Wymiary konfrontacji informacyjnej
W potocznym rozumieniu konfrontacja informacyjna to przekazanie, wymiana informacji między dwoma lub więcej osobami na temat tego, jak postrzegamy ich zachowania i poglądy oraz w jaki sposób na nie reagujemy.
W kontekście bezpieczeństwa informacyjnego konfrontacja informacyjna często nazywana jest wojną informacyjną, niemniej zdaniem P. Daniluka takie podejście jest bezzasadne. Po pierwsze, dlatego, że
określenie to wymaga uwzględnienia bardzo dużego zbioru poglądów i założeń rozpatrujących wiele uwarunkowań, które powinny być spełnione, aby je stosować,
a po drugie,
nadużywanie tego pojęcia związane jest (…) z tzw. teoriami spiskowymi, niestarającymi się budować solidnych podstaw nader przyszłościowej i ciekawej problematyki naukowej bezpieczeństwa.
Pojęcie konfrontacji nie tylko pozwala uniknąć powyższych sytuacji, ale również zezwala na uwzględnienie każdego poziomu owych oddziaływań jako „sporu, konfliktu na tle różnic ideologicznych lub politycznych”.
Zdaniem P. Daniluka można wyróżnić cztery okresy nowoczesnego rozwoju konfrontacji informacyjnej. Do połowy XX w. jest to okres poprzedzający wybuch I wojny światowej do momentu bezpośrednio po jej zakończeniu oraz okres współczesnej ewolucji gospodarki, zwany marketingowym, związany z rozwojem prasy, a następnie radia, jako głównych środków oddziaływania masowego w sferze informacji, uwarunkowanym względami technicznymi i komercyjnymi. Pierwszy związany jest z rozwojem przemysłu ciężkiego i wydobywczego oraz transportu kolejowego i kołowego wraz z rozpowszechnianiem prasy i plakatu, będących podstawowymi środkami przekazu informacji. W tym okresie można zaobserwować niezbyt złożone oddziaływanie oparte na prostej propagandzie. W drugim widoczny jest wzrost roli radia i kolejno kina w okresie międzywojennym i II wojny światowej powodowany działalnością propagandową, koniecznością przekazywania informacji oraz umożliwienia przeżywania emocji wynikających z zaistniałych wydarzeń narodowych.
W drugiej połowie XX w., obejmującej okres od końca lat 40. do dziś, konfrontacja uwarunkowana jest wynalezieniem półprzewodnika, który zmienił możliwości komunikowania się. Pierwsza faza wiąże się z rozwojem radia i wzrostem liczby słuchaczy, co umożliwiła miniaturyzacja odbiorników i wzrost liczby stacji radiowych. Jednocześnie powstawały stacje zagłuszające odbiór fali radiowych. Przykładem oddziaływania na sferę polityczną, kulturalną i społeczną jest tu działalność Radia Wolna Europa (zob. Radio Wolna Europa i Radio Swoboda) oraz Radia Luksemburg. Druga faza wiąże się z rozwojem i dominacją telewizji, czemu towarzyszyła tzw. wojna telewizyjna. Autor wskazuje tu na dwie podstawowe cechy. Pierwsza to dyfuzyjny charakter dystrybucji informacji, w której nie ma „jeszcze miejsca na znaczny stopień równoprawności oraz interaktywności relacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą, choć takie ograniczone możliwości oferuje kontakt telefoniczny ze słuchaczami i telewidzami”. Druga cecha to „niezorganizowany, obieg informacji pozyskiwanej przez dziennikarzy, którzy mogą samodzielnie poszukiwać «tematów» i relacjonować z różnych punktów zapalnych na świecie”, co zdaniem Daniluka powoduje chaos informacyjny, który przyczynia się do wycieku informacji, a także braku skutecznej manipulacji informacją, czego przykładem może być relacjonowanie wojny w Wietnamie.
