Informacja

pojęcie pierwotne, niedefiniowalne w sensie normatywnym. Należy do konstytutywnych własności otaczającej nas rzeczywistości, takich jak energia czy materia. Wszystkie występujące w niej obiekty oddziałują na siebie w sposób materialny, energetyczny lub informacyjny. Konstatacja ta nie ułatwia opisania pojęcia, które interpretowane jest na tyle sposobów, ile jest dyscyplin i badaczy reprezentujących w uprawianych przez siebie domenach zindywidualizowane podejście do fenomenu informacji. M.J. Schroeder proponuje wybór definicji wyjaśniającej istotę tego pojęcia opartej na „tożsamościowej koncepcji informacji”, według której jest ona identyfikacją wielości (nadanie wielości charakteru jedności). Do identyfikacji tej dochodzi na podstawie analizy sporu prowadzonego w nauce na temat wyboru optymalnej konwencji dotyczącej nazwy dyscypliny, której system pojęciowy dotyczy. Dyskusje te dotyczą analizowanego pojęcia głównie w wymiarze epistemologicznym i ontologicznym. W podejściach tych uwaga skoncentrowana jest na ilościowej analizie informacji lub na analizie sposobu jej istnienia.

W najogólniejszym ujęciu, proponowanym przez filozofię, informację postrzega się jako odbicie (odwzorowanie) różnorodności cechującej otaczającą rzeczywistość (obiekt, zdarzenie, proces, zjawisko). Większość definicji i interpretacji informacji odnosi ją do otoczenia, w którym występuje pewien odbiorca – adresat owych treści. Może nim być zarówno człowiek, jak i dowolny system, np. informacyjny, w którym technologie informatyczne są wykorzystywane do zarządzania procesami informacyjnymi. Definicje najczęściej ukazują informację jako coś, co istnieje, lecz – jak zaznacza B. Stefanowicz – nie operacjonalizują one tego pojęcia: nie podają żadnych wskazówek, jak można ją analizować, jak organizować procesy jej przetwarzania, jak ową treść rejestrować lub realizować inne stosowne operacje. Jest ono opisywane zarówno przez ilościową, jak i jakościową teorię informacji.

Ilościowa teoria informacji stworzona przez C.E. Shannona zajmuje się badaniem zjawisk informacyjnych w aspekcie wykrywania w nich zmian stopnia nieokreśloności w zależności od wyróżnionego stanu danego układu. Teoria ta nie zajmuje się kwestiami dotyczącymi znaczenia informacji. Jej związek z omawianym pojęciem wynika z przekonania, że znając rozkład prawdopodobieństwa wyboru elementów pewnego zbioru, można określić miarę czegoś, co może być interpretowane jako informacja „wyprodukowana” przez taki wybór. Wielkość tej wyprodukowanej informacji – entropia – oznacza miarę przenoszonej przez wiadomość treści i wyznacza stopień nieokreśloności informacyjnej układu (miara niewiedzy o układzie). Informacja jest więc otrzymanym i zinterpretowanym komunikatem (zbiorem znaków danego kodu nadawanych i odbieranych). Natomiast obszarem zainteresowania jakościowej teorii informacji, a właściwie infologicznej teorii informacji, której podwaliny stworzyli B. Langefors i B. Sundgren, są własności i znaczenie informacji postrzeganej w aspekcie użytkowym. Z tej perspektywy jest ona definiowana jako nazwa treści zaczerpniętej ze świata zewnętrznego lub znaczenie (treść), jakie przypisuje się danym z uwzględnieniem czynników psychologicznych (wpływ osobowości na kształtowanie znaczenia), socjologicznych (wpływ rodzaju siły i kierunków interakcji między ludźmi na znaczenie informacji), językowych (wpływ języka) i semantycznych (proces nadawania sensu i istotności).

