Infosfera

(łac. informatio – informacja, gr. σфαĩρα – środowisko) – środowisko obejmujące wszelkie relacje i procesy, jakie zachodzą pomiędzy użytkownikami a zbiorami informacji. Pojęcie to ma charakter metaforyczny, sugeruje ekologiczne skojarzenia nawiązujące do biosfery, hydrosfery, stratosfery itd. Można je postrzegać w wymiarze ściśle technologicznym, wirtualnym (cyberprzestrzeń) lub jako globalne środowisko informacyjne. Chociaż powszechnie występuje w literaturze, używane jest przez autorów intuicyjnie, a interpretacje dokonywane są najczęściej w kontekście badanej domeny. Infosfera, przestrzeń informacyjna, środowisko informacyjne, cyberprzestrzeń, otoczenie informacyjne, czasoprzestrzeń informacyjna, krajobraz informacyjny, informacyjny świat, informacyjny horyzont często używane są zamiennie, a nawet jako wyrażenia synonimiczne. Powoduje to błędną interpretację i niezrozumienie problemów i działań podejmowanych w tym środowisku.

Według włoskiego filozofa etyki informacji L. Floridiego infosfera to semantyczna przestrzeń całości dokumentów, agentów i operacji użytkowania informacji, w której dokumenty to wszelkie dane, informacje i wiedza realizowane w dowolnym semiotycznym formacie, agenci zaś to każdy system zdolny do interakcji z dokumentem, a operacje – każdy rodzaj działania, interakcji i transformacji, które mogą być wykonywane przez agenta i przedstawione w dokumencie. Oznacza to, że obejmuje ona wszelkie relacje i procesy, które zachodzą pomiędzy użytkownikami a zbiorami informacji.

Termin „infosfera” wprowadził do literatury polskiej w 1978 r. J.L. Kulikowski. Wyróżnił on w infosferze człowieka (antropoinfosferze) dwie warstwy: wewnętrzną i zewnętrzną. Pierwsza z nich stanowi sumę informacji, które są utrwalone w ludzkiej pamięci, takich jak życiowe doświadczenie, wiedza, wspomnienia o przeżytych zdarzeniach oraz treści utrwalone w pamięci krótkotrwałej, odbierane zmysłami. Druga warstwa obejmuje informacje, które są dostępne człowiekowi pod warunkiem, że podejmie on wysiłek pozyskania ich zgodnie z jego możliwościami fizycznymi, psychicznymi i społecznymi uwarunkowaniami materialnymi. Antropoinfosfera ma charakter zmienny, uzależniony od warunków społecznych, jak również od dostępności informacji wchodzących w skład infosfery zewnętrznej. W ewolucji antropoinfosfery Kulikowski wyodrębnił fazy uzależnione od możliwości komunikacyjnych podmiotu. Te ostatnie w początkowym okresie rozwoju człowieka koncentrują się na warstwie wewnętrznej, następnie – w wyniku wzbogacenia procesów komunikacyjnych i rozwoju technologii informacyjnych – coraz częściej eksploatują zawartość infosfery zewnętrznej, aż po dominację infosfery zewnętrznej, która narusza równowagę pomiędzy obiema infosferami. Powodem zachwiania tej równowagi jest nadprodukcja informacji i przeciążenie informacyjne, uniemożliwiające człowiekowi przetwarzanie treści w tempie dostosowanym do jego biologicznych możliwości, w sytuacji dostarczania mu ich coraz szybciej i w coraz większej ilości za pośrednictwem coraz doskonalszych technologii informacyjnych. Te dysproporcje zmuszają człowieka do wypracowania racjonalnej organizacji infosfery zewnętrznej. Kulikowski proponuje utworzenie pomiędzy infosferą wewnętrzną a zewnętrzną buforu bezpieczeństwa, którego zadaniem będą m.in. rozwój infosfery w selektywnie wybranych kierunkach, racjonalna wybiórczość zbiorów, regulacja stopnia rozpowszechnienia informacji zgodnie z kryteriami jej wartości poznawczych lub użytkowych, stworzenie warunków organizacyjnych i technicznych dla swobodnego przepływu informacji i możliwości jej przenikania do infosfery wewnętrznej, rozwój informacji pochodnych oraz reorganizacja programów nauczania, na rzecz modelu, w którym nabywa się umiejętność samodzielnego przyswajania wiedzy i utrzymywania kontaktu z infosferą zewnętrzną. Kulikowski już ponad 40 lat temu założył, że do tego celu zostaną wykorzystane sieci teleinformatyczne, które będą przetwarzać strumienie informacji w ramach automatyzacji procesów informacyjnych. Współcześnie zadania buforu bezpieczeństwa spełniają wyspecjalizowane, inteligentne programy zarządzania informacją i wiedzą (SIW, PIM, PKM, menadżery bibliografii itp.) oraz działania podejmowane na rzecz kształcenia kompetencji informacyjnych (ang. information literacy) oraz kształtowania kultury informacyjnej społeczeństwa ze szczególnym naciskiem na rozwijanie jego postaw proinfoekologicznych. W tej perspektywie infosfera obejmuje dynamiczne procesy zmierzające do zachowania równowagi w infosystemie (podobnie jak w ekosystemie).

