Okno Overtona

(także okno dyskursu) – model inżynierii społecznej, który opisuje jako okno (okno możliwości), a więc granice spektrum publicznie wyrażanych idei, które mogą zostać zaakceptowane przez społeczeństwo. Koncepcja ta jest używana przez politologów, analityków politycznych, historyków, kulturoznawców itp. na całym świecie. Nazwa wywodzi się od założyciela tej teorii J.P. Overtona (1960–2003) – byłego wiceprezesa amerykańskiego centrum analitycznego Mackinac(Mackinac Center for Public Policy). Overton twierdził, że polityczna żywotność pomysłu zależy przede wszystkim od tego, czy mieści się on w oknie możliwości, a nie od indywidualnych preferencji polityków. Koncepcja była aktywnie wykorzystywana na wewnętrznych seminariach ośrodka, ale po raz pierwszy została sformułowana w publikacji dla ogółu społeczeństwa dopiero w 2006 r., trzy lata po śmierci Overtona. Pracownicy Mackinac włożyli wiele wysiłku w popularyzację i rozwinięcie pomysłu, tworząc cykl materiałów poświęconych oknu Overtona. 

Okno Overtona to teoria o istnieniu ram wyznaczających możliwość zaakceptowania różnorodności opinii w wypowiedziach publicznych, z punktu widzenia publicznej moralności. Zgodnie z tym modelem okno to zawiera serię postulatów uznanych za akceptowalne politycznie w obecnym klimacie opinii publicznej, z którymi polityk może wystąpić, nie narażając się na zarzut zbytniej skrajności, by uzyskać lub utrzymać władze. Koncepcja ta jest stosowana na całym świecie, zwłaszcza przez analityków politycznych, np. w celu oceny problemów.

Overton zauważył, że w danym obszarze polityki publicznej tylko stosunkowo wąski zakres potencjalnych polityk zostanie uznany za akceptowalny politycznie. To okno akceptowalnych politycznie opcji jest przede wszystkim definiowane nie przez to, co wolą politycy, ale raczej przez to, co – jak wierzą – mogą poprzeć i nadal wygrać reelekcję. Ogólnie rzecz ujmując, okno się przesuwa, by uwzględnić różne opcje polityczne nie wtedy, gdy pomysły zmieniają się wśród polityków, ale gdy ulegają zmianie w społeczeństwie, które je wybiera. Ale okno Overtona może się również rozszerzać, zwiększając lub zmniejszając liczbę pomysłów, które politycy mogą wspierać, nie ryzykując nadmiernie swojego wsparcia wyborczego. Czasami politycy sami mogą przesuwać okno Overtona, odważnie popierając nowe idee, ale jest to rzadkie. Częściej jednak ruch okna ma charakter znacznie bardziej złożonego i dynamicznego zjawiska, które jest powolną ewolucją wartości i norm społecznych. A zakres opcji politycznych dostępnych politykowi jest kształtowany przez idee, ruchy społeczne, wspólne normy i wartości w społeczeństwie.

Najskuteczniejszym sposobem zmiany okna nie jest popieranie drobnych, stopniowych zmian w już zaakceptowanym pomyśle, ale zajęcie się ideą w danej chwili „niewyobrażalną”, sprowokowanie dyskusji o niej w sposób przemyślany i świadomy. Tego rodzaju wysiłki mogą sprawić, że radykalne idee będą wyglądały bardziej normalnie i zostaną przesunięte w kategorię „akceptowalną” i ostatecznie staną się politycznie opłacalne.

Prostota i przejrzystość pomysłu Overtona spowodowały, że zyskał zauważalną popularność, chociaż pierwotnie niektórzy autorzy uważali, że możliwe jest świadome manipulowanie ramą okna dyskursu.

Okno Overtona to model umożliwiający zrozumienie, w jaki sposób pomysły w społeczeństwie zmieniają się w czasie i wpływają na politykę. Podstawową koncepcją jest to, że politycy są ograniczeni w tym, jakie idee polityczne mogą wspierać – na ogół realizują politykę, która jest powszechnie akceptowana w społeczeństwie (jako uzasadnione opcje polityczne). Zasady te znajdują się w oknie Overtona. Istnieją inne koncepcje polityki, ale ich wybór niesie za sobą ryzyko utraty powszechnego poparcia przez polityka. Zasady te znajdują się poza oknem Overtona.

