Wojna informacyjna

(ang. information war) to wykorzystanie informacji i zarządzanie nią w celu uzyskania przewagi konkurencyjnej nad przeciwnikiem; to również ogół działań, które można scharakteryzować jako manipulację informacjami, dezinformację i propagandę mające na celu zdobycie lub utrzymanie przewagi w polityce globalnej albo regionalnej. Polega ona na kontrolowaniu mediów, w tym społecznościowych, oraz innych kanałów przepływu informacji, np. blogów, forów internetowych w celu sterowania świadomością i aktywnością ludzi. W rezultacie nie jest jasne, kiedy rozpoczyna się wojna informacyjna, jak bardzo jest destrukcyjna i kiedy się skończy.

Wojna informacyjna może obejmować:

• zbieranie informacji taktycznej;
• gwarantowanie bezpieczeństwa własnym zasobom informacyjnym;
• rozpowszechnianie propagandy lub dezinformacji w celu demoralizacji armii i ludności wroga;
• podważanie jakości informacji wroga i zapobieganie gromadzeniu przez niego informacji.

Wojna informacyjna ma swoją genezę w tzw. wojnie psychologicznej, te same instrumenty psychologicznego oddziaływania zostały udoskonalone i zastosowane w obszarze nowoczesnych technologii, które dają możliwość publikowania komentarzy, filmów czy nagrań niemal w czasie rzeczywistym, co skutkuje niewystępującą nigdy wcześniej szybkością rozprzestrzeniania się informacji. Skuteczność wojny informacyjnej jest wzmacniana przez brak barier geograficznych i językowych, zmianę roli mediów we współczesnych społeczeństwach, brak możliwości kontrolowania treści pojawiających się w internecie, a tym samym brak odpowiedzialności za nie oraz łatwość zachowania anonimowości osób publikujących treści w sieci. Wobec braku możliwości selekcji i weryfikacji informacji współczesny odbiorca staje się szczególnie podatny na wpływy. Często wojna informacyjna jest prowadzona w połączeniu z wojnami cybernetycznymi i psychologicznymi oraz przy zaangażowaniu walki elektronicznej i technologii sieciowych.

Analizując treść i rolę informacji we współczesnym świecie, kanadyjski badacz M. McLuhan podkreślał: „Prawdziwa wojna totalna to wojna za pomocą informacji”. Właśnie McLuhan jako pierwszy podkreślił, że w naszych czasach więzi i relacje gospodarcze coraz częściej przybierają formę dzielenia się wiedzą, a nie wymiany dóbr, a środki masowej komunikacji są nowymi „zasobami naturalnymi”, które zwiększają bogactwo społeczeństwa. Oznacza to, że walka o kapitał, obszary sprzedaży i inne odchodzi w przeszłość, a najważniejszy jest dostęp do zasobów informacji i wiedzy, co sprawia, że wojny są już prowadzone w przestrzeni informacyjnej i poprzez wykorzystanie informacyjnych rodzajów broni.

Po raz pierwszy pojęcie wojny informacyjnej zostało zapisane w dyrektywie Departamentu Obrony USA DOD S 3600.1 (21 grudnia 1992 r.), gdzie zastosowano je w wąskim znaczeniu i postrzegano jako rodzaj walki elektronicznej. Później w raporcie amerykańskiej korporacji „Rend” MR-661-0SD Strategic Information Warfare. А new face of War (1996 r.) po raz pierwszy użyto terminu „strategiczna wojna informacyjna (konfrontacja informacyjna)”, który został zdefiniowany jako wojna z wykorzystaniem globalnej przestrzeni informacyjnej państwa i infrastruktury do strategicznych operacji wojskowych i wzmocnienia wpływu własnych zasobów informacyjnych.

Różnica w rozumieniu słowa warfare, które można tłumaczyć zarówno jako wojnę, jak i jako walkę, doprowadziła do jednoczesnego użycia określeń „wojna informacyjna” i walka informacyjna (konfrontacja). Drugie pojęcie jest szeroko stosowane w Rosji, gdzie oznacza rywalizację systemów społecznych w sferze informacyjno-psychologicznej o wpływ na pewne sfery stosunków społecznych i ustanowienie kontroli nad źródłami zasobów strategicznych, w wyniku czego niektórzy uczestnicy konkurencji uzyskują korzyści, których potrzebują do dalszego rozwoju, a inni je tracą. W związku z tym można używać obu tych terminów w zależności od kontekstu konkretnego dokumentu urzędowego lub publikacji naukowej.