A. Lepa, twórca pedagogiki medialnej, w centrum środowiska informacyjnego umieszcza człowieka. Środowisko to jest zindywidualizowane, odbierane i przeżywane inaczej przez każdą inną osobę i składa się z czterech części tworzących mediosferę człowieka, tj. z ikonosfery (środowiska obrazu), logosfery (środowiska słowa), sonosfery (środowiska dźwięku) i galenosfery (środowiska ciszy) . W każdym z tych podzbiorów człowiek wchodzi w interakcje z mediami, które wpływają na rozwój jego osobowości. Natomiast według W. Babika antropoinfosfera to ogół informacji dostępnych człowiekowi za pośrednictwem świadomości, które potencjalnie może on zużytkować dla realizacji swych życiowych celów. To także, jak sugeruje M. Kisilowska, wielowymiarowy, dynamiczny, otwarty zbiór treści (danych i informacji), ich nośników oraz użytkowników. Według definicji badaczki użytkownicy informacji są w tej przestrzeni elementem aktywnym. Korzystając z odpowiednich narzędzi i metod, docierają do poszukiwanych informacji bądź eksplorują nowe dla siebie źródła. To ich świadomość dotycząca dostępności tychże, jak również ciekawość i  chęć poznania, jest warunkiem koniecznym dla określenia przestrzeni i korzystania z niej. Przyjmując ten punkt widzenia, można uznać, że w środowisku informacyjnym funkcjonuje wiele przestrzeni informacyjnych związanych bądź z daną osobą, medium czy rodzajem relacji między elementami tej przestrzeni, bądź ze stosowanymi w niej narzędziami technologicznymi. Tworzy go suma indywidualnych przestrzeni informacyjnych poszczególnych użytkowników lub ich grup, których informacyjne światy to podzbiory ogólnoświatowego zbioru informacji. B. Kamińska-Czubała podobnie interpretuje infosferę jako sumę indywidualnych przestrzeni informacyjnych poszczególnych użytkowników informacji lub ich grup. Sytuując człowieka jako aktora informacyjnego świata w jego centrum, opisuje owe indywidualne ograniczone różnymi horyzontami informacyjnymi, których wielkość i zasięg uzależnione są od podejmowanych przez podmiot działań informacyjnych, użytkowanych źródeł informacji, kompetencji informacyjnych uczestników danego świata, postawy wobec informacji sterowanej przez kulturę informacyjną, a także od sytuacji i praktyk informacyjnych. W opracowanym przez siebie modelu pozyskiwania i użytkowania informacji w życiu codziennym odwołuje się ona do pojęcia „małych światów” wprowadzonego do literatury przez E. Chapman i „horyzontu informacyjnego” D. Sonnenwald, uwzględniając je w strukturze infosfery. Również Babik jest skłonny do utożsamiania infosfery z przestrzenią informacyjną odnoszącą się do pojedynczych użytkowników lub środowiska lokalnego, ale dostrzega też jej wymiar globalny. Wąskie lub szerokie podejście do infosfery zależy więc od tego, czy większą wagę przywiązuje się do „intensywności” działań podejmowanych przez człowieka w infosferze, czy do ich kontekstu przestrzennego, geograficznego.

W szerokim znaczeniu infosfera rozumiana jako globalne środowisko informacyjne człowieka jest czymś więcej niż tylko przestrzenią wirtualną, cyfrowym przedłużeniem realnej rzeczywistości człowieka. Jest miejscem rzeczywistym, w którym wspólnie funkcjonują ludzie, informacje oraz systemy informacyjne. Zachodzące między nimi relacje odnoszą się do procesów informacyjnych mających miejsce zarówno w świecie offline, jak i online, których sposób realizacji wpływa na zachowania podmiotów uczestniczących w tych procesach. W zachowaniach tych coraz częściej dominuje element gry interesów i walki o informację, a jak konkluduje M. Hetmański, we współczesnym świcie informacji dominują reguły twórców i nadawców informacji, a nie jej użytkowników i adresatów emitowanych treści. W infosferze dochodzi do konwergencji takich zjawisk jak internet, społeczeństwo i kultura, a według Floridiego jest ona

kompletnym środowiskiem informacyjnym złożonym z informacyjnych bytów, o określonych własnościach, wzajemnych zależnościach i relacjach, oraz procesów, co równoważy ją z istotą samego Bytu, pozwalając rozpatrywać infosferę w kategoriach ontologii informacyjnej.