Overton zauważył, że dla każdego obszaru zarządzania publicznego jedynie wąski zakres potencjalnych polityk jest uznawany za akceptowalny, a liczy się przede wszystkim to, co odpowiada politykom (a więc może przynieść im poparcie), a nie to, co jest przedmiotem ich osobistych preferencji. Gdy okno się przesuwa lub rozszerza, pomysł może się stać mniej lub bardziej akceptowalny politycznie, ale stopień akceptacji idei społecznych jest mniej więcej jednakowy.

Na wykorzystaniu okna Overtona oparto techniki manipulowania opinią publiczną w celu stopniowego przyjęcia przez społeczeństwo wcześniej obcych mu idei, np. tematów tabu. Istota tej techniki polega na tym, że pożądaną zmianę opinii dzieli się na kilka etapów, z których każdy przenosi postrzeganie danej idei w określone stadia, a ogólnie przyjętą normę przesuwa na ich obrzeża. Powoduje to późniejsze przesunięcie samego okna, tak aby osiągnięta pozycja znów znalazła się pośrodku, co umożliwia przejście do kolejnego etapu w jego granicach.

Przykładem tego, jak można stopniowo zmienić opinię publiczną, są małżeństwa homoseksualne. Przez wiele lat w systemie okna Overtona idea małżeństw homoseksualnych znajdowała się w strefie zakazanej. Społeczeństwo nie akceptowało idei małżeństw między osobami tej samej płci. Ale media nieustanie wpływały na opinię publiczną, popierając mniejszości homoseksualne. Małżeństwa homoseksualne zaczęto traktować jako zakazane, ale z zastrzeżeniami. Następnie jako dopuszczalne, potem jako neutralne, później jako dopuszczalne z zastrzeżeniami, a obecnie – w większości państw demokratycznych – są w pełni akceptowalne.

Politycy tworzą i rozpowszechniają opinie poza granicami okna Overtona w celu uczynienia społeczeństwa bardziej podatnym na różnego rodzaju idee w polityce. Gdy chcą wprowadzić jakąś ideę, którą opinia publiczna uważa za niedopuszczalną, stopniowo wykorzystują okno.

W funkcjonowanie okna Overtona zaangażowana jest ogromna liczba specjalistów od manipulacji opinią publiczną: technolodzy polityczni, naukowcy, dziennikarze, specjaliści od public relations, celebryci, nauczyciele. Ciekawe, że takie tematy jak małżeństwa homoseksualne lub eutanazja już nie wydają się nam takie straszne. Przeszły po prostu cały proces „technologicznej” transformacji: od „niedopuszczalnych” po „legalizację”.

Overton uważał, że osią dyskursu politycznego jest większy lub mniejszy stopień wolności w odniesieniu do interwencji państwa, które są umieszczone na osi pionowo, aby uniknąć porównania z politycznym spektrum od lewej do prawej, który powiązał ze stopniem regulacji instytucji publicznych przez państwo. Zgodnie z modelem Overtona w każdej chwili jedne idee stanowią aktualną normę, tworząc punkt wyjścia, a inne pomysły mogą być albo w dopuszczalne, albo nie. Później amerykański neokonserwatywny publicysta i polityk J. Treviño rozwinął ideę okna dyskursu, proponując w 2006 r. sześciostopniową skalę oceny do klasyfikowania pomysłów zgodnie z ich stopniem dopuszczalności w otwartej dyskusji i wskazał na skalę granicy okna dyskursu:

