Metody walki informacyjnej w mediach elektronicznych

sposoby i techniki stosowane w rywalizacji pomiędzy podmiotami w grze politycznej lub gospodarczej. Ich głównym celem jest uzyskanie przewagi poprzez:

• wprowadzanie strony przeciwnej w błąd;
• dążenie do pozyskania istotnych, kluczowych danych;
• manipulowanie informacjami bądź ich fałszowanie przy jednoczesnej dbałości o zachowanie własnego potencjału.

Prowadzenie tego typu działań w znacznej mierze ułatwił rozwój społeczeństwa informacyjnego. Niezbędnym warunkiem jego funkcjonowania są ustawiczna produkcja, gromadzenie, przekształcanie oraz obieg informacji, te ostatnie zaś stały się nie tylko towarem, lecz także bronią. Z tego względu mogą one stanowić element rywalizacji, jak również walki informacyjnej, która może przyczyniać się do osiągnięcia zamierzonych celów wojny w sferze społecznej, politycznej, kulturowej, a także gospodarczej czy militarnej.

Istnieje wiele klasyfikacji metod walki informacyjnej. T. Grabowski wyróżnia następujące:

• propaganda;
• dezinformacja (polityczna, ekonomiczna, naukowo-techniczna oraz wojskowa);
• manipulacja informacją;
• cyberataki społecznościowe.

Przed scharakteryzowaniem każdej z tych metod należy zdefiniować samą walkę informacyjną. W myśl projektu doktryny bezpieczeństwa informacyjnego RP stanowi ona oddziaływanie na informacje bądź systemy informacyjne w celu wpłynięcia na decyzje przeciwnika. Dlatego też niezależnie od tego, która z wymienionych metod zostanie wybrana, celem walki tego typu będzie zawsze wykreowanie fałszywego obrazu rzeczywistości, a w konsekwencji – ukierunkowanie odbiorcy na pewien z góry założony przez atakującego proces decyzyjny. Uczestnikami owej walki nie są już wyłącznie kręgi wojskowe czy polityczne, lecz także osoby cywilne. Warto zaznaczyć, że zmianie uległa także rola tych ostatnich – nie są one już wyłącznie celem oddziaływania, lecz także stały się przekaźnikami treści (np. poprzez portale społecznościowe takie jak Facebook czy Twitter). Walce informacyjnej sprzyja postęp w dziedzinie upowszechniania informacji – przede wszystkim rozwój telewizji oraz internetu. Jego następstwem jest zalew treści, któremu towarzyszy presja nieustającego przyswajania nowych wiadomości, często bez głębszej ich analizy.

Dezinformacjastanowi jedną z podstawowych metod walki informacyjnej w mediach elektronicznych (a w szczególności w mediach cyfrowych). Przedrostek „dez” w terminie „dezinformacja” wskazuje na odwrócenie, przeciwieństwo, w związku z czym komunikat tego typu uznawany jest za nieprawdziwy, sfałszowany, a zapoznanie się z nim przez potencjalnego odbiorcę nie podnosi jego poziomu wiedzy. W Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej dezinformację zdefiniowano jako rozpowszechnianie, głównie poprzez prasę oraz radio, informacji nieprawdziwych, w celu wprowadzenia społeczeństwa w błąd. Jej rolą jest przede wszystkim blokowanie kanałów komunikacji poprzez sianie zamętu, podsycanie konfliktów, a także uniemożliwienie zbudowania porozumienia.

Ze względu na obszar oddziaływania Grabowski wyróżnia cztery typy dezinformacji:

• polityczną – prowadzoną przez władzę państwa, mającą na celu kształtowanie postaw i opinii społeczeństwa;
• ekonomiczną – mającą na celu zafałszowanie rzeczywistych dokonań oraz sukcesów ekonomiczno-gospodarczych państwa bądź jego możliwości obronnych;
• naukowo-techniczną – stawiającą za cel ukrycie faktycznych osiągnięć naukowych, doświadczeń czy zmian w dziedzinie sztuki wojskowej przed potencjalnym agresorem;
• wojskową – w tym wypadku obiektem dezinformacji są przede wszystkim przeciwnik oraz wojsko własne. Wykonywane działania przebiegają dwutorowo. Po pierwsze, skupiają się na przekazaniu systemowi rozpoznania potencjalnego przeciwnika nieprawdziwych informacji. Po drugie, prowokują własne wojsko do działań, które będą umacniały przeciwnika w przekonaniu o trafności wniosków wyciągniętych ze wcześniejszej eksploracji.

Tego rodzaju techniki znane były już w XVII w., kiedy to Jan III Sobieski wysyłał tzw. gołe listy, wsuwając je w pocztę do zaufanych przyjaciół. Działanie to miało na celu sprawdzenie, czy ktoś kontroluje jego korespondencję, a także zdezorientowanie swoich przeciwników. Sam termin „dezinformacja” w literaturze anglojęzycznej pojawił się na początku poprzedniego stulecia na określenie działalności sowieckich służb specjalnych. Przykład dezinformacji w XXI w. stanowi fałszowanie znacznej ilości informacji publikowanych w mediach elektronicznych na temat konfliktu ukraińskiego, począwszy od wydarzeń na Majdanie, aż po wojnę w Donbasie.

Wspomniany termin „propaganda” (łac. propagare) oznacza rozpowszechnianie się, rośnięcie. Po raz pierwszy użył go w XVII w. papież Grzegorz XV w kontekście szerzenia chrześcijaństwa. Stopniowo zaczęto nim określać każdą próbę upowszechniania przekonań. W projekcie doktryny bezpieczeństwa RP propagandę określono jako rozpowszechnianie zmanipulowanych bądź sfałszowanych informacji w celu przekonania odbiorców do określonych (korzystnych dla dezinformującego) działań bądź też odwrócenia ich uwagi od wydarzeń istotnych. W innych definicjach występują także takie elementy jak celowość i systematyczność, zręczne posługiwanie się sloganami, symbolami, odwoływanie się do ludzkich uprzedzeń bądź emocji, a także ich rozbudzanie. Ł. Szumiński zwraca uwagę również na sposób jej realizacji – głównie poprzez środki masowej komunikacji, co ma na celu dotarcie do większej części społeczeństwa oraz zapewnienie jej poparcia dla swoich działań. Początkowo słowo „propaganda” nie miało jedynie pejoratywnego wydźwięku. Zmieniło się to dopiero w czasie pierwszej wojny światowej, kiedy geniuszem propagandy okazał się m.in. A. Hitler, który stwierdził: „Zręczna i nieustępliwa propaganda może sprawić, że niebo wyda się ludziom piekłem, i na odwrót – najnędzniejsza egzystencja rajem”.

Często spotykaną metodą jest także manipulacja informacją. Słowo „manipulacja” pochodzi od łacińskiego manus pellere, oznaczającego dosłownie „mieć kogoś w ręce”, co ma ścisły związek z propagandą i dezinformacją. Według definicji stworzonej przez J. Puzyninę manipulacją są nieuczciwe zabiegi, za pomocą których nadawca komunikatu próbuje kształtować postawy i zachowania odbiorców. Nieuczciwość w tym wypadku polegać może zarówno na kłamstwie, jak i na zatajaniu części istotnych informacji poprzez użycie określonych środków. W większości definicji autorzy zwracają uwagę na ukrytą intencję nadawcy, zamiar wprowadzenia w błąd, a także na nieświadomość odbiorcy.

Do podstawowych technik manipulacji należą:

• przekazywanie istotnej (lecz niekorzystnej dla nadawcy) informacji dopiero w dalszej części komunikatu (na końcu programu informacyjnego, na ostatnich stronach gazet), przez co odbiorca może odnieść wrażenie, że jej znaczenie jest marginalne, bądź skupia się wyłącznie na początkowych informacjach;
• przesyłanie odbiorcom danych niejednoznacznych i skomplikowanych w celu wywołania mylnego obrazu sytuacji bądź wydarzeń;
• udostępnianie nadmiernej ilości informacji prowadzące do chaosu informacyjnego, czego rezultatem jest zobojętnienie i znieczulenie społeczeństwa nawet na istotne i niekorzystne wiadomości. Efektem takiego działania może być również selekcjonowanie informacji przez odbiorcę, który mniej zrozumiałe treści zastępuje tymi, które są łatwiejsze w odbiorze i analizie lub które niosą za sobą kontrowersyjne stwierdzenia;
• manipulacja poprzez milczenie, czyli zupełne pomijanie istotnego wydarzenia, o którym społeczeństwo dowiaduje się dopiero po czasie, nierzadko dopiero po wielu latach, kiedy jego znaczenie jest już marginalne;
• manipulacja przez powtarzanie – ofiarą tego typu manipulacji można stać się, czytając gazety, oglądając telewizję czy surfując po internecie. Niemal codziennie można natknąć się na te same hasła, slogany czy reklamy, a owa ciągłość ma na celu oswojenie potencjalnego odbiorcy z nasuniętymi przekonaniami czy rozwiązaniami, a w rezultacie sprawić, że będzie się z nimi zgadzał i utożsamiał;
• fragmentacja – podawanie kilku bądź kilkunastu informacji w sposób selektywny, z podkreśleniem tych, które z perspektywy nadawcy są pożądane i opłacane, a pominięciem tych, które są niekorzystne;
• zatrucie informacyjne – technika zbliżona do fragmentacji. Jej cel stanowi sfałszowanie hierarchii wartości. Polega na nadmiernym eksponowaniu informacji błahych, przedstawianych jako kluczowe, przy jednoczesnej marginalizacji wydarzeń istotnych, ukazywanych jako nieznaczące i drugoplanowe;
• sensacja, muzyka, seks (S.M.S) – ma na celu sterowanie potrzebami oraz zainteresowaniami społeczeństwa. Odbiorca, otrzymując wiadomości, obrazy i informacje odpowiadające tym trzem sferom życia, odwraca swoją uwagę od ważnych spraw i problemów, a także zatraca swoje idee i wartości;
• kreowanie wroga bądź kozła ofiarnego – celem tej techniki jest skupienie uwagi odbiorcy na jednej osobie, grupie, organizacji bądź instytucji i odwrócenie uwagi od rzeczywistych i istotnych problemów.

Internet stał się również platformą dla cyberataków społecznościowych (ang. social cyberattack) dokonywanych głównie przez portale takie jak Facebook czy Twitter. Cyberataki tego typu definiowane są jako „działanie anonimowe lub pod fałszywym pretekstem, polegające na wysyłaniu do mediów społecznościowych zmanipulowanego przekazu, albo też manipulację istniejącego przekazu, w celu uzyskania pożądanego efektu: chaosu, paniki”. Oprócz nich charakterystycznym sposobem wpływania na innych użytkowników jest trolling, który przejawia się prowokowaniem i antagonizowaniem pozostałych internautów. Efekty te są osiągane przy zastosowaniu manipulacji i dezinformacji.

Aktualnie dostępne (i wciąż ewoluujące) metody, środki techniczne, a także media elektroniczne dostarczają szerokich możliwości w zakresie wywierania wpływu społecznego. Przykładem na to mogą być doświadczenia związane z konfliktem w Ukrainie, które jednoznacznie wskazują, że wrogie działania informacyjne sta­nowią coraz większe zagrożenie. Konieczne jest zatem opracowanie nowych dokumentów określających aktualny katalog zagrożeń, a także terminologię dostosowaną do współczesnych determinant bezpieczeństwa.

Magdalena Bubak

T. Gackowski, Zamiast przedmowy. Manipulacja immanentną cechą mediów?,[w:] Manipulacja w mediach. Media o manipulacji,T. Gackowski (red.), Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011; W. Gogołek, Technologie informacyjne mediów, wyd. 2, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2006; T. Grabowski, Metody walki informacyjnej w mediach elektronicznych na przykładzie konfliktu rosyjsko-ukraińskiego,„Horyzonty Polityki”, vol. 7, no. 20; D. Kim, T. Graham, Z. Wan et al., Tracking the Digital Traces of Russian Trolls: Distinguishing the Roles and Strategy of Trolls On Twitter, Preprint 2019; Projekt Doktryny bezpieczeństwa informacyjnego RP, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2015; V. Volkoff, Dezinformacja. Oręż wojny, tłum. A. Arciuch, Wydawnictwo Delikon, Warszawa 1990; A. Żebrowski, Walka informacyjna w asymetrycznym środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2016.