Podsumowując, infosfera to środowisko informacyjne, w którym żyją ludzie zespoleni z nim w wymiarze wirtualnym i realnym. w której oddziałują na informację, a informacja oddziałuje na nich, w której uczestniczą w różnych działaniach związanych z realizacją procesu informacyjnego i w której wchodzą w różne relacje z elementami infosfery. Można zatem za P. Sienkiewiczem uznać, że współczesna infosfera jest dynamicznie rozwijającym się systemem, w którym na równi eksponowane są jego aspekty technologiczne, informacyjne, jak również społeczne i kulturowe, w którym dochodzi do konwergencji systemów informacyjnych, telekomunikacyjnych i masowego komunikowania. Tworzą ją ludzie, zbiory i źródła informacyjne, kanały informacyjne oraz narzędzia pozwalające na obustronny przepływ informacji między nadawcą a odbiorcą. Infosfera zawiera więc elementy struktury systemu informacyjnego (nadawca ↔ informacja ↔ odbiorca), którego główną funkcją jest realizacja procesu informacyjnego rozumianego jako gromadzenie, selekcjonowanie, przechowywanie, przetwarzanie, opracowanie, generowanie, wyszukiwanie, przesyłanie i udostępnianie informacji. Podejście holistyczno-systemowe w interpretacji świata jako systemu globalnego skłania Sienkiewicza do analizy interakcji, które zachodzą pomiędzy jego podsystemami, takimi jak socjosfera, technosfera, biosfera, ekonosfera, infosfera lokalna i globalna. W modelowaniu globalnym podkreśla wagę analizy strategicznej, np. w dokonywaniu oceny szansy lub ryzyka pomyślnej realizacji strategii trwałego zrównoważonego rozwoju. Aby zrealizować ten scenariusz, świat powinien być – zgodnie z teorią M. Mazura (Cybernetyka i charakter) – systemem autonomicznym, czyli będącym w stanie sterować i przeciwdziałać utracie zdolności sterowania. W systemie takim istotną funkcję spełnia homeostat, czyli organ służący zmniejszający zdolność oddziaływania systemu na otoczenie dzięki dodatnim i ujemnym sprzężeniom zwrotnym.

Infosferę błędnie utożsamia się z cybernetyczną przestrzenią i traktuje się ją jako synonim cyberprzestrzeni (ang. cyberspace) pozbawionej przestrzennych, politycznych i geograficznych granic. Jest ona, jak podsumowuje Sienkiewicz, wirtualną rzeczywistością generowaną przez komputer, sieć i internet, społeczną megasiecią – „siecią sieci”, której uczestnicy indywidualni i grupowi (społeczności) eksploatują zasoby globalne dostarczane przez internet. Jest również ewoluującym dynamicznym systemem złożonym i jako taki należy ją przede wszystkim postrzegać, bez względu na to, czy eksponowane będą jego techniczne, informacyjne, czy społeczne aspekty. To przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji, tworzona przez systemy teleinformatyczne (zespoły współpracujących ze sobą urządzeń informatycznych i oprogramowania) zapewniające przetwarzanie i przechowywanie, a także wysyłanie i odbieranie danych przez sieci telekomunikacyjne. Cyberprzestrzeń jest obszarem kooperacji zarówno pozytywnej, jak i negatywnej. Ta pierwsza oznacza wzrost możliwości wszechstronnego zaspokojenia potrzeb społecznych, druga zaś jest źródłem zagrożeń dla bezpieczeństwa, takich jak cyberprzestępczość, cyberinwigilacja, cyberterroryzm i cyberwojna.

Cyberprzestrzeń to tylko fragment infosfery, w której ludzkość od zarania cywilizacji doskonaliła różnorodne sieci komunikacyjne odzwierciedlające coraz bardziej złożone relacje społeczne i technologiczne. J. Unlod pełną realizację koncepcji cyberprzestrzeni postrzega we wszechobecnym przetwarzaniu informacji dokonującym się wszędzie, tj. w połączeniu internetu z hipermedialną siecią WWW oraz innymi mediami, głównie telewizją, telefonią komórkową i internetem rzeczy (tj. przedmiotów codziennego użytku wspomaganych techniką komputerową, podłączonych do sieci, które w nieprzerwany i niezawodny sposób potrafią monitorować różne aspekty życia człowieka).

