Społeczne kompetencje medialno-informacyjne w kontekście bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni
są uznawane za jedne z najważniejszych kompetencji generycznych, dzięki którym jednostka staje się aktywnym i świadomym podmiotem w tzw. ekosystemie informacji. Należy podkreślić, że w dobie społeczeństwa informacyjnego, gdy skala oraz tempo przepływu informacji wciąż się zwiększa, kompetencje te nabierają kluczowego znaczenia. Jest to niewątpliwie związane z dynamicznym rozwojem nowoczesnych technologii stanowiących istotny atrybut naszych czasów i będących podstawowym narzędziem niezbędnym w procesie pozyskiwania i przetwarzania informacji oraz tworzenia wiedzy. Technologie te odgrywają fundamentalną rolę w wielu różnych obszarach i sektorach (np. administracja, gospodarka) i obecnie trudno byłoby wyobrazić sobie ich prawidłowe funkcjonowanie bez dostępu do komputera i internetu. Najprawdopodobniej też znaczna część społeczeństwa odczułaby poważny problem, gdyby nagle została pozbawiona dostępu do nowych mediów. Jak się zatem okazuje, rewolucja informacyjna i dynamiczny rozwój techniki multimedialnej sprawiły, że cały świat powoli zaczął się przeistaczać w globalną wioskę. Powszechny dostęp do informacji (czasem bardzo specjalistycznych) za pośrednictwem mediów staje się obecnie wyznacznikiem postępu i rozwoju społeczno-ekonomicznego, a także determinuje powodzenie i osiąganie sukcesów przez poszczególne jednostki. Można zauważyć, że media cyfrowe i nowe technologie informacyjno-komunikacyjne zapoczątkowały proces dynamicznego kształtowania się społeczeństwa wiedzy charakteryzującego się dużą mobilnością, kreatywnością i innowacyjnością w wielu obszarach funkcjonowania. Wysoce prawdopodobne jest również to, że w przyszłości nowoczesne media jeszcze bardziej zyskają na znaczeniu, wyznaczając nowe kierunki działania dla e-społeczeństwa wiedzy, którego potencjał rozwojowy jest nierozerwalnie związany z dostępem do elektronicznych baz danych. Tak szerokie wykorzystywanie rozwiązań informatycznych i usług telekomunikacyjnych w różnych sferach aktywności społecznej rodzi jednak wciąż nowe wyzwania i potrzebę kształtowania kompetencji medialno-informacyjnych. W kontekście wciąż pojawiających się zagrożeń świata wirtualnego stają się one szczególnie cenne.
By móc aktywnie uczestniczyć w społeczeństwie informacyjnym, konieczna jest umiejętność interpretacji komunikatów medialnych. Sprawność korzystania z mediów jest utożsamiana ze zdolnością do ich zrozumienia i krytycznej oceny, a także efektywnego porozumiewania się w wielu różnych kontekstach. Jest ona istotnym elementem agendy europejskiego i krajowego sektora mediów i komunikacji, czego wyrazem jest obligowanie państw członkowskich do badania poziomu kompetencji obywateli w zakresie korzystania z nowych mediów. Z uwagi na wciąż ewoluujące wyzwania, coraz większą rolę przywiązuje się do umiejętności efektywnego korzystania z nich. Przejawem tego są ustanowione przez Unię Europejską priorytety w następujących obszarach: informacji handlowych (np. rozwój krytycznego nastawienia wobec natłoku informacji handlowych), dzieł audiowizualnych (m.in. kształtowanie świadomości w zakresie dziedzictwa filmowego i praw autorskich) oraz on-line (np. kształtowanie umiejętności krytycznego korzystania z zasobów w sieci).
Kompetencje medialne polegają zatem na zdolności do rozumienia, analizowania, selekcjonowania oraz tworzenia przekazów medialnych. W. Strykowski definiuje je jako harmonijny układ wiedzy, rozumienia, wartościowania i wprawnego posługiwania się mediami w celu realizacji różnych zadań poznawczych. Takie rozumienie kompetencji medialnych wymaga jednakże kategoryzacji wynikającej z istnienia zasadniczej różnicy pomiędzy świadomym odbiorem komunikatów medialnych a posługiwaniem się narzędziami medialnymi. Można więc wyodrębnić kompetencje o charakterze intelektualno-kulturowym (krytyczny odbiór przekazów medialnych) i techniczno-praktycznym (umiejętność posługiwania mediami). Analizując kompetencje medialne, można zatem wyszczególnić ich różne komponenty, takie jak: techniczne (wiedza i umiejętności dotyczące korzystania z mediów); poznawcze (wiedza i umiejętność w zakresie analizy i oceny informacji w zasobach medialnych); komunikacyjne (wiedza i umiejętność korzystania z informacji w sferze przestrzeni medialnej oraz zdolność wyrażania własnych przekazów). Należy podkreślić, że osiągnięcie wysokiego poziomu kompetencji medialnych daje nie tylko możliwość aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym, ale również stwarza okazję wywierania wpływu na rzeczywistość za pośrednictwem mediów. Sprawne korzystanie z nowych technologii warunkuje bowiem łatwą adaptację do wciąż zmieniających się warunków i sprzyja odnalezieniu się w wielu rozmaitych sytuacjach (w tym na rynku pracy).