• nie do pomyślenia/zabronione: nieakceptowalna rzecz jest dopiero tworzona przez plotki wprowadzające niszowy problem do kwestii ogólnonarodowej – tak tworzy się panikę poprzez podszepty i propagandę;
• radykalne (zabronione, ale z zastrzeżeniami);
• dopuszczalne do przyjęcia/akceptowalne: pojawienie się poglądów propojęciowych, tworzonych przez autorytety społeczne i media opiniotwórcze – naukowe, religijne. Analitycy piorą ludzkie umysły, a hałas powodowany przez media rodzi powszechną ciekawość i dopuszcza do dyskursu społecznego, w którym wytwarzane są alternatywne pomysły;
• rozsądne/sensowne: liderzy polityczni, naukowcy i autorytety za pośrednictwem mass mediów wmawiają nam racjonalne podejście do tematu, choć logika podpowiada coś innego;
• popularne (możliwe do przyjęcia przez społeczeństwo): media skłaniają społeczeństwo do dyskusji na temat jakiegoś problemu, którego nie ma i nigdy nie było, ale dyskurs trwa, zmuszając społeczeństwo do uwierzenia w powszechność czegoś, czego nie ma (np. Kreml twierdzi, że to nie on tworzy konflikty w różnych częściach świata, lecz wrogowie Rosji zagrażają samemu istnieniu FR, dlatego trzeba się zbroić i walczyć). Presja wyrażania opinii wpływa na nasz ciągle tworzony światopogląd oparty na zmyślonej tożsamości kulturowej czy religijnej, wszystko opiera się na emocjach, które każą nam przyjmować lub odrzucać idee wykluwające się z wymyślonego problemu;
• decyzja polityczna, legalizacja, umocnienie się w polityce państwowej/działająca norma.

Zgodnie z tą koncepcją żywotność polityczna danego pomysłu zależy głównie od tego, czy wpada on w okno, a nie od przewag konkretnego polityka (autora lub nośnika pomysłu). W dowolnym momencie okno może włączyć idee polityczne akceptowalne przez opinię publiczną, poglądy, które polityk może głosić bez obawy, że zostanie oskarżony o nadmierny radykalizm lub ekstremizm. Zmiana w oknie, w którym możliwe są pewne działania polityczne, odbywa się nie wtedy, gdy idee zmieniają się wśród polityków, ale gdy ulegają one zmianie w społeczeństwie, które głosuje na tych polityków.

Za granice neutralnego okna dyskursu politycznego J. Treviño proponował uznawać idee należące do kategorii akceptowalnych. Wypowiedzi leżące w oknie dyskursu można uznać za bezpieczne politycznie, wolne od ryzyka dla polityka publicznego, który chce zachować wizerunek przewidywalności i wiarygodności i kontynuować karierę polityczną. Sam Overton uważał wspieranie pomysłów poza oknem za ryzykowne i potencjalnie szkodliwe dla kariery politycznej. Porównanie rzeczywistych wypowiedzi polityków z deklarowanymi stanowiskami politycznymi pozwoliło Overtonowi stwierdzić, że zachowanie większości demokratycznie wybranych polityków publicznych jest zdeterminowane głównie przez opinię publiczną, leży w oknie dyskursu i w niewielkim stopniu zależy od ich osobistych przekonań. Pojawienie się i utrwalenie nowych pomysłów w polityce, zgodnie z modelem, pojawia się, gdy okno dyskursu się porusza, pozwalając bezpiecznie dyskutować o pomysłach i rozwiązaniach, które wcześniej uważano za zbyt radykalne.

Według J. Lehmana, prezesa Mackinac, bardzo rzadko politycy mogą modyfikować okno, ale zazwyczaj reagują i zatwierdzają to, co jest uważane za dopuszczalne. Ci, którzy próbują, są albo prawdziwymi przywódcami i mogą przesuwać okno samodzielnie, albo są politykami, którzy ryzykują utratę sympatyków. Zmiany w polityce publicznej podążają za zmianami społecznymi; najbardziej trwałe idee to te wspierane przez silne ruchy społeczne. Ci, którzy proponują politykę poza oknem, starają się przekonać lub edukować opinię publiczną tak, aby okno mogło się zarówno przesuwać, jak i rozszerzać, z kolei przeciwnicy trwających lub innych polityk, którzy znajdują się w oknie, wręcz przeciwnie – szukają możliwości, by przekonać opinię publiczną, że należy je uznać za niedopuszczalne.