Działania w ramach wojny informacyjnej mogą polegać m.in. na:

• rozpowszechnianiu fałszywych, nieaktualnych, niekompletnych, zniekształconych czy błędnie zinterpretowanych informacji;
• przedstawieniu licznych wzajemnie sprzecznych interpretacji tego samego zjawiska;
• otaczaniu prawdziwej informacji jej błędnymi czy fałszywymi interpretacjami uwiarygodnianymi następnie danymi, wypowiedziami świadków etc., aby także prezentowały się jako prawdziwe (biały szum);
• modyfikacji przepływu informacji;
• podawaniu informacji w sposób tendencyjny albo stronniczy z wykorzystaniem prawdziwych danych.

Obiektem swoistego ataku w wojnie informacyjnej jest zbiorowa i indywidualna świadomość, a celem – narzucenie sposobu postrzegania rzeczywistości i kreowanie emocji odbiorców. Zasobami wojny informacyjnej są różne narzędzia komunikacji – od mediów do poczty i plotek. Informacje te obejmują przeinaczenia faktów lub narzucanie obywatelom ich emocjonalnego postrzegania, wygodnego agresorowi. Zazwyczaj metodami wojny informacyjnej jest uwolnienie dezinformacji lub podanie informacji w korzystny dla agresora sposób. Metody te pozwalają na zniekształcenie oceny tego, co się dzieje, demoralizację obywateli i – potencjalnie – przejście na stronę agresora informacyjnego. Niewątpliwie wykorzystanie tego rodzaju działań jest mniej kosztowne niż prowadzenie wojny tradycyjnej.

Do wywierania określonego wpływu służą konkretne techniki, takie jak:

• spamowanie komentarzami, wpisami i sfabrykowanymi artykułami (np. wysyłając tysiące podobnych komunikatów na raz) lub wykorzystywanie fałszywych tożsamości (np. trolle, boty) w celu rozpowszechniania wiadomości i zminimalizowania alternatywnych głosów;
• tworzenie fałszywych stron, blogów, postów, artykułów w celu manipulacji opinią publiczną;
• kreowanie mody na dane hasztagi czy hasła – przydatne zwłaszcza na Twitterze, który na bieżąco aktualizuje trendy w serwisie;
• masowe zgłaszanie do administracji treści niezgodnych z punktem widzenia atakującego (np. postów lub fanpejdży na Facebooku);
• udostępnianie treści, które opierają się na domysłach lub plotkach (zwłaszcza w grupach na Facebooku);
• inżynieria społeczna w kontekście cyberataków, która odnosi się do psychologicznej manipulacji ludźmi i zmuszania ich do wykonywania określonych działań lub ujawnienia poufnych informacji. Cyberprzestępcy często wykorzystują socjotechnikę, aby uzyskać informacje niezbędne do włamania się do systemu, dokonania oszustwa lub przeprowadzenia innych ataków. Techniki te mogą być również wykorzystane do celów wojskowych, takich jak szpiegostwo i gromadzenie informacji. Takie ataki mogą być zautomatyzowane, prowadzone przez boty albo ludzi z fałszywymi tożsamościami;
• wyłudzanie danych osobowych oraz poufnej informacji za pomocą fałszywych profili (np. przez osoby udające szkolnych przyjaciół);
• oszustwa tworzące „hałas”, „szum”, „mgłę informacyjną” wokół tematu, aby odwrócić uwagę od strategicznie ważnych wydarzeń.

Wojny informacyjne nabrały szczególnie ważnego znaczenia w XX w., kiedy gazety, radio, a następnie telewizja stały się prawdziwymi mediami, a informacje rozpowszechniane za ich pośrednictwem – naprawdę masowe.