Co ważne, w czasach niepohamowanego napływu różnych informacji (fałszywe wiadomości, dezinformacja, antyteza informacji, półprawda i propaganda) kompetencje te nabierają fundamentalnego znaczenia, ponieważ pozwalają jednostce na aktywne, krytyczne i refleksyjne korzystanie ze środków masowego przekazu. Wydaje się, że brak zdolności w tym zakresie uniemożliwia świadomy odbiór treści wytwarzanych przez media, czego efektem są pojawiające się trudności w osiąganiu założonych celów. Należy przy tym pamiętać, że otaczający nas natłok informacji (o rozmaitej treści i jakości) nie stanowi jeszcze wiedzy, lecz jedynie wskazuje drogę, do pokonania której potrzebna jest alfabetyzacja informatyczna. Jak się zatem okazuje, bogactwo i różnorodność zamieszczanych w internecie treści może być źródłem chaosu informacyjnego, który sprawia, że współczesny użytkownik sieci boryka się z licznymi problemami, wśród których najistotniejsze są nadmiar informacji (powodujący szum i stres poznawczy), tzw. mgła informacyjna (szereg nieudokumentowanych, nieuporządkowanych, niespójnych i bez kontekstu informacji) oraz smog informacyjny (pseudonauka i treści szkodliwe). Zauważając te problemy, R. Jeker opracowała pewien system, dzięki któremu proces poszukiwania informacji w sieci jest zdecydowanie łatwiejszy. Obejmuje on cztery kroki: rozeznanie się w kwestii autorstwa i intencji zamieszczonych informacji; sformułowanie określonych haseł; wybór konkretnej techniki poszukiwawczej (cały temat czy poszczególne aspekty); właściwe poszukiwanie (strategia „z zewnątrz do wewnątrz”, „w głąb, zamiast wszerz”. Stosowanie się do tych zasad umożliwia sprawne wyszukiwanie i pozyskiwanie treści pochodzących z różnych źródeł. Dzięki posiadaniu odpowiedniego poziomu kompetencji informacyjnych jednostka jest w stanie określić zakres interesujących ją informacji, wyselekcjonować je i pozyskać, potrafi też krytycznie ocenić dany zasób i jego źródło oraz wykorzystać odpowiednie treści, by wzbogacić swoją wiedzę i zrealizować założone cele. W literaturze przedmiotu o kompetencjach informacyjnych mówi się, że dotyczą co najmniej kilku rodzajów działań, tworząc tzw. sześciokąt kompetencji informacyjnych, na który składają się: pozyskiwanie i dekodowanie informacji, jej przechowywanie, przetwarzanie, przesyłanie oraz niszczenie. Znajdują one szerokie zastosowanie w sprawach osobistych, zawodowych, społecznych i edukacyjnych.
Reasumując, dzięki posiadanym kompetencjom medialno-informacyjnym korzystanie ze wszystkich dostępnych mediów (począwszy od gazet, a skończywszy na społecznościach wirtualnych) nie jest problematyczne. Sprzyjają one bowiem efektywnemu pozyskiwaniu interesujących treści, krytycznemu podejściu do zamieszczanych informacji, lepszemu wykorzystaniu możliwości mediów w zakresie rozrywki, edukacji, dostępu do kultury, czy też nawiązaniu międzykulturowego dialogu. Ponadto kompetencje medialno-informacyjne znajdują szerokie zastosowanie w zakresie codziennych spraw i aktualnych potrzeb, a także są niezastąpione w kontekście kreatywnego wykorzystania mediów. Oznacza to, że służą one aktywnemu i krytycznemu rozumieniu zasobów medialnych oraz sprzyjają tworzeniu autorskich przekazów. Kompetencje te można postrzegać jako pewien zasób, którego zakres warunkuje jednostce jakość życia społecznego i jest wyznacznikiem jej aktywności obywatelskiej.
W czasach niezwykłej powszechności i popularności korzystania z nowoczesnych technologii na znaczeniu zyskuje edukacja medialna, której zasadniczym celem jest kształtowanie kompetencji w zakresie świadomej percepcji treści medialnych. Rozwój zdolności w tym obszarze powinien się opierać na aktywnych mechanizmach ukierunkowanych krytyczno-refleksyjnie i dyskursywnie. Kompetencje medialno-informacyjne powinny się wyrażać we właściwym sposobie postrzegania przekazów medialnych (słownych, wizualnych i dźwiękowych), co jest związane z koniecznością posiadania umiejętności ich kodowania i dekodowania. Niezbędne jest zatem wyposażenie współczesnych użytkowników mediów w odpowiednie umiejętności, pozwalające im zrozumieć nowe środki przekazu, sposób ich tworzenia i dystrybuowania po to, aby mogli się oni stać aktywnymi i świadomymi uczestnikami życia społecznego.
