Przestrzeń medialna

pojęcie uwypuklające znaczenie relacji, które zachodzą między mediami a otaczającymi je podmiotami, w szczególności odbiorcami treści mediów, rozumianymi szeroko, nie jedynie jako jednostki w zindywidualizowany sposób konsumujące treści medialne, ale jako społeczność skupioną wokół odbioru, a następnie przetwarzającą i rozumiejącą treść medialnych przekazów. Koncepcja przestrzeni medialnej nawiązuje do socjologicznego pojęcia przestrzeni społecznej, w której relacje pomiędzy jednostkami są analizowane w kontekście szeroko rozumianej przestrzeni kulturowej i geograficznej. Współcześnie media, rozumiane jako narracje i treści, które tworzą, produkty, technologie czy praktyki, nie tylko przenikają lub zajmują przestrzeń, ale także ją wytwarzają i kształtują. Jednocześnie przestrzeń medialna nie jest jednolita, ale stale różnicowana przez sposoby dystrybucji i odbioru, kwestie prawne, normy społeczne, warunki ekonomiczne i zmienne geograficzne, topograficzne czy nawet meteorologiczne, które wytwarzają treści i odpowiadają na potrzeby odbiorców.

Przestrzeń medialną można rozumieć jako system medialny, na który składają się publiczność mediów masowych i rynek reklam oraz rynek dostawców i dystrybutorów produktów medialnych, agencji informacyjnych dostarczających codzienne serwisy informacyjne, dostawców nowych technologii i oprogramowania, a także państwowy system reglamentujący działanie mediów poszerzony o sieć relacji i związków podmiotów medialnych oraz informacji. W środku tej przestrzeni znajduje się jednostka, którą otaczają media, wpływając na jej zachowania, postawy oraz motywacje.

Zainteresowanie przestrzenią medialną ma charakter interdyscyplinarny, jej wzrost zaś – odnoszący się także do bezpieczeństwa informacyjnego jednostek i całych społeczeństw – wynika w szczególnym stopniu z postępujących procesów mediatyzacji. Istota procesu mediatyzacji sprowadza się do tego, że rola mediów jest coraz większa, a zarówno ilość, jak i różnorodność form ich obecności stale wzrasta. Zmianom o charakterze ilościowym towarzyszą także zmiany jakościowe. Media mają wpływ na niemal każdą sferę ludzkiej egzystencji, stają się wszechobecne w życiu codziennym, pracy zawodowej, edukacji oraz rozrywce. W istocie rzeczy niezwykle trudno współcześnie odnaleźć taką sferę ludzkiej aktywności, w której w jakiejś formie nie występowałyby media.

W. Schulz procesy przemian społecznych, w wyniku których przestrzeń medialna się powiększa i odgrywa coraz większą rolę, wiązał ze zjawiskami ekstensji, substytucji, amalgamacji oraz akomodacji. Ekstensja oznacza, że przestrzeń medialna stale się poszerza, pokonując odległości przestrzenne i czasowe, przezwyciężając ograniczenia w zakresie kodowania informacji. Także rozwój techniki sprzyja rozprzestrzenianiu nowych technologii i form istnienia mediów (e-booki, e-czasopisma). Substytucja oznacza poszerzanie przestrzeni medialnej wynikające z tego, że media zajmują miejsce wielu działań i rytuałów społecznych, które dotąd odbywały się bez ich udziału. Spotkania towarzyskie zastępowane są przez czaty czy media społecznościowe, korzystanie z tradycyjnych książek i bibliotek zostaje zastąpione przez poszukiwanie informacji w internecie i korzystanie z bibliotek cyfrowych. Amalgamacja oznacza, że działania związane z mediami (częściowo) zastępują działania niezwiązane z mediami, ale także łączą się i mieszają ze sobą. Wykorzystanie mediów jest w coraz większym stopniu wplecione w tkankę życia codziennego, media przenikają sferę zawodową, gospodarkę, kulturę, politykę i sferę publiczną. Działania medialne i działania niezwiązane z mediami ulegają połączeniu, możemy słuchać radia, prowadząc samochód, czytać gazetę w metrze, oglądać telewizję w czasie kolacji. Wreszcie procesy akomodacji poszerzają przestrzeń medialną w ten sposób, że pod wpływem mediów wiele sfer ludzkiego życia zmienia się w kierunku wyznaczonym przez media, dostosowując się do reguł ich funkcjonowania. Podmioty polityczne działają tak, by w korzystny sposób zostać przedstawionymi w mediach. Podobnie gwiazdy sportu czy muzyki dostosowują formę czy choćby czas swojego działania do logiki mediów.

Przestrzeń medialna pozostaje koncepcją dialektyczną, obejmującą zarówno różne rodzaje przestrzeni tworzonych przez media, jak i efekty, jakie istniejące układy przestrzenne wywołują w różnych formach mediów, i na to, jak materializują się one w życiu codziennym.

N. Couldry i A. McCarthy wskazują na pięć wymiarów możliwości rozumienia i badania przestrzeni medialnej. Pierwszy wymiar identyfikuje ją jako reprezentację medialną i polega na poszukiwaniu zasadniczych tematów, problemów czy narracji obecnych w dyskursie medialnym, które przestrzeń tę kształtują. Drugi wymiar można rozumieć jako sposób, w jaki obrazy medialne, teksty i dane przepływają w przestrzeni, a tym samym rekonfigurują przestrzeń społeczną. Ten wymiar dotyczy ogólnej konfiguracji przestrzennej i społecznej wynikającej z określonego medium. Trzeci wymiar polega na rozumieniu i badaniu przestrzeni medialnej jako konkretnych obszarów na obu końcach procesu medialnego, przestrzeni konsumpcji i przestrzeni produkcji. Oznacza odejście od interpretacji treści medialnych na rzecz koncentracji na mediach jako procesach społecznych i technologiach. Wymiar ten wykracza poza tekst do światów instytucji i organizacji medialnych, obejmuje analizę konkretnych miejsc powstawania i odbioru treści, od badań rynkowych poprzedzających tworzenie przekazu po działania w studiu produkcyjnym, edycje treści, jej dystrybucję oraz miejsce odbioru. Czwarty obszar analiz przestrzeni medialnej odnosi się do efektów oddziaływania przestrzeni geograficznej na funkcjonowanie mediów. W tym wymiarze znajdują się rozważana dotyczące z jednej strony wykluczenia z przestrzeni, tego, jak media zmniejszają dystanse i odległości, czyniąc świat mniejszym i bardziej dostępnym, z drugiej zaś stygmatyzują i zamykają na innych, uzależniając dostęp do niego od kompetencji cyfrowych czy zamożności. Piąty wymiar pojmowania przestrzeni medialnej należy rozpatrywać jako zagadnienie doświadczania i odbieranie przez jednostki roli mediów w ich życiu, zakresu wykluczenia lub aktywności w zależności od skali i sposobu użytkowania mediów.

Znaczenie przestrzeni medialnej należy wiązać z funkcjami, jakie pełnią media, organizując i kreując ową przestrzeń. Największą uwagę zwracają trzy grupy funkcji, które w największym stopniu wpływają na kształt przestrzeni medialnej, a więc też najbardziej wpływają na szeroko rozumianą przestrzeń społeczną. Można je odnieść do sfery edukacji i wychowania, wiedzy i kompetencji obywatelskich oraz kultury. Funkcje te wzajemnie się krzyżują, a ich wyodrębnienie jest jedynie zabiegiem analitycznym umożliwiającym ich zrozumienie. Pierwsza grupa funkcji wiąże się z socjalizowaniem przez media, które wpływają na to, jak jednostka funkcjonuje w przestrzeni społecznej. Ta część oddziaływań mediów jest związana z ich rolą w zakresie edukowania, przekazywania wiedzy, czyli ustrukturalizowanych informacji poszerzających umiejętności odbiorców, ale także w zakresie kształtowania wzorców, motywowania, zachęcania do określonych działań, wyborów lub rezygnacji. Zwłaszcza w przypadku ludzi młodych, dzieci i młodzieży, media często stanowią naturalny punkt wyjścia dla ich własnych odczuć, przekonań, a nawet norm. Treści medialne odnoszące się do najczęściej podejmowanych przez badaczy zagadnień, takich jak przemoc, seks, korzystanie z używek, kształtują przestrzeń społeczną, decydują o sferze wartości, o tym, co uznaje się za dozwolone, a co za zabronione w danej przestrzeni.

Drugą grupę funkcji mediów należy wiązać z kształtowaniem zaangażowania w bycie częścią wspólnoty, która świadomie decyduje o sobie i przestrzeni, która ją otacza, zaangażowaniu politycznym. W tym obszarze kluczową rolę odgrywają takie funkcje mediów, jak informowanie o faktach, kreowanie wiedzy, narracji, opinii, kształtowanie debaty i stanowienie jej platformy. Kształt przestrzeni medialnej wpływa na przestrzeń publiczną i polityczną, podobnie jak te kształtują warunki funkcjonowania samych mediów. Poziom ich niezależności, jakości, względnej bezstronności, dystansu do rządzących stanowią o tym, jak wygląda debata publiczna i w jaki sposób społeczeństwo decyduje o najważniejszych sprawach ze swojego otoczenia.

Trzecia grupa funkcji mediów wiąże się z traktowaniem mediów jako nośnika kultury i ich zadaniami związanymi z promowaniem kultury rozumianej jako poszerzanie wiedzy o niej, rozwijanie wyobraźni i potrzeb estetycznych oraz promowanie określonej kultury danego kręgu cywilizacyjnego. W tym zakresie mieszczą się także funkcje mediów związane z rozrywką, zabawą, rekreacją i wypoczynkiem, ale także z integracją, czynieniem jednostek częścią wspólnoty oraz ich ochroną przed marginalizacją. Media, realizując funkcje w ramach tego obszaru, mogą kształtować przestrzeń tolerancji lub konfliktu, szacunku dla wszystkich kultur lub promowania przekonania o wyższości jednych nad innymi, mogę promować tanią masową rozrywkę lub podejmować próby prezentowania także mniej komercyjnych form rozrywki elitarnej.

Małgorzata Bereźnicka, Rafał Klepka

T. Gackowski, What power resides in the mass media? Typology of media’s power – a proposal, „Politické Vedy” 2014, roč. 17, č. 4; J. Gawroński, Zarządzanie mediami w sformalizowanej wielowymiarowej przestrzeni medialnej, „Zarządzanie w Kulturze” 2013, z. 4; Many Voices. One world, Report by the International Commission of the Study of Communication Problems, http://unesdoc.unesco.org/images/0004/000400/040066eb.pdf [dostęp: 21.04.2019]; Mediaspace, N. Couldry, A. McCarthy (ed.), Routledge Taylor and Francis Group, London–New York 2004; S. Monteiro, Rethinking media space, „Continuum. Journal of Media & Cultural Studies” 2014, vol. 28, no. 3; H. Pietrzak, Wybrane zagadnienia mierzalności przestrzeni medialnej, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy” 2011, z. 23; Public Space, Media Space, Ch. Berry, J. Harbord, R. Moore (ed.), Palgrave Macmillan, New York 2013.