe są nie tylko zróżnicowane, ale i specjalnie przystosowane do uderzenia w słabe strony w określonych celach. Oznacza to, że każdy kraj musi precyzyjnie określić, na jakiego rodzaju zagrożenia hybrydowe jest najbardziej narażony. Osiąga się to poprzez uważne badanie własnych słabych miejsc, a nie kosztem uniwersalnej definicji nieuniwersalnej koncepcji.

Słabości na poziomie krajowym mogą wpływać na sytuację poza granicami. Przykładem tego mogą być globalne systemy pozycjonowania (GPS), systemy transportowe lub wzajemnie połączone sieci elektryczne, ponieważ atak na wrażliwy węzeł w jednym kraju z pewnością doprowadzi do konsekwencji w innych krajach, w których nie ma takich słabych miejsc. Dlatego atak hybrydowy przeciwko wrażliwej pozycji państwa wymaga nie tylko przeciwdziałania na poziomie suwerennym, ale także wspólnego planowania, reakcji i wspólnej odpowiedzi.

Zagrożenia, z którymi mieliśmy do czynienia podczas zimnej wojny, były jasne i zrozumiałe. Dziś środowisko bezpieczeństwa jest trudniejsze do zdefiniowania. Ma to związek z naturą zagrożeń hybrydowych. Zagrożenia, metody i działania są wielowymiarowe, a powiązania między nimi są niejasne. Czasem nawet nie można ich zweryfikować. Zagrożenia hybrydowe jako takie nie są związane z wojną hybrydową, ale jeśli nie zostaną wykryte lub nie zostaną wykryte na czas, może dojść do wojny hybrydowej. To prawda, że różne zagrożenia hybrydowe, powiązane ze sobą, istniały na długo przed aneksją Krymu lub powstaniem ISIS, ale były trudne do wykrycia. Innymi słowy, jeśli zagrożenia hybrydowe nie zostaną wyeliminowane, stajemy wobec zagrożeń operacjami wojennymi.

Olga Wasiuta

R. Arcos, Strategic Analysis October 2018. Post-event analysis of the hybrid threat security environment: assessment of influence communication operations, https://www.hybridcoe.fi/wp-content/uploads/2018/11/Strategic-Analysis-2018-10-Arcos.pdf [dostęp: 7.04.2019]; F.G. Hoffman, Examining Complex Forms of Conflict Gray Zone and Hybrid Challenges, „PRISM 7” 2018, no. 4; Hybrid CoE. The European Centre of Excellence for Countering Hybrid Threats, https://www.hybridcoe.fi/news/ [dostęp: 7.04.2019]; K. Liedel, Zagrożenia hybrydowe. Jak zmienia się środowisko bezpieczeństwa RP?, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2015, wydanie specjalne: „Wojna hybrydowa”; A. Mumford, The Role of Counter Terrorism in Hybrid Warfare. A report prepared for NATOs Centre of Excellence for Defence Against Terrorism (COE DAT) August 2016. University of Nottingham, UK; M. Normark, Strategic Analysis 1/2019. How states use non-state actors: A modus operandi for covert state subversion and malign networks, https://www.hybridcoe.fi/wp-content/uploads/2019/04/HybridCoE_SA_Non-state-Actors_RGB_NEW.pdf [dostęp: 7.04.2019]; M.A. Piotrowski, K. Raś, Wzrost zagrożenia rosyjskiego w raportach bałtyckich służb specjalnych, „Biuletyn PISM” 2016, nr 44 (1394); H. Smith, In the era of hybrid threats: Power of the powerful or power of the “weak”?, „Strategic Analysis” 2017, October; H. Sorensen, D. Bach Nyemann, Strategic Analysis November 2018. Going Beyond Resilience. A revitalized approach to countering hybrid threats, https://www.hybridcoe.fi/wp-content/uploads/2019/01/Strategic-analysis-Sorensen-Nyeman-11-2018.pdf [dostęp: 7.04.2019]; H. Sørensen, B.D. Nyemann, Deterrence by Punishment as a way of Countering Hybrid Threats – Why we need to go “beyond resilience” in the grey zone, Developments, Concepts and Doctrine Centre, UK MoDb 2019; R.D. Thiele, Hybrid Threats – And how to counter them, „ISPSW Strategy Series: Focus on Defense and International Security” 2016, is. no. 448; O. Wasiuta, Zagrożenia hybrydowe (Hybrid threats), [w:] Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Libron, Kraków 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, Arcana, Kraków 2017; Гібридні загрози Україні і суспільна безпека. Дoсвід ЄС і Східного партнерства, Аналітичний документ, В. Мартинюк (ред.), Центр глобалістики «Стратегія ХХІ». Київ 2018.