Ponieważ nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne są wszechobecne w życiu współczesnego pokolenia już od najmłodszych lat, należy dołożyć wszelkich starań, by nie stały się one jedynie miejscem, w którym na użytkowników czyhają różnorodne niebezpieczeństwa, lecz stanowiły potencjał dający wiele perspektyw i szans rozwoju. Cyberprzestrzeń stanowi przecież pole stwarzające ogromne możliwości działania, nawiązywania relacji i funkcjonowania niezależnie od otoczenia. Jest to specyficzna sfera wykorzystująca urządzenia elektroniczne do wytwarzania, przetwarzania, przechowywania oraz przesyłania informacji. Stanowi pewnego rodzaju egalitarne medium, jest bowiem ogólnodostępne, a swoich użytkowników traktuje jednakowo, nie zważając na ich indywidualne preferencje, cechy i skłonności. W wirtualnej przestrzeni każdy może przecież dowolnie kreować własną tożsamość, a także odgrywać różne role ograniczane jedynie własną wyobraźnią. Należy jednak pamiętać, że kształtowanie wyimaginowanej i zafałszowanej rzeczywistości może zaburzać różne procesy społecznego funkcjonowania w realnym świecie, pogłębiając tendencję do wycofywania się i izolowania. Ponadto traktując cyberprzestrzeń jako nieodłączny element codzienności, można się narazić na wiele innych problemów. Niestety, już pobieżna analiza skali negatywnych następstw korzystania z tzw. nowych mediów pozwala przypuszczać, że ogromna część społeczeństwa nie jest świadoma istnienia wielu zagrożeń, przez co przejawia ryzykowne i niewłaściwe zachowania w cyberświecie i staje się łatwym obiektem różnego rodzaju niekorzystnych zjawisk. Zbyt wiele osób wciąż nie potrafi ocenić wartości i wiarygodności danych informacji, nie zna strategii ich wyszukiwania, nie umie odróżnić faktów od opinii, nie potrafi dokonać właściwej selekcji zamieszczonych materiałów oraz nie ma pojęcia o istnieniu zasad etycznych i zapisów prawa regulujących kwestie pozyskiwania i tworzenia informacji. Należy przy tym podkreślić, że często sama biegłość w korzystaniu z nowych technologii nie idzie w parze z posiadaniem odpowiednich kompetencji medialno-informacyjnych – problem braku ich zadowalającego poziomu jest aż nadto widoczny. Zwracają na niego uwagę liczne międzynarodowe organizacje i instytucje, w tym m.in. Parlament Europejski w rezolucji Umiejętność korzystania z mediów w środowisku cyfrowym; UNESCO w Deklaracji z Fezu, czy też Komisja Europejska w wielu dokumentach i zaleceniach. Wobec takich okoliczności istnieje potrzeba podjęcia pilnych działań edukacyjnych mających na celu wzrost kompetencji społeczeństwa w zakresie bezpiecznego, prawidłowego i efektywnego sposobu korzystania z nowych technologii. Ważne jest, by podejmowane przedsięwzięcia w zakresie wprowadzania w świat mediów były skoordynowane. Dużą rolę w tym obszarze powinna odgrywać rodzina, która – jako podstawowa komórka społeczna – poprzez promowanie dobrych praktyk i prezentowanie właściwych wzorców zachowań ma szansę ukształtować w młodym pokoleniu pożądane postawy. Oczywiście, starania te powinny być wspierane przez edukację formalną kładącą nacisk na różne aspekty związane z dojrzałym i bezpiecznym korzystaniem z medialnych przekazów. Celowe kształtowanie świadomości społecznej uwzględniającej uważne korzystanie z nowych technologii z całą pewnością będzie opłacalną inwestycją zapewniającą bezpieczeństwo i optymalny rozwój.
J. Bednarek, Społeczne kompetencje medialno-informacyjne w kontekście bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni i świata wirtualnego, [w:] Człowiek w obliczu szans cyberprzestrzeni i świata wirtualnego, J. Bednarek (red.), Difin, Warszawa 2014; D. Case, Looking for Information: A Survey of Research on Information, Seeking, Needs, and Bahaviour, Emerald Group, Bingley 2012; Forum Edukacji Medialnej. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, http://www.krrit.gov.pl/ [dostęp: 14.09.2016]; B. Siemieniecki, Media w pedagogice, [w:] Pedagogika medialna. Podręcznik akademicki. Tom I, B. Siemieniecki (red.), PWN, Warszawa 2007; W. Strykowski, Kompetencje medialne: pojęcie, obszary, formy kształcenia, [w:] Kompetencje medialne społeczeństwa wiedzy, W. Strykowski, W. Skrzydlewski (red.), eMPi2, Poznań 2004; Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie umiejętności korzystania z mediów w środowisku cyfrowym (2008/2129(INI)), http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX%3A52008IP0598 [dostęp: 7.09.2016]; M. Wrońska, Dorastanie w środowisku cyfrowym – od immersji, poprzez bezkrytyczną fascynację, do kultury medialnej, Materiały z 23. Ogólnopolskiego Sympozjum Naukowego Człowiek – media – edukacja, http://www.ktime.up.krakow.pl/symp2013/referaty_2013_10/wronska.pdf [dostęp: 15.03.2014].