Wojskowa informacja geograficzna
najbardziej oczywistą formą prezentacji informacji przestrzennych jest mapa. Tradycyjne mapy na nośnikach papierowych, foliach kliszach itp. określa się jako analogowe (analogowe mapy wojskowe). Ich nowoczesnym odpowiednikiem są mapy cyfrowe oraz w szerszym ujęciu systemy informacji geograficznej GIS wzbogacone o trzeci wymiar (modelowanie trójwymiarowe), i czwarty – czas, dając możliwość prezentacji analizowanych zjawisk w sposób dynamiczny.
Wyodrębnia się dwie kategorie map: mapy astronomiczne i geograficzne. Mapy geograficzne opisują glob ziemski i podzielone zostały na mapy tematyczne i ogólnogeograficzne. W siłach zbrojnych wykorzystuje się w zależności od sytuacji i potrzeb wszystkie rodzaje map, jednak na szczeblu pododdziału szczególne znaczenie ma mapa topograficzna. Mapy topograficzne różnią się przede wszystkim stopniem dokładności przedstawionego na nich obszaru – skalą mapy, czyli „stosunkiem odległości na mapie do odległości w terenie”. Klasyfikuje się na wielkoskalowe, średnioskalowe i małoskalowe.
Historia. W Polsce pierwszą mapę topograficzną 1 : 50 000 opracowano w latach 1949–1955 z przeznaczeniem do celów wojskowych. Była ona powiększoną i zaktualizowaną przedwojenną mapą topograficzną 1 : 100 000. Pierwsze oryginalne opracowanie mapy topograficznej 1 : 50 000 pojawiło się w latach 60. XX w. Była to mapa topograficzna w układzie współrzędnych „1942” wprowadzonym w 1952 r. Decyzją na Konferencji Służb Geodezyjnych Krajów Demokracji Ludowej w Sofii, zgodnie z którą wojskowe mapy topograficzne wszystkich państw bloku wschodniego miały być opracowywane w odwzorowaniu Gaussa Krügera (właśnie w tym układzie). Państwowy układ współrzędnych „1942” był stosowany niemal wyłącznie na mapach wojskowych do 1990 r. (tj. zdjęcia klauzuli tajności). Pierwsze wydanie mapy 1 : 50 000 w układzie „1942” było uogólnioną wersją podstawowej mapy topograficznej w skali 1 : 25 000, opracowanej w latach 1953–1959. Następnie była aktualizowana przez Służbę Topograficzną Wojska Polskiego na podstawie mapy 1 : 10 000 w kolejnych dziesięcioleciach XX w. Mapa pokrywała obszar całego kraju. Przystąpienie Polski w 1999 r. do Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO) wiązało się z wieloma zobowiązaniami, m.in. z opracowaniem map topograficznych zgodnie ze standardami NATO. Od 1994 r. rozpoczęto wydawanie mapy topograficznej 1 : 50 000 (tzw. seria M755) w przyjętym dla krajów NATO uniwersalnym poprzecznym odwzorowaniu Merkatora (Universal Transverse Mercator, UTM). Mapa została opracowana dla obszaru całego kraju i zawierała aktualne dane na lata 1993–1996. Mapy wojskowe 1 : 50 000 były opracowane do celów obronnych, nie były i nadal nie są ogólnodostępne. W latach 1977–1982 na potrzeby służb cywilnych wydano pierwszą mapę topograficzną w skali 1 : 50 000 w układzie współrzędnych „1965”, tzw. mapę do celów gospodarczych. Jest ona wersją wojskowej mapy 1 : 50 000 w układzie „1942” udostępnionym przez Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego WP, z której usunięto elementy zastrzeżone. Początkowo z klauzulą „poufne” mapa ta została w pełni udostępniona dopiero po roku 1990. Mapa w układzie „1965” została opracowana i wydana dla obszaru całej Polski, a jej aktualność obejmuje lata 70. i początek lat 80. XX w. W 1993 r. rozpoczęto prace nad nową mapą topograficzną 1 : 50 000, nawiązującą do nowej edycji mapy 1 : 10 000. Stanowi ona przełom w prawie 200-letniej historii polskiej kartografii topograficznej. Jest to pierwsza polska koncepcja cywilnej, średnioskalowej mapy topograficznej, uwzględniająca różnorodne potrzeby użytkowników cywilnych oraz różne sposoby jej wykorzystania. Dotychczasowe dwa oryginalne polskie opracowania map topograficznych – mapa Kwatermistrzostwa Generalnego Wojska Polskiego w skali 1 : 126 000 (jej opracowanie zostało przerwane wybuchem powstania listopadowego i zakończone przez Rosjan w 1843 r.) oraz mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego (1919–1939) były wykonywane przez wojsko, zatem dostosowane przede wszystkim do jego potrzeb. Pierwsze 48 arkuszy mapy cywilnej nowej edycji z obszaru Mazowsza wydano w 1995 r. w układzie „1942”, natomiast pozostałe arkusze opracowano już w nowym układzie współrzędnych „1992” w zmodyfikowanym odwzorowaniu Gaussa-Krügera, z dziesięciostopniową strefą odwzorowawczą obejmującą cały obszar Polski. Jednakże, mimo niewątpliwych walorów tej mapy, w 2002 r. decyzją Głównego Geodety Kraju J. Albina zaniechano niestety jej wydawania, w momencie gdy pokrywała ok. 60% terytorium Polski. Zastąpiono ją mapą w układzie „WGS-84” wydawaną wspólnie przez GUGiK oraz Sztab Generalny WP, której treść dostosowana jest przede wszystkim do potrzeb wojska, a forma graficzna nawiązuje do wcześniejszych map wojskowych. Dla mapy tej, podobnie jak dla map w standardzie NATO, również przyjęto odwzorowanie UTM. Mapa ta obejmuje niecałe 25% obszaru kraju.
