Spirala milczenia

to koncepcja zaproponowana przez E. Noelle-Neumann, niemiecką badaczkę opinii publicznej i profesor badań nad komunikacją. Termin „spirala milczenia” pojawił się w jej pracach, gdy próbowała wyjaśnić sondaże opinii publicznej, dowodząc, że nie można przewidzieć wyników wyborów w Niemczech Zachodnich. Model spirali milczenia pierwotnie służył jako wyjaśnienie interakcji między opinią publiczną a zachowaniem wyborców. U podstaw teorii leżało założenie, że potencjalna presja grupowa przekazywana za pośrednictwem środków masowego przekazu (zwykle w postaci danych opinii publicznej, ilustrujących opinię większości) zmusza zwolenników niepopularnych poglądów (o kandydatach politycznych, wierzeniach lub ideach) do milczenia, a nawet zmiany ich opinii. Po uruchomieniu efekt się wzmacnia. W tym spiralnym procesie rośnie poparcie dla powszechnego przekonania, a pogląd mniejszości jest na każdym kroku coraz bardziej wyciszany. Środki masowego przekazu jako źródło informacji o popularnych przekonaniach odgrywają w tym procesie kluczową rolę. Pojawienie się internetu i mediów społecznościowych, przy jednoczesnym zapewnieniu nowych kanałów i środków komunikacji masowej, może zmienić naturę mechanizmów spirali milczenia.

Początki zainteresowania zmianami przekonań pojawiły się w związku z zainteresowaniem wynikami wyborów federalnych w Niemczech Zachodnich w latach 1965 i 1972. Trudności z trafnością prognozowania wyników wyborów zaintrygowały Noelle-Neumann i innych uczonych i analityków. Zarówno w 1965 r., jak i w 1972 r. dwie główne partie walczyły, aby zdobyć większość w Bundestagu. Zamiary głosowania w niemieckich okręgach wyborczych pozostawały w dużej mierze niezmienione do ostatniej chwili, gdy pojawiły się informacje o „oczekiwanym zwycięzcy” i wówczas popularność partii wskazywanej jako mającą większą szansę na wygraną zaczęła radyklanie rosnąć. Jak pisała Noelle-Neumann, pod naciskiem opinii publicznej wielu wyborców zmieniło zdanie.

W artykule Spiral of Silence: Theory of Public Opinion opublikowanym na łamach „Journal of Communication” w 1974 r. oraz w swojej późniejszej książce zatytułowanej Spiral of Silence: Public Opinion – Our Social Skin szczegółowo opisała pomysł, badania, dane, testy i argumentację spirali milczenia jako proces, który tworzy i rozpowszechnia opinia publiczna. Założenia koncepcji można przedstawić w formie pięciu głównych hipotez.