Późniejsze analizy zakładają również techniki przesuwania okna, np. poprzez celowe promowanie „radykalnych” pomysłów z zamiarem uczynienia idei, które są już poza oknem, bardziej umiarkowanymi, a zatem bardziej akceptowalnymi. Okno można poruszać, zmieniając mentalność społeczeństwa, odwołując się do faktów i logiki, do moralności, do emocji i ostatecznie do okoliczności lub dezinformacji.

W kulturze masowej i na stronach konserwatywnych koncepcja okna Overtona rozszerza się do tego stopnia, że staje się manipulacyjną technologią polityczną zdolną zmusić społeczeństwo do zaakceptowania dopuszczalności rzeczy niedopuszczalnych (np. kanibalizmu). W mediach wykorzystanie takich manipulacji przypisuje się rosyjskiemu rządowi, zwolennikom legalizacji małżeństw osób tej samej płci etc. Jednak ta koncepcja nie jest ani teorią naukową, ani skuteczną technologią, ponieważ nikt nie sprawdził jej skuteczności. Nawet teoretycznie społeczeństwo składa się z wielu grup, okien możliwości, które się nie pokrywają.

Ogólnie rzecz ujmując, zmiana polityki następuje po zmianach politycznych, które są następstwem zmian społecznych. Najbardziej trwałymi zmianami w polityce są te, które są związane z silnymi ruchami społecznymi. Gdy siły społeczne i polityczne powodują zmiany, okno możliwości politycznych przesuwa się w górę lub w dół widma i może się również rozszerzyć, obejmując więcej opcji politycznych, lub się zmniejszyć, aby objąć ich mniej. Okno przedstawia menu wyborów politycznych dla polityków: z ich punktu widzenia stosunkowo bezpieczne wybory znajdują się w oknie, a wybory bardziej ryzykowne politycznie (lub po prostu odważniejsze) są na zewnątrz.

Politycy są ograniczeni pomysłami, nawet jeśli nie interesują się nimi osobiście. To, co mogą osiągnąć, ustawodawstwo, które mogą forsować i wspierać, a jednocześnie sukces polityczny, który mogą odnieść (tj. zdobyć reelekcję lub pozostawić silną partię dla swojego następcy), jest ujęte w zbiorze pomysłów zgłaszanych przez ich wyborców. Politycy mają swobodę w podejmowaniu decyzji, ale na urzędnika, który zbyt daleko odbiega od danych idei, czekają negatywne konsekwencje. Sukces lub porażka polityka wynika z tego, jak dobrze rozumie i wzmacnia idee i ideały tych, którzy go wybrali.

Poza uzależnieniem od idei, które tworzą granice klimatu politycznego, politycy są również znani z tego, że są zainteresowani sobą i pragną uzyskać jak najlepszy wynik polityczny. Dlatego prawie zawsze ograniczają się do podejmowania działań w oknie pomysłów zatwierdzonych przez elektorat. Działania poza tym oknem, chociaż teoretycznie możliwe i być może bardziej optymalne i rozsądne, okazują się politycznie nieudane, dlatego politycy nie ryzykują. Ponieważ powszechnie przyjęte idee, postawy i przypuszczenia kształtują to, co jest politycznie możliwe, i tworzą okno, zmiana poglądów polityków i ogółu ludzi je zmienia. Idee, które kiedyś były akceptowalne, stają się politycznie niewykonalne, ponieważ okno odsuwa się od nich. Ośrodki analityczne mogą kształtować opinię publiczną i zmieniać okno Overtona poprzez edukowanie ustawodawców i opinii publicznej na temat rozsądnej polityki, tworząc wizję tego, jak można to robić, prowadząc badania i prezentując fakty oraz angażując ludzi w wymianę pomysłów.

Długofalowe skupienie się na przesunięciu okna Overtona pozwala think tankowi podążać za swoimi ideałami i realizować prawdziwie pozytywną usługę publiczną, zamiast ograniczać się jedynie do popierania tych idei, które są obecnie możliwe. Kiedy okno politycznych możliwości przesuwa się wzdłuż politycznego spektrum, niemożliwe staje się pożądane, a pożądane staje się po prostu konieczne. Na tym właśnie polega prawdziwy wpływ think tanku – na kształtowaniu klimatu politycznego przyszłych debat legislacyjnych i prawnych poprzez badania, edukację, zaangażowanie i inspirowanie.