Według infologicznej koncepcji informacji opisanej przez B. Stefanowicza informacja (jako treść zawarta w komunikatach) ma następujące własności:

• Informacja jako treść komunikatu nie istnieje poza tym komunikatem i swoim nośnikiem.
• Informacja o obiekcie wymienionym w komunikacie istnieje niezależnie od podmiotu, który ją odbiera. Wyjątek stanowią obiekty myślowe powstające w umyśle człowieka. Każda informacja jest informacją obiektywną.
• Te same informacje mają różne znaczenie dla różnych odbiorców (użytkowników) zależnie od ich potrzeb informacyjnych, zainteresowań, rozwiązywanych problemów, dotychczasowej wiedzy, doświadczenia oraz czasu, w którym są wykorzystywane.
• Każda jednostkowa informacja ukazuje tylko pewien wycinek otoczenia.
• Cechą informacji jest synergia powstająca na skutek obserwowania wybranego obiektu z kilku perspekty. To sprawia, że łączne rozpatrywanie pozyskanych treści sprzyja pełniejszemu, głębszemu i szerszemu poznaniu świata oraz ułatwia podjęcie racjonalniejszych decyzji nawet przy ograniczonych zasobach informacyjnych i mniejszych kosztach.
• Odebrana przez użytkownika informacja o obiekcie jest przez niego łączona ze znanymi mu wcześniej wiadomościami na ten temat. Ostateczny obraz obiektu stworzony po odebraniu tej samej informacji przez dwóch różnych odbiorców może różnić się bardziej, niż to wynika z dostarczonego komunikatu. Uzasadnia to potęgowanie się różnic w poglądach różnych osób na temat tych samych faktów, zdarzeń, zjawisk i procesów pod wpływem tych samych odebranych informacji.
• Własnością informacji jest jej różnorodność, wynikająca z odmienności i zróżnicowania rozpatrywanych obiektów, rozmaitości źródeł informacji oraz subiektywnego ich interpretowania przez użytkowników.
• Informacja może być przetwarzana, powielana i przenoszona w czasie i przestrzeni oraz może w tym procesie ulec rozmaitym deformacjom i zniekształceniom z powodu czynników zakłócających (szumów).
• Informacja jest zasobem niewyczerpywalnym.
• Informacja kosztuje.
• Rozkład informacji w otoczeniu jest nierównomierny, co wywołuje jej asymetrię i wpływa na kształtowanie się struktury społecznej.

W koncepcji infologicznej informacja spełnia następujące funkcje: informacyjną, sterującą, opiniotwórczą, demokratyzującą, wychowawczą, integracyjną, motywacyjną, terapeutyczną, czynnika kulturotwórczego, śladu ludzkiego bytowania, kapitału, towaru przeznaczonego do wymiany, zasobu do wykorzystania w przyszłości, „łagodnej siły”, atrybutu władzy. Jej znaczenie jest więc ściśle związane z twórcą lub odbiorcą. Niemożliwe jest dokładne przewidywanie przyszłych potrzeb informacyjnych, ponieważ nie można przewidzieć, jakie znaczenie zostanie jej nadane przyszłości. Nie jest też możliwe poznanie znaczenia informacji wejściowych bez znajomości celu, jaki sobie wytyczył jej użytkownik.

Dlatego J. Unold optuje za interpretacją datalogiczną omawianego pojęcia, w której pomijane są czynniki socjopsychologiczne. Informacja w tym kontekście pełni funkcję poznawczą, decyzyjną i wykonawczą w określonym systemie zarządzania. Unold umiejscawia ją na poziomie całego systemu informacyjnego organizacji i uznaje, że podstawowym kryterium użyteczności danego systemu jest jego zdolność do ograniczania rozbieżności pomiędzy jej infologicznym i datalogicznym znaczeniem.

W tym miejscu konieczne jest ustosunkowanie się do relacji, jakie łączą informację z danymi, wiedzą i mądrością. Obrazuje ją funkcjonująca w literaturze piramida informacji, w której dane i informacje sytuują się na najniższym poziomie jako te, które mogą być zbierane przez komputery i gromadzone w stworzonych do tego celu bazach danych, ponieważ poddawane są głównie takim procesom jak przechowywanie i przetwarzanie. Natomiast mądrość i wiedza zarezerwowane są dla ludzi, gdyż wymagają umiejętności podejmowania decyzji, osądu, rozumienia zasad i mentoringu. Ponieważ wiedza traktowana jest jako nieodłączny element ludzkiego umysłu i poznania, transformacja informacji w wiedzę może zachodzić tylko w umyśle człowieka. Natomiast transformacja danych w informacje wymaga działań takich jak kontekstualizacja, kategoryzacja danych, kalkulacja i obliczanie, korygowanie czy kondensacja danych. Jak podsumowuje K. Materska, „poprzez każdą z tych transformacji dodajemy do danych pewną