• Zagrożenie izolacji wynikające z tego, że w społecznej zbiorowości spójność musi być stale zapewniona przez wystarczający poziom porozumienia co do wartości i celów. Aby zagwarantować to porozumienie, społeczeństwo grozi izolacją osobom, które naruszają konsensus.
• Strach przed izolacją: kształtowanie się indywidualnej opinii jednostek i ich działania charakteryzuje strach przed „izolatami społecznymi”. Założenie to pochodzi z eksperymentalnych badań zgodności. Zgodność społeczna może być albo informacyjnym wpływem społecznym, odzwierciedlonym w jednostkach akceptujących informacje od innych jako dowody na rzeczywistość, albo normatywnym wpływem społecznym, w którym jednostki dostosowują się do oczekiwań innych. Noelle-Neumann używa tych ostatnich do wyjaśnienia i dostarczenia dowodów na przypuszczalny wpływ lęku przed izolacją na chęć wypowiadania się. Odnosi się do eksperymentów, w których badani zgadzali się z większością w wykonywaniu stosunkowo prostych zadań, takich jak wybranie linii pasującej do innej długością i wybranie dłuższego z dwóch tonów akustycznych.
• Sens quasi-statystyczny: z powodu lęku przed izolacją jednostki stale monitorują swoje otoczenie, aby sprawdzić dystrybucję opinii, a także przyszły trend opinii. Takie monitorowanie może obejmować odbiór treści medialnych pozostających w związku z danym problemem, bezpośrednią obserwację własnego otoczenia lub interpersonalną dyskusję. Sens quasi-statystyczny jest prawdopodobnie najszerzej interpretowanym pojęciem w spirali milczenia. Krytycy kwestionują pogląd, że quasi-statystyczne postrzeganie klimatu opinii jest zazwyczaj dokładne.
• Gotowość do wypowiadania się i skłonność do milczenia: jednostki mają tendencję do publicznego wyrażania swoich opinii i postaw, kiedy postrzegają swój pogląd jako dominujący lub rosnący. I odwrotnie: gdy wyczuwają, że ich pogląd znajduje się w mniejszości, stają się ostrożne i milczące.
• Spirala milczenia: interakcja tych czterech czynników prowadzi do procesu formowania, zmiany i wzmacniania opinii publicznej. Tendencja jednej osoby do mówienia, a drugiej do milczenia staje się procesem spiralnym, który coraz bardziej ustanawia jedną opinię jako dominującą. Z biegiem czasu zmieniające się postrzeganie klimatu opinii wpływa na gotowość ludzi do wyrażania opinii mniejszości i ustanowienia jednej opinii jako dominującej. Opinia publiczna jest przekształcana z pytania obciążonego moralnie w „solidną” normę lub dogmat.

Aby w pełni wyjaśnić proces spirali milczenia, należy wziąć pod uwagę także moralny wymiar opinii publicznej, rolę czasu i mediów. Proces spirali milczenia działa tylko w przypadku kwestii moralnych lub zagadnień obciążonych wartością, przez które poszczególne osoby się izolują lub mogą się izolować publicznie. Tylko z tego moralnego lub normatywnego powodu opinia publiczna wyczuwa zagrożenie izolacją. Postrzegany klimat opinii i jej przyszły rozwój są kluczowymi czynnikami w spirali milczenia, a więc najważniejsza pozostaje odpowiedź na pytanie, który punkt widzenia jest dominujący lub może się stać dominujący, a który jest wyrażany przez mniejszość i prawdopodobnie przegra? Opisane procesy mogą zachodzić tylko wtedy, gdy media zajmą rozpoznawalną pozycję w konflikcie.

Jeśli opinia publiczna jest formą kontroli społecznej i wiąże się z postrzeganiem innych, to można ją zdefiniować jako postawy lub zachowania, które należy wyrazić publicznie, jeśli jednostka nie ma zamiaru się izolować; w obszarach kontrowersji lub zmian opinie publiczne są postawami, które można wyrazić bez narażania się na izolację. Ludzkie zachowanie, a zwłaszcza gotowość do wypowiadania się, jest silnie kierowane przez strach przed izolacją.

W badaniach Noelle-Neumann przypadki, w których ludzie mylili się co do popularnej opinii, były bardzo prawdopodobne, co było konsekwencją medialnych relacji zapewniających mieszankę punktów widzenia nieproporcjonalnych do ich siły w społeczeństwie. W swojej książce Noelle-Neumann sugeruje, że ankieterzy zadają złe pytanie. Zamiast pytać: „Na kogo zamierzasz głosować?”, należy zapytać: „Kto według Ciebie wygra wybory?”. Odpowiedzi na to drugie pytanie, wykazują większą spójność z ostatecznym wynikiem wyborów i ilustrują znacznie wyraźniejsze trendy. Jeśli obecna większość zostanie w tej chwili uznana za mniejszość, w przyszłości jej poparcie będzie spadać. Dopóki grupa jest postrzegana jako mniejszość, ludzie nie będą chcieli wyrazić poparcia dla niej. I odwrotnie: jeśli mniejszość jest postrzegana jako przyszła większość, może ostatecznie zdobyć coraz większe poparcie.