Formy współczesnych wojen informacyjnych. W warunkach transformacji wojny informacyjnej będą się zmieniały także jej formy. I tak, dla walki informacyjnej pierwszej generacji są to:

• niszczenie ogniem (w czasie działań wojennych) elementów infrastruktury zarządzania państwowego i wojskowego;
• prowadzenie wojny elektronicznej;
• uzyskiwanie informacji wywiadowczych poprzez przechwytywanie i odszyfrowywanie przepływających informacji;
• nieuprawniony dostęp do zasobów informacyjnych z późniejszym fałszowaniem danych lub ich kradzieżą;
• masowa dezinformacja w kanałach informacyjnych wroga lub globalnych sieciach w celu wywarcia wpływu na decydentów;
• pozyskiwanie informacji z otwartych źródeł informacji.

Wojna informacyjna drugiej generacji obejmuje:

• tworzenie atmosfery braku duchowości i niemoralności, negatywnego stosunku do dziedzictwa kulturowego wroga;
• manipulowanie świadomością społeczną grup społecznych w kraju w celu wytworzenia napięcia politycznego i chaosu;
• destabilizację stosunków politycznych między partiami, związkami i ruchami w celu wywołania konfliktów, pobudzenia nieufności, podejrzeń, pogłębienia walki politycznej, wywołania represji wobec opozycji, a nawet wojny domowej;
• zmniejszenie poziomu wsparcia informacyjnego władz i kierownictwa, inspiracja fałszywymi decyzjami zarządczymi;
• dezinformację ludności co do pracy organów państwowych, podważanie ich autorytetu, dyskredytowanie organów rządowych;
• podważanie międzynarodowego autorytetu państwa, jego współpracy z innymi krajami;
• zagrożenie żywotnych interesów państwa w sferze politycznej, gospodarczej, obronnej i innych.

Typy wojny informacyjnej:

• wojna psychologiczna;
• cyberwojna;
• wojna sieciowa;
• sabotaż ideologiczny;
• walka radioelektroniczna, która może się przejawiać poprzez:
• zagłuszanie transmisji telewizyjnych i radiowych;

–     przechwytywanie zasobów telewizyjnych i radiowych w celu szerzenia za ich pośrednictwem dezinformacji;

–     blokowanie sieci komunikacyjnych;

–     sabotowanie transakcji na giełdzie przez ingerencję elektroniczną, powodującą „wyciek” poufnych informacji lub rozpowszechnianie dezinformacji.

Celem wojny informacyjnej jest osłabienie moralnych i materialnych sił przeciwnika lub konkurenta oraz wzmocnienie własnych. Obejmuje ona wpływ propagandowy na ludzką świadomość w sferach ideologicznych i emocjonalnych. Oczywiście, wojna informacyjna jest integralną częścią walki ideologicznej i nie prowadzi bezpośrednio do rozlewu krwi, zniszczenia, nie pociąga za sobą ofiar, nie pozbawia jedzenia czy dachu nad głową. Tymczasem zniszczenia, jakie przynoszą wojny informacyjne w sferze psychologii społecznej, psychologii człowieka, jest współmierne z konsekwencjami wojen zbrojnych, a czasem nawet je przekraczają.

Głównym zadaniem wojen informacyjnych jest manipulowanie masami. Celem takiej manipulacji jest często:

• wprowadzenie do świadomości publicznej i indywidualnej wrogich, szkodliwych idei i poglądów;
• dezorientacja i dezinformacja mas;
• rozluźnienie pewnych przekonań, obyczajów i wprowadzenie w ich miejsce własnych, jako jedynie słusznych;
• zastraszanie narodu wizerunkiem wroga i jego mocą.

Ostatnim, ale nie mniej ważnym zadaniem wojny informacyjnej, jest zapewnienie rynku zbytu dla swojej gospodarki, pod tym względem stanowi ona integralną część walki konkurencyjnej.

Jeżeli chodzi o cele ataków w wojnie informacyjnej, to im bardziej przeciwnik przy podejmowaniu decyzji jest zależny od systemów informacyjnych, tym bardziej jest on podatny na wrogie manipulowanie tymi systemami. Im bardziej nowoczesne jest społeczeństwo, tym bardziej opiera się na informacjach i środkach przekazu.

Dziś wojna informacyjna to już nie mglista gałąź futurologii, ale prawdziwa dyscyplina naukowa, która jest badana i rozwijana. W najszerszym sensie wojna informacyjna obejmuje środki propagandy.