Na treść wojskowej mapy topograficznej, jak każdej mapy, składają się trzy grupy danych: osnowa matematyczna, znaki umowne oraz generalizacja przedstawionych zjawisk. Specyfiką współczesnych polskich wojskowych map topograficznych jest ich zgodność z wymogami obowiązującymi w NATO.
Nie oznacza to, że są one identyczne w zestawieniu z mapami innych krajów. Polskie mapy wojskowe, szczególnie w skalach 1 : 25 000, 1 : 50 000 i 1 : 100 000, zachowują cechy indywidualne, wynikające z narodowych doświadczeń, tradycji kartograficznej oraz polskich specyficznych potrzeb. Dostosowanie do standardów spowodowało, że na mapie znajdują się dwie grupy elementów określanych mianem standardowych oraz narodowych. Elementy standardowe: układ odniesienia (elipsoida obrotowa WGS-84), układ współrzędnych prostokątnych płaskich WGS-84, uniwersalne poprzeczne odwzorowanie kartograficzne Merkatora, system meldunkowy UTM, oparty na siatce kilometrowej współrzędnych prostokątnych płaskich, informacja pozaramkowa, wymiar arkuszy (dwukrotnie powiększony w stosunku do poprzednich wydań map topograficznych poprzez połączenie dwóch sąsiednich arkuszy mapy). Elementy narodowe (polskie) zawierają: oznaczenie godeł arkuszy map topograficznych oparte na podziałce Międzynarodowej Mapy Świata 1 : 1 000 000, kryteria doboru treści, znaki umowne, poziom odniesienia wysokości Kronsztad (K) – (na mapach innych państw NATO poziom odniesienia różni się i zależy od położenia geograficznego.
Treść mapy topograficznej jest zależna od procesu generalizacji polegającego na uogólnieniu i pominięciu mniej ważnych szczegółów terenowych w procesie kartograficznego opracowania map w kolejnej mniejszej skali. Podstawę do generalizacji map stanowi mapa topograficzna w skali 1 : 25 000. W wyniku przejścia do kolejnej mniejszej skali 1 : 50 000 eliminuje się ok. 30% szczegółów treści mapy, a na mapie w skali 1 : 100 000 – ok. 60%.
Czytanie mapy topograficznej polega na wyodrębnieniu danych elementów terenowych występujących na mapie i wykorzystaniu informacji o tych przedmiotach do właściwej oceny terenu, w którym prowadzone są działania bojowe bądź realizowany jest proces szkolenia wojsk i pododdziałów. W przypadku kiedy powstają wątpliwości co do wiarygodności (aktualności) mapy topograficznej, należy ją zweryfikować poprzez przeprowadzenie rekonesansu i naniesienie na nią zebranych informacji. Informacje na mapie oraz sposoby ich wykorzystania w procesie dowodzenia i kierowania pododdziałem stanowią dla dowódcy podstawowe źródło do podejmowania decyzji na współczesnym polu walki. Nieumiejętne wykorzystanie informacji zawartej na mapie topograficznej może doprowadzić do strat w ludziach i sprzęcie. Zła ocena sytuacji terenowej może opóźnić lub uniemożliwić wykonanie postawionego zadania. Dlatego przyswojenie podstawowej wiedzy o mapach topograficznych, występujących w Siłach Zbrojnych RP przez wszystkich przyszłych jej użytkowników jest tak ważne.
Rozwój systemów informacji przestrzennej stworzył nowe możliwości prezentacji informacji przestrzennych w formie mapy cyfrowej.
Systemem informacji przestrzennej to system pozyskiwania, przetwarzania i udostępniania danych zawierających informacje przestrzenne oraz towarzyszące im informacje opisowe o obiektach wyróżnionych w części przestrzeni objętej działaniem systemu. Wyodrębnienia się w nim:
- system informacji terenowej (SIT) (land information system, LIS) – zbiory danych dotyczących określonego obszaru (art. 4 ust. 1a i 1b, Prawo geodezyjne i kartograficzne, Dz.U. 14 listopada 2017 r. poz. 2101) oraz procedury i techniki służące systematycznemu zbieraniu, aktualizowaniu i udostępnianiu danych, gromadzone w bazach danych, stanowią podstawę krajowego systemu informacji o terenie, będącego częścią składową infrastruktury informacji przestrzennej;
- system informacji geograficznej (geographics information system, GIS) – system pozyskiwania, przetwarzania, weryfikowania, integrowania, manipulowania, analizowania i prezentacji danych, które są przestrzennie odniesione do Ziemi. Obejmuje on zazwyczaj bazę danych przestrzennych oraz odpowiednie oprogramowanie.