Okno Overtona opisuje możliwości przeforsowania legalizacji kwestii nieakceptowanych lub zabronionych w danym momencie w danym społeczeństwie. Agitatorzy kwestii spoza okna kształcą społeczeństwo w celu przeniesienia i/lub rozwinięcia okna o wybraną ideę. Zwolennicy aktualnego stanu prawnego i społecznego starają się przekonać ludzi, że idee spoza okna powinny być uznane za niedopuszczalne.

Późniejszy rozwój koncepcji dotyczył głównie badań nad ewolucją ram okna pod wpływem bieżących wydarzeń politycznych i dyskursu mediów. W szczególności J. Lehman wyraził opinię, że najbardziej stabilne zmiany w oknie dyskursu politycznego są konsekwencjami głębokich zmian społecznych. Jako przykład źle założonej zmiany politycznej Lehman przytoczył prohibicję, odnotowując z jednej strony istnienie społecznego wniosku o zakaz używania alkoholu, z drugiej zaś niewystarczającą podstawę społeczną dla długoterminowej stabilności tej polityki. Lehman zauważył również, że świadome wspieranie idei poza oknem Overtona jest zwykle związane z silnymi przywódcami, których działania i stwierdzenia zmieniają zakres dyskursu, lub outsiderami politycznymi, dla których w warunkach demokracji przedstawicielskiej takie wsparcie oznaczałoby zauważalną utratę kapitału politycznego.

Okno Overtona nie opisuje wszystkiego, ale charakteryzuje jedną ważną rzecz: politycy rzadko popierają jakąkolwiek wybraną politykę, kiedy tylko zechcą; raczej zrobią to, co uważają, że mogą zrobić, nie ryzykując porażki wyborczej, biorąc pod uwagę obecne środowisko polityczne kształtowane przez idee, ruchy społeczne i wrażliwość społeczną.

Innymi słowy, okno Overtona jest technologią masowego programowania społeczeństwa mającą na celu subtelny i niezauważalny wpływ na świadomość ludzi. W rezultacie zjawiska, które początkowo były przez nich niedopuszczalne i pogardzane, stopniowo stają się zwykłymi, normalnymi, a nawet wspieranymi. Teraz nikt nie jest zbulwersowany kazirodztwem i pedofilią, które są aktywnie omawiane w mediach i Internecie. Najwyraźniej kolejnym oknem Overtona będzie promowanie kanibalizmu, ponieważ takie tematy kanibalizmu przenikają masowo w telewizji do wszelkiego rodzaju talk show i filmów, kanałów informacyjnych, internetu, a także piosenek i klipów wideo. Najwyraźniej kolejnym oknem Overtona będzie przeniesienie idei kanibalizmu z radykalnego do akceptowalnego. Dla większości ludzi nadal wydaje się to zabronione, obrzydliwe i niedopuszczalne. Jako przykład współczesnego zastosowania okna Overtona jest oświadczenie profesora Sztokholmskiej Szkoły Ekonomii Magnusa Soderlunda podczas sympozjum naukowego Gastro na początku września 2019 r. w stolicy Szwecji. Na sympozjum po raz pierwszy publicznie podniesiono temat możliwości kanibalizmu w kontekście „ratowania ludzkości”, co stanowi klasyczną techniką wykorzystania okna Overtona, za pomocą której można zmienić nastawienie społeczeństwa do problemu: od pogardy do akceptacji i normy, w tym legislacyjnej. Profesor Soderlund ogłosił, że jedzenie ludzkiego mięsa uzyskanego ze zwłok może pomóc uratować ludzkość przed głodem w obliczu zagrożenia globalną zmianą klimatu, jeśli społeczność światowa podtrzyma ten pomysł. Podczas tego wydarzenia dyskutowano nad tym, czy kanibalizm jest „rozwiązaniem problemu zrównoważenia żywności w przyszłości”. Idee Soderlunda dotyczące ludzkiego kanibalizmu były kluczowe w dyskusji panelowej zatytułowanej „Czy możesz sobie wyobrazić jedzenie ludzkiego mięsa?” Konserwatywne tabu przeciwko kanibalizmowi, według  Soderlunda, może z czasem ulec zmianie, jeśli ludzie po prostu spróbują zjeść ludzkie mięso.