Trzeci okres konfrontacji informacyjnej przełomu XX i XXI w. również łączy się z oddziaływaniem telewizji, ale innym niż w czasie wojny w Wietnamie. Wówczas telewizja pokazywała walki i niszczenie wiosek, a nie wyzwalanie kraju, co powodowało wzrost braku przychylności opinii publicznej dla prowadzonych działań. Nowoczesna telewizja skupia się na organizowaniu obszaru informacyjnego, w którym funkcjonują media w trakcie konfliktu zbrojnego i na budowanego wizerunku autentyczności relacjonowanych wydarzeń, które w zasadzie są reżyserowane, a uwaga dziennikarzy jest właściwie ukierunkowana.
Współczesna faza odziaływania informacyjnego wskazuje na rozpowszechnienie internetu i komunikacji mobilnej, a więc na rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych.
Nie jest to jednak prosta aproksymacja dotychczasowych rozwiązań, gdyż charakter środków przekazu jest zupełnie inny. System dyfuzyjny, dotychczas tak efektywny w masowym oddziaływaniu, wykorzystywany szczególnie chętnie przez propagandę, zostaje zastąpiony systemem rozproszonym, który nie opiera się na jednym głównym ośrodku przekazywania informacji oraz nie stanowi jednokierunkowej komunikacji.
Model konfrontacji informacyjnej opracowany przez Daniluka wskazuje potrzebę spojrzenia na problematykę oddziaływania informacyjnego bardzo szeroko. Obejmuje on cztery podsystemy. W sferze stochastycznej są to: podsystem informacyjny i podsystem społeczny, natomiast w sferze deterministycznej: podsystem technologiczny i podsystem strukturalny. Podsystem informacyjny obejmuje następujące elementy: misja – propagowane i narzucone wartości, wizja – koncepcje rozegrania konfrontacji informacyjnej, cele – zbadane i sformułowane obszary kluczowe działalności oraz strategie – koncepcje rozegrania konfrontacji informacyjnej. Podsystem społeczny uwzględnia: zakres społeczny, zakres geograficzny, perswazję, propagandę, socjotechnikę (inżynierię społeczną). Podsystem technologiczny obejmuje: środki elektroniczne, tj. radiodyfuzję (radiofonię i telewizję), radiokomunikację (resortową i osobistą oraz telefonię mobilną), dostęp do Internetu przewodowego i bezprzewodowego; środki fizyczne akustyczne, czyli rozgłaszanie; środki fizyczne wizualne, m.in. broszury, plakaty, bilbordy; kontakt bezpośredni, np. wiece, spotkania oraz kontakt indywidualny (plotka, propaganda szeptana). Podsystem strukturalny tworzą struktura technologiczna i struktura społeczna.
Termin „konfrontacja informacyjna” (ros. informatsionnoye protivoborstvo, IPb), jest również terminem rządu rosyjskiego stosowanym w odniesieniu do konfliktu w sferze informacyjnej. Ta holistyczna koncepcja zapewnienia wyższości informacji w czasie pokoju i w czasie wojny uwzględnia kontrolę zawartości informacyjnej, a także techniczne środki do rozpowszechniania tej treści. „Konfrontacja informacyjna” obejmuje zatem dyplomatyczne, ekonomiczne, wojskowe, polityczne, kulturalne, społeczne i religijne obszary informacji oraz dwa środki oddziaływania: informacyjno-techniczny i informacyjno-psychologiczny. Efekt oddziaływania informacyjno-techniczny jest w przybliżeniu analogiczny do działania sieci komputerowej, łącznie z obroną, atakiem eksploatacją sieci komputerowej. Efekt informacyjno-psychologiczny odnosi się do prób zmiany zachowania ludzi lub przekonania na rzecz celów rządu rosyjskiego. Konfrontacja informacyjna ma na celu kształtowanie percepcji i manipulowanie zachowaniem docelowych odbiorców. Środki zaradcze w postaci informacji to działania podejmowane przed wydarzeniem, które może być również obraźliwe (np. działania mające na celu zdyskredytowanie kluczowego komunikatora) lub defensywne (np. środki zabezpieczające strony internetowe) mające na celu zapobieganie atakowi. Kluczowym elementem konfrontacji informacyjnej jest dążenie do wprowadzenia zamieszania i wywołania wątpliwości w odniesieniu do zaistniałej prawdy. Operacje IPb były stosowane oprócz tradycyjnych wojskowych środków konfliktu zbrojnego w państwach partnerskich NATO, Gruzji i na Ukrainie, w celu spowolnienia procesów decyzyjnych w tych krajach, jak również w całej społeczności międzynarodowej. W Gruzji i na Ukrainie Rosja zastosowała oba aspekty IPb, aby rzucić wyzwanie międzynarodowemu porządkowi westfalskiemu i osiągnąć swój cel przy ograniczonym wykorzystaniu siły wojskowej.