Środki masowego przekazu, główne źródło informacji o opinii większości, odgrywają bardzo istotną rolę w wyjaśnianiu efektu spirali milczenia. Zgodnie z teorią dowiadujemy się za pośrednictwem środków masowego przekazu, kim jest większość i jakie są ich poglądy. Różne systemy medialne (otwarte i zamknięte, ściśle kontrolowane i liberalne) w różnych systemach politycznych (demokratycznych, autorytarnych i totalitarnych) oferują różne narzędzia, które pretendujący do władzy mogą wykorzystać w walce o uznanie ich formacji za większość, która może ostatecznie wygenerować i powiększyć ich rzeczywiste poparcie.

Internet, a w szczególności media społecznościowe, chociaż mniej podatne na zewnętrzną kontrolę i obejmujące większą liczbę bardziej zróżnicowanych wiadomości, komunikatorów i odbiorców, ulegają procesowi spirali milczenia. Media społecznościowe zapewniają łatwy i tani dostęp do masowej widowni, co potencjalnie powinno promować różnorodność opinii. Media społecznościowe, które reprezentują większą różnorodność opinii, mogą zmniejszyć lęk przed izolacją: można łatwiej znaleźć grupę do przynależenia, opowiadającą się za niepopularną opinię.

Wyniki badań pokazują, że efekty spirali milczenia są nadal obecne w środowisku mediów społecznościowych. Jednak wielkość tego efektu jest zmniejszona przez wiele czynników. Znaczna część z nich zależy od natury mediów społecznościowych, a inne są zdeterminowane przez odmienne cechy ich odbiorców. Tradycyjne media nadal zajmują pozycję głównego źródła informacji na temat kontrowersyjnych kwestii politycznych, ale nowe kanały komunikacji stają się coraz popularniejsze. W reżimach autorytarnych i totalitarnych, w których dostęp do alternatywnych informacji jest limitowany (jeśli nie ograniczony), rola mediów społecznościowych w komunikacji politycznej staje się ważniejsza. Znaczenie mediów społecznościowych jest większe w przypadku tradycyjnie niepopularnych grup, takich jak społeczności lesbijek, gejów, osób biseksualnych i transpłciowych (LGBT), które – w dużej mierze przez długi czas ignorowane przez media głównego nurtu – mogą tu uzyskać głos.

Przyjęcie do grona popularnej większości staje się coraz mniej znaczące dla jednostek. Dla większości trudniej jest utrzymać status quo, co prawdopodobnie przyczynia się do zmian społecznych i politycznych. Przykłady Arabskiej Wiosny i niepokojów społecznych w wielu państwach, wycofywanie się do mediów społecznościowych, doskonale ilustrują tę nową tendencję. Nie da się wykluczyć, że trendy te z czasem będą słabnąć, ponieważ ważniejsza stanie się niechęć do pozostawania w izolacji. W dobie mediów społecznościowych izolację tę wytwarzają jednak one same, tworząc bańki filtrujące i umieszczając odbiorców w swoistej echo chamber (komorze z echem).

Jakub Idzik, Rafał Klepka

E. Noelle-Neumann, ‘Are we asking the right questions? Developing measurement from theory: The influence of the spiral of silence on media effects research, [w:] Mass Communication Research: On Problems and Policies. The Art of Asking the Right Questions. In Honor of James D. Halloran, C.J. Hamelink, O. Linne (ed.), Ablex, Norwood–Nowy Jork 1994; E. Noelle-Neumann, The Spiral of Silence: Public Opinion – Our Social Skin, University of Chicago Press, Chicago 1993; T. Petersen, Spiral of Silence, [w:] The Conscise Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015; D.A. Scheufle, P. Moy, Twenty-five years of the spiral of silence: a conceptual review and empirical outlook, „International Journal of Public Opinion Research” 2000, vol. 12, is. 1; Dz. Yuran, Spiral of Silence, [w:] Encyclopedia of Social Media and Politics, K. Harvey (ed.), SAGE, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington DC 2011.