Początkowo mapy cyfrowe stanowiły możliwie wierną kopię map analogowych. Z czasem mapy cyfrowe wzbogacane były o nowe wymiary i cechy: dynamikę i zdolność interakcji z użytkownikiem. Obecnie wyróżnia się trzy główne kierunki zmian wykorzystania map odnośnie do:
- celów wykorzystania map – od wydobywania informacji do badania informacji;
- grup użytkowników – w kierunku odbiorców indywidualnych;
- elastyczności korzystania z map – od statycznych map w kierunku map o wysokiej dynamice.
Współczesne konflikty zbrojne cechują się działaniami o charakterze asymetrycznym, prowadzonymi przy braku styczności z przeciwnikiem, kilka tysięcy kilometrów od własnego kraju, w których wykorzystywana jest broń precyzyjnego rażenia dalekiego zasięgu, o dużej mocy uderzeniowej. Cele militarne znajdują się często w bliskiej styczności z gęsto zaludnionymi zabudowaniami cywilnymi i obiektami kultu religijnego. W zależności od misji i operacji militarnych siły zbrojne angażowane są w operacje reagowania kryzysowego polegające głównie na świadczeniu pomocy w przypadku katastrof lub klęsk żywiołowych oraz operacjach ratowniczo-poszukiwawczych i humanitarnych. Konflikty w przyszłości mogą mieć charakter wielonarodowych połączonych operacji kosmiczno-powietrzno-lądowo-morskich. Powodzenie operacji i misji wymaga, aby dowódcy, sztaby i systemy dowodzenia i uzbrojenia otrzymywali informację o terenie, która jest: precyzyjna, szczegółowa, wszechstronna i aktualna oraz dostarczana w czasie rzeczywistym. Tych wymagań nie spełniają mapy analogowe czy cyfrowe. Dlatego też mapy uzupełniane są obrazami pozyskiwanymi z pułapu satelitarnego i powietrznego z bezpilotowych środków rozpoznawczych i skaningu laserowego, a rozpoznanie terenu jest prowadzone jednocześnie z rozpoznaniem przeciwnika (mapy hybrydowe). Nakłada się na nie sytuację operacyjno-taktyczną, tworząc połączony obraz pola walki (the joint operational picture). W odpowiedzi na potrzeby Rada Unii Europejskiej w 2002 r. powołała Centrum Satelitarne Unii Europejskiej (The European Union Satellite Centre, EUSC) z siedzibą w Torrejón de Ardoz w Hiszpanii, którego zadaniem jest przetwarzanie i dostarczanie informacji pochodzących z analiz obrazów satelitarnych i wspieranie procesów decyzyjnych w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE oraz poszczególnych państw członkowskich. W 2004 r NATO. przyjęło dokument NATO Geospatial Policy, w którym sprecyzowano wymagania dotyczące informacji geoprzestrzennej na potrzeby misji i operacji wojskowych. Za najważniejsze uznano terminowość i dokładność danych.
Pełna informacja geograficzna ma zapewnić minimalne straty wojsk własnych, ludności cywilnej, a także ograniczyć zniszczenia infrastruktury.
A. Ciołkosz-Styk, W. Ostrowski, Porównanie treści i formy graficznej polskich map topograficznych 1:50 000 w wersji cywilnej, „Polski Przegląd Kartograficzny” 2007, t. 39, nr 3; Kraak M.-J., Ormeling F., Kartografia: wizualizacja danych przestrzennych, tłum. W. Żyszkowska, PWN, Warszawa 1998; S. Markiewicz, Informacyjna preparacja przestrzeni walki, „Przegląd Sił Zbrojnych” 2015, nr 4; A. Merski, Współpraca międzynarodowa i międzyresortowa w zakresie informacji geoprzestrzennej w Wojsku Polskim, Państwowa Rada Infrastruktury Informacji Przestrzennej, Warszawa 2012; D. Paprotny, Zastosowanie GIS w siłach zbrojnych, Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/rrpr/article/download/13869/13532 [dostęp: 28.04.2019]; J. Pietruszka, E. Sobczyński, Wojskowe analogowe opracowania kartograficzne a potrzeby geoinformacyjne bezpieczeństwa i obronności państwa, „Polski Przegląd Kartograficzny” 2013, t. 45, nr 3; M. Trochimiuk, Wojskowa ocena terenu oraz jej wsparcie geograficzne, „Obronność. Zeszyty Naukowe” 2016, nr 1 (17); P. Werner, Wprowadzenie do geograficznych systemów informacyjnych, UW, Warszawa 1992.