Konfrontacja informacyjna jest jednym z elementów rosyjskiej strategii wielodomenowej, która różni się od zachodnich poglądów na temat roli informacji w konflikcie. Po pierwsze, w przeciwieństwie do podobnych zachodnich ram koncepcyjnych dla roli informacji w konflikcie, rosyjskie ramy koncepcyjne IPb obejmują technologiczny wymiar informacji i komunikacji i rozszerzają się poza nie, obejmując wymiar ludzkiego poznania i emocji. Po drugie, IPb jest pomyślany jako defensywny i ofensywny środek zaradczy, aby postrzegać zachodnie ofensywne operacje informacyjno-techniczne i informacyjno-psychologiczne. Po trzecie, jest to również środek asymetryczny i pośredni przeciwko innym formom operacji konfliktowych, w tym odstraszaniu nuklearnemu. Te trzy punkty są ważne, ponieważ dostarczają użytecznych informacji na temat postrzegania rosyjskiego zagrożenia i myślenia o naturze współczesnego konfliktu.
K. Giles podkreśla, że w zachodnim myśleniu strategicznym operacje informacyjne są często związane z domeną cyberprzestrzeni i infrastrukturą fizyczną oraz urządzeniami, które ją wspierają lub są w niej zawarte. Rosyjskie myślenie strategiczne o informacjach obejmuje te elementy, włączając równocześnie domenę ludzkiego poznania i emocji. Zatem w przypadku Rosji nie ma różnicy między informacjami przechowywanymi w komputerze lub w ludzkim umyśle, tak jak nie ma różnicy między sposobem przekazywania informacji między tymi przestrzeniami pamięci. Implikacja polega na tym, że informacje są konceptualizowane w kategoriach różnych przestrzeni, mediów i szerokich zakresów. Można je wykorzystać jako narzędzie, cel lub dziedzinę operacji konfrontacji informacji.
Challenges in Strategic Communication and Fighting Propaganda in Eastern Europe, D. Sultǎnescu (ed.), IOS Press, Amsterdam–Berlin–Washington 2019; P. Daniluk, Research on trends in the development of the international security environment. Application of Strategic Analysis, http://trilobit.fai.utb.cz/Data/Articles/PDF/3dff15ef-5e81-478a-a28e-be6a1a71f4f3.pdf, [dostęp: 10.05.2019]; P. Daniluk, Współczesne wymiary konfrontacji informacyjnej, „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2014, vol. 8, nr 2; Defense Intelligence Agency, Russia Military Power. Building a Military to Support Great Power Aspirations, Department of Defense, Defense Intelligence Agency, 2017; K. Giles, Handbook of Russian Information Warfare, NATO Defense College, 2016; L. Kucharski, Russian Multi-Domain Strategy against NATO: information confrontation and U.S. forward-deployed nuclear weapons in Europe, 2018, https://cgsr.llnl.gov/content/assets/docs/4Feb_IPb_against_NATO_nuclear_posture.pdf [dostęp: 10.05.2019]; T.L. Thomas, The Russian understanding information operations and information warfare, [w:] Information Age Anthology: The Information Age Military, vol. 3, D.S. Alberts, D. S. Papp (ed.), CCRP, 2001.