Chociaż środowisko informacyjne powinno być dla podmiotu środowiskiem bezpieczeństwa, infosfery nie można utożsamiać z pojęciem infosfery bezpieczeństwa. Jak uzasadnia S. Jarmoszko, ta druga nie stanowi naturalnego środowiska, w którym funkcjonuje człowiek, lecz jest miejscem, gdzie wykorzystuje się informacje świadomie i celowo pozyskiwane, zdobywane i aplikowane do skutecznego zarządzania ryzykiem i tworzenia pozytywnych stanów bezpieczeństwa. Można uznać, że infosfera bezpieczeństwa to obszar, w którym obowiązują zasady ekologii informacji, który chroniony jest przed informacją niespełniająca kryteriów jakości, w którym dezinformacja i manipulacja informacją są demaskowane, a środki przeciwdziałania zakłócaniu informacji są skuteczne, w którym panuje informacyjny ład oparty na informacyjnej inkluzji wszystkich podmiotów. Przedmiotem zainteresowania badaczy problemów infosfery bezpieczeństwa jest zapewnianie bezpieczeństwa informacyjnego za pomocą informacji. Jej istnienie i działanie opiera się według Jarmoszki na trzech mechanizmach: pozyskiwania informacji (rutynowe poznawanie rzeczywistości, detekcja zagrożeń, systemy wczesnego ostrzegania, monitoring zagrożeń, odbiór ostrzeżeń intencjonalnych, analiza big data, audyt bezpieczeństwa, konsulting, wywiad i kontrwywiad), obróbki i zastosowania informacji (interpretacja informacji, ukrywanie, kamuflaż, szyfrowanie, steganografia, utajnianie, uwierzytelnianie, depozyt informacji, cyberbezpieczeństwo) oraz emisji informacji (wolanie o pomoc, przekaz i ekspresja ostrzeżeń, dezinformacja, telesterowanie bezpieczeństwem, telemonitoring ochronny). Bezpieczeństwo informacyjne zapewniane innymi środkami niż informacja wykracza poza istotę infosfery bezpieczeństwa. Dotyczy ono zarówno infosfery bezpieczeństwa biernej, która odnosi się do odbioru (ze zrozumieniem) sygnałów zagrożeń i intencjonalnych ostrzeżeń o nich, jak i czynnej, która dotyczy aktywnego poszukiwania, przetwarzania tych sygnałów oraz wspierania procesów służących ogólnemu bezpieczeństwu.

Hanna Batorowska

L. Floridi, Infosfera,[w:] Internet & Net Economy, Vito di Bari (a cura di), Il Sole 25-Ore Libri, [b.m.] 2002; tenże, La quarta rivoluzione. Come l’infosfera sta trasformando il mondo, Raffaello Cortina Editore, [b.m.] 2017; tenże, Philosophy of Computing and Information: 5 Questions, Automatic Press, [b.m.] 2008; M. Hetmański, Świat informacji, Wyadwnictwo Difin, Warszawa 2015; S. Jarmoszko, Antroposfera bezpieczeństwa wobec zagrożeń współczesnego świata (antropologiczna próba systematyzacji), [w:] Bezpieczeństwo współczesnego świata. Wyzwania i zagrożenia, A. Kusztelak (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu i Usług–Instytut Wydawniczy Maiuscula, Poznań 2011; tenże, Bezpieczeństwo informacyjne a casus infosfery bezpieczeństwa,[w:] Informacyjne uwarunkowania współczesnego bezpieczeństwa. M. Kubiak, R. Białoskórski (redPracownia Wydawnicza Humanistycznego Uniwersytetu Przyrodniczo-Hamnistycznego, Warszawa–Siedlce 2016; B. Kamińska-Czubała, Zachowania informacyjne w życiu codziennym. Informacyjny świat pokolenia Y, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Ppolskich, Warszawa 2013; Z. Kierzkowski, Infosfera komunikacji bezpośredniej, [w:] Wymiana informacji i interaktywne komunikowanie medialne, Z. Kierzkowski, S. Kluska-Nawarecka, A. Sielicki (red.), Wydawnictwo Sorus, Poznań 2003; J.L. Kulikowski, Człowiek i Infosfera, „Problemy” 1978, nr 3 (384);A. Lepa, Pedagogia infosfery człowieka, „Łódzkie Studia Teologiczne” 2011, nr 20; K. Materska, Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2007; P. Sienkiewicz, Ewaluacja strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego, [w:] tegoż, 25 wykładów, Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, Warszawa 2013; tenże, Ontologia cyberprzestrzeni, „Zeszyty Naukowe WWSI” 2015, no. 13, vol. 9; tenże, Społeczeństwo informacyjne jako system cybernetyczny, [w:] Społeczeństwo informacyjne. Wizja czy rzeczywistość?, t. 1, H. Haber (red.). Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie. Wydział Nauk Społecznych Stosowanych–Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu (Polska)–Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie , Kraków 2003; J. Unlod, Zarządzanie informacją w cyberprzestrzeni, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015.