Broń informacyjna zasadniczo różni się od innych środków prowadzenia wojny, ponieważ używa się jej w nieogłoszonych i najczęściej niewidzialnych wojnach, a przedmiotami oddziaływania są przede wszystkim instytucje publiczne społeczeństwa i państwa – gospodarcze, polityczne, społeczne itp. Ponadto strategia wojskowa wykorzystywania broni informacyjnej jest ściśle powiązana z sektorem cywilnym i w dużej mierze jest od niego zależna.

Modelowo w ujęciu militarnym można przyjąć istnienie kilku podstawowych sposobów działania potencjalnych uczestników konfliktu, którego istotę stanowi informacja. Pierwszym z nich jest odmowa dostępu do informacji osiągana przez atak na sprzęt lub systemy zawierające dane czy zajmujące się ich gromadzeniem. Większość danych ma wartość limitowaną czasowo, więc atak może doprowadzić do opóźnienia w dostępie do danych (zob. opóźnienie informacyjne) aż do momentu, w którym staną się one bezużyteczne. Drugi sposób polega na zniszczeniu danych, co do pewnego stopnia przynosi efekty podobne do poprzedniej metody, natomiast zakłócenia mogą tu być spowodowane przez system zbierający i przechowujący dane lub tę część systemu, która je rozpowszechnia. Zniszczenie danych może nastąpić przez fizyczną destrukcję nośnika danych lub samych danych, więc ich odzyskanie jest niemożliwe. Trzeci sposób polega na kradzieży danych. Uzyskując dane poufne, sprawca kradzieży może mieć wgląd w funkcjonowanie atakowanego, osiągając w ten sposób rozliczne korzyści. Czwarty sposób polega na manipulowaniu danymi, które można dodawać, usuwać lub zmieniać, aby zapewnić przewagę atakującemu.

M.C. Libicki dowodzi, że pojęciem wojny informacyjnej obejmuje się wszystkie formy prowadzenia działań wojennych mające na celu wpłynięcie na informacje wroga. Jednocześnie zwrócił uwagę na główne formy walki informacyjnej: walkę w zakresie systemów dowodzenia i kontroli, walkę opartą na wywiadzie, wykorzystywanie technik radioelektronicznych i kryptografii, działania psychologiczne, operacje hakerskie, ekonomiczną walkę informacyjną oraz walkę cybernetyczną.

Wojciech Cendrowski, Olga Wasiuta

J. Darczewska, Anatomia rosyjskiej wojny informacyjnej. Operacja krymska – studium przypadku, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, Warszawa 2014; J. Darczewska, Wojna informacyjna Rosji z Zachodem. Nowe wyzwanie?, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2015, wydanie specjalne Wojna hybrydowa; J. Darczewska, The devil is in the details Information warfare in the light of Russia’s military doctrine, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, Warszawa 2015; J. Kossecki, Totalna wojna informacyjna XX wieku a II RP, Socjocybernetyka.pl, Kielce 1997; M. Libicki, Conquest in Cyberspace National Security and Information Warfare, Cambridge University Press, Cambridge–New York–Melbourne–Madryt–Cape Town–Singapure–São Paulo 2007; M. McLuhan, Zrozumieć media: Przedłużenia człowieka, przeł. N. Szczucka, WNT, Warszawa 2004; M. McLuhan, B.R. Powers, The global village: Transformations in world life and media in the 21^st century, Oxford University Press, New York 1989; R. Poisel, Information Warfare and Electronic Warfare Systems, Artech House, Boston–London 2013; P. Pomerantsev, Nothing is True and Everything is Possible: The Surreal Heart of the New Russia, Public Affairs, New York 2014; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, Arcana, Kraków 2017; A. Rácz, Russia’s Hybrid War in Ukraine. Breaking the Enemy’s Ability to Resist, The Finnish Institute of International Affairs Ulkopoliittinen instituutti, Helsinki 2015; Social Media as a Tool of Hybrid Warfare, NATO StratCom COE. Riga, May 2016; P.J. Springer, Cyber warfare: a reference handbook, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2015; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna informacyjna zagrożeniem dla bezpieczeństwa ludzkości, [w:] Walka informacyjna: uwarunkowania, incydenty, wyzwania, H. Batorowska (red.), Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 2017;А.В. Манойло, А.И. Петренко, Д.Б. Фролов, Государственная информационная политика в условиях информационно-психологической войны, Издательство Горячая линия – Телеком, Москва 2003.