Okno Overtona odzwierciedla to, w co wierzy społeczeństwo, a więc to, co jest równie podatne na wpływ prawdy i faktów, jak nieprawdziwych lub wymyślonych informacji. Nawet błędy mogą przesunąć okno. Koncepcja ta posłużyła do wyjaśnienia nieoczekiwanych zjawisk w życiu publicznym i politycznym w różnych krajach świata, w szczególności podjęto próby wyjaśnienia manipulacji ramami dyskursu w przypadku zwycięstwa D. Trumpa, wyniku głosowania na temat Brexitu oraz nagłego wzrostu popularności polityków lewicowych– J. Corbina i B. Sandersa.

Olga Wasiuta, Sergiusz Wasiuta

An Introduction to the Overton Window of Political Possibilities, 28.09.2011, http://www.mackinac.org/7504 [dostęp: 28.04.2019]; G. Beck, The Overton Window Mass Market Paperback, „Threshold Editions; Reprint edition”, 28.12.2010; Joseph P. Overton, Biography, Mackinac Center for Public Policy, 28.09.2011, http://www.mackinac.org /bio.aspx?ID=12 [dostęp: 28.04.2019]; J.G. Lehman, An Introduction to the Overton Window of Political Possibility,8.04.2010, https://newrepublic.com/article/138003/flaws-overton-window-theory [dostęp: 28.04.2019]; J. Lehman, The Overton window. A model of Policy Change, https://www.mackinac.org/OvertonWindow [dostęp: 28.04.2019]; J.G. Lehman, ‘The Overton Window’: Made in Michigan, „Viewpoint on Public Issues” 2010, June 7, no. 17, https://www.mackinac.org/archives/2010/v2010-19.pdf [dostęp: 28.04.2019]; L. Marsh, The Flaws of the Overton Window Theory. How an obscure libertarian idea became the go-to explanation for this year’s crazy politics, 27.10.2016, https://newrepublic.com/article/138003/flaws-overton-window-theory [dostęp: 28.04.2019]; N.J. Russell, An Introduction to the Overton Window of Political Possibilities, 4.01.2006, https://www.mackinac.org/7504 [dostęp: 28.04.2019]; G.K.Gaynor, Scientist suggests eating human flesh to fight climate change. Fox News 9.09.2019, https://nypost.com/2019/09/09/scientist-suggests-eating-human-flesh-to-fight-climate-change/[dostęp: 27.09.2019]; Н. Волченко, Рукопожатие сквозь окно Овертона, 15.12.2014, https://vz.ru/opinions/2014/12/15/720389.html [dostęp: 28.04.2019]; В. Дашевский, Информационная война. Механизм, Издательство Valery Dashevsky, Montreal 2015; В. Рувинский, Рождение теории заговора. Кто прорубил «окно Овертона» в Россию, https://republic.ru/posts/89363 [dostęp: 28.04.2019]; А.Л. Суздалева, С.В. Горюнова, Окна Овертона в развитии современной концепции биосферы и решении глобальных экологических проблем. „Междисциплинарный научный и прикладной журнал «Биосфера»” 2015, Т. 7, № 4; Что видит Путин в окне Овертона или с Кремлевских башен обзор ширше, но люди мельче, 9.07.2014, https://nvdaily.ru/info/29285.html [dostęp: 28.04.2019]; Окна Овертона. Технология уничтожения общества, http://somatra.ru/okna-overtona/okno-overtonap-tehnologiya-smerti.html [dostęp: 28.04.2019]; Г. Почепцов, Информационные войны. Новый инструмент политики, Издательство Алгоритм, Москва 2015; Л. Фролова, «Окна Овертона» – что это за теория?, http://fb.ru/article/192635/okna-overtona—chto-eto-za-teoriya [dostęp: 28.04.2019].