Kontrwywiad
w najogólniejszym sensie zorganizowana działalność wyspecjalizowanych komórek określonych podmiotów, polegająca na ochronie ich zasobów informacyjnych oraz przeciwdziałaniu różnego rodzaju zagrożeniom dla żywotnych interesów, niezakłóconego funkcjonowania oraz rozwoju tych podmiotów.
Państwowe służby kontrwywiadu, podobnie jak wywiadowcze, określane są w Polsce mianem służb specjalnych. Wynika to przede wszystkim ze specyficznego miejsca, jakie zajmują względem państwowych procesów decyzyjnych, oraz ich udziału w walce informacyjnej między podmiotami państwowymi i niepaństwowymi o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym. Informacje pozostające w kręgu ich zainteresowań i będące przedmiotem ich ochrony oraz zagrożenia, którym przeciwdziałają, dotyczą fundamentalnych spraw z punktu widzenia bezpieczeństwa, przetrwania, niezakłóconego funkcjonowania oraz rozwoju danego państwa, a także zapewniania bezpieczeństwa i pokoju na świecie. Co do zasady, służby kontrwywiadu działają głównie wewnątrz własnego państwa.
Podstawową ich funkcją jest funkcja informacyjna polegająca na pozyskiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu, analizie i opracowywaniu, a następnie przekazywaniu najważniejszym organom władzy w państwie (tzw. cykl wywiadowczy) informacji mających podstawowe znaczenie z punktu widzenia realizacji polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Decydującą rolę odgrywają tu czynności operacyjno-rozpoznawcze i analityczno-informacyjne. W tym kontekście używa się wobec nich również określenia „wywiad wewnętrzny”. W odniesieniu do tajemnic państwowych, czyli ochrony informacji niejawnych oraz systemów ich przetwarzania, w wypadku kontrwywiadu bardzo istotna jest funkcja ochronna, realizowana poprzez czynności ochronne i kontrolne. W tym aspekcie służby kontrwywiadu pełnią rolę tzw. służby ochrony państwa oraz krajowej władzy bezpieczeństwa. Czasami uzupełniającą funkcją służb tego typu jest funkcja policyjna (procesowa), polegająca na wykrywaniu przestępstw i ściganiu ich sprawców. Podstawowe znaczenie mają wówczas czynności dochodzeniowo-śledcze.
Podobnie jak w wypadku wywiadu, ze względu na rolę informacyjną definicje szersze, odnoszące się do specyficznej funkcji zaplecza informacyjnego oraz ochrony podstawowych tajemnic państwa, akcentują miejsce kontrwywiadu względem państwowych procesów decyzyjnych, podkreślając ich znaczenie dla wspierania procesów realizacji polityki kraju. Co bardzo istotne w tym przedmiocie, służby kontrwywiadowcze wiązane są stricte z bezpieczeństwem ustrojowym (politycznym państwa) w ujęciu wewnętrznym i ich działalność odnoszona jest to sfery ochrony porządku konstytucyjnego państwa.
Definicje prezentujące węższe rozumienie kontrwywiadu odnoszą się do specyficznych form, metod, technik oraz zadań realizowanych przez służby tego typu. Podkreślany jest również w większości tajny (niejawny) charakter ich funkcjonowania. Według B. Libery kontrwywiad jest tajną, wyspecjalizowaną, cywilną lub wojskową służbą państwową, działającą z zasady w kraju, uprawnioną do zwalczania działalności wywiadowczej obcych służb specjalnych oraz do ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego, porządku konstytucyjnego, obronności i interesów państwa.
A. Żebrowski z kolei postrzega kontrwywiad jako wyspecjalizowaną instytucję państwową, przeznaczoną do rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania działalności obcych służb wywiadowczych, zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub jego interesów przed zagrożeniami wywiadowczymi.
A. Krzak przedstawia następującą definicję kontrwywiadu: działalność mająca na celu neutralizowanie poczynań obcych służb wywiadowczych, zmierzająca do zwalczania szpiegostwa, akcji dywersyjnych i sabotażowych, mająca na celu ochronę informacji niejawnej, wojskowej, gospodarczej i innych przed penetracją obcego wywiadu.
Tradycyjnie kontrwywiad przeciwdziałał przede wszystkim zagrożeniom ze strony służb wywiadowczych innych państw. Współcześnie natomiast, w obliczu przeobrażeń charakteru zagrożeń związanych z postępującymi procesami globalizacji oraz szybkimi zmianami cywilizacyjnymi, pojęcie to musi ulec znacznemu poszerzeniu – zarówno jeśli chodzi o krąg podmiotów, których działaniom należy przeciwdziałać (międzynarodowe organizacje terrorystyczne, transnarodowe grupy przestępczości zorganizowanej, podmioty gospodarcze i pozarządowe), jak również kategorie czy rodzaj zagrożeń (cyberprzestępczość, cyberterroryzm).
W Polsce w okresie transformacji systemowej funkcjonowały cztery służby
kontrwywiadu. Początkowo funkcję wywiadu cywilnego realizował powołany
w 1990 r. Urząd Ochrony Państwa (UOP), z którego wyodrębniony był Zarząd Kontrwywiadu.
W przedmiocie kontrwywiadu wojskowego zaś właściwe były powołane w 1991 r. Wojskowe
Służby Informacyjne (WSI), w ramach których najpierw wyodrębniony został Zarząd
Kontrwywiadu, a następnie, po 2003 r., zadania o charakterze kontrwywiadowczym realizowały
komórki organizacyjne znajdujące się w odpowiednich pionach, szczególnie w pionie
kontrwywiadu wojskowego. Po rozwiązaniu UOP w 2002 r. większość jego zadań oraz
zasobów, w tym przede wszystkim dotyczących kontrwywiadu, przejęła utworzona wówczas
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW). W wyniku reformy służb wojskowych z 2006
r. zadania kontrwywiadu w sferze militarnej przejęła nowo powołana Służba Kontrwywiadu
Wojskowego (SKW).
Na przykładzie obecnego katalogu zadań ABW widoczna jest istotna, podstawowa rola informacyjna tej służby w państwie: rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny, a w szczególności w suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego terytorium, a także obronność państwa; rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw: szpiegostwa, terroryzmu, bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych i innych przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa, godzących w podstawy ekonomiczne państwa, korupcji osób pełniących funkcje publiczne […], jeżeli może to godzić w bezpieczeństwo państwa, w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, w obrocie międzynarodowym, przeciwko wymiarowi sprawiedliwości […], jeżeli pozostają w związku z przestępstwami, (o których mowa powyżej – przyp. autora) oraz ściganie ich sprawców; rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo, istotnych z punktu widzenia ciągłości funkcjonowania państwa systemów teleinformatycznych organów administracji publicznej lub systemu sieci teleinformatycznych objętych jednolitym wykazem obiektów, instalacji, urządzeń i usług wchodzących w skład infrastruktury krytycznej, a także systemów teleinformatycznych właścicieli i posiadaczy obiektów, instalacji lub urządzeń infrastruktury krytycznej […]; ujawnianie mienia zagrożonego przepadkiem (w związku z przestępstwami wymienionymi powyżej – przyp. autora); realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań związanych
z ochroną informacji niejawnych oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych; uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego; podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.
Szef ABW realizuje również zadania punktu kontaktowego w przedmiocie wymiany danych między państwami Unii Europejskiej w ramach współpracy transgranicznej, szczególnie w odniesieniu do zwalczania terroryzmu i przestępczości międzynarodowej.
Podstawową funkcję informacyjną zauważyć można również w większości zadań postawionych przed Służbą Kontrwywiadu Wojskowego: rozpoznawanie, zapobieganie oraz wykrywanie popełnianych przez żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową, funkcjonariuszy SKW i SWW oraz pracowników Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej (SZ RP) i innych jednostek organizacyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej (MON), przestępstw: przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstw wojennych określonych w Kodeksie karnym oraz innych ustawach i umowach międzynarodowych, przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, określonych w Kodeksie karnym, oraz takich czynów skierowanych przeciwko państwom obcym, które zapewniają wzajemność, przeciwko obronności RP, korupcji, jeżeli mogą one zagrażać bezpieczeństwu lub zdolności bojowej SZ RP lub innych jednostek organizacyjnych MON, przeciwko ochronie informacji, jeżeli mogą one zagrażać bezpieczeństwu lub zdolności bojowej SZ RP lub innych jednostek organizacyjnych MON, a także takich czynów skierowanych przeciwko państwom obcym, które zapewniają wzajemność, związanych z obrotem towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa oraz dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, (innych niż wymienione powyżej – przyp. autora), godzących w bezpieczeństwo potencjału obronnego państwa, SZ RP oraz jednostek organizacyjnych MON, a także państw, które zapewniają wzajemność, przeciwko wymiarowi sprawiedliwości (…), jeżeli pozostają w związku z przestępstwami, (o których mowa powyżej – przyp. autora) oraz ujawnianie mienia zagrożonego przepadkiem w związku z tymi przestępstwami; współdziałanie z Żandarmerią Wojskową i innymi organami uprawnionymi do ścigania przestępstw wymienionych powyżej; rozpoznawanie, zapobieganie oraz wykrywanie zdarzeń oraz przestępstw o charakterze terrorystycznym godzących w bezpieczeństwo potencjału obronnego państwa, SZ RP oraz jednostek organizacyjnych MON; realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań służby ochrony państwa, wynikających z ustawy o ochronie informacji niejawnych; uzyskiwanie, gromadzenie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć znaczenie dla obronności państwa, bezpieczeństwa lub zdolności bojowej SZ RP lub innych jednostek organizacyjnych MON oraz podejmowanie działań w celu eliminowania ustalonych zagrożeń; prowadzenie kontrwywiadu radioelektronicznego oraz przedsięwzięć z zakresu ochrony kryptograficznej i kryptoanalizy; uczestniczenie w planowaniu i przeprowadzaniu kontroli realizacji umów międzynarodowych dotyczących rozbrojenia; ochrona bezpieczeństwa jednostek wojskowych, innych jednostek organizacyjnych MON oraz żołnierzy wykonujących zadania służbowe poza granicami państwa; ochrona bezpieczeństwa badań naukowych i prac rozwojowych zleconych przez SZ RP i inne jednostki organizacyjne MON oraz produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o przeznaczeniu wojskowym, zamówionymi przez SZ RP i inne jednostki organizacyjne MON; podejmowanie działań, przewidzianych dla SKW, w innych ustawach, a także umowach międzynarodowych, którymi Rzeczpospolita Polska jest związana.
Wśród najbardziej znanych służb kontrwywiadu na świecie można wymienić Federalny Urząd Ochrony Konstytucji (BFV) w Niemczech, Dyrekcję Generalną Bezpieczeństwa Wewnętrznego (DGSI) we Francji, Federalne Biuro Śledcze (FBI) w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Federalną Służbę Bezpieczeństwa (FSB) w Rosji, Służbę Bezpieczeństwa (MI5) w Wielkiej Brytanii oraz Służbę Bezpieczeństwa Ogólnego (Szin Bet) w Izraelu.
J. Barcz, B. Libera, Urzędnik i biznesmen w środowisku międzynarodowym, Wolters Kluwer, Warszawa 2007; R. Faligot, R. Kauffer, Służby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na świecie, tłum. M. Stefańska-Matuszyn, K. Skawina, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2006; N. Polmar, T.B. Allen, Księga Szpiegów. Encyklopedia, tłum. H. Białkowska i in., Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2000; Polskie służby specjalne. Słownik, K.A. Wojtaszczyk (red.), Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011; P. Swoboda, Wywiad i kontrwywiad w Polsce w procesie przemian systemowych (1989–2007), Wydawnictwo Avalon, Kraków 2016; R.C.S. Trahair, Czarna księga szpiegów, tłum. S. Kędzierski, Wydawnictwo Sensacje XX Wieku, Warszawa 2011; Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1920 z późn. zm.; Ustawa dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1978 z późn. zm.; A. Żebrowski, Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki informacyjnej. (Wywiad i kontrwywiad w latach 1989–2003), Oficyna Wydawnicza Abrys, Kraków 2005; tenże, Wywiad i kontrwywiad w XXI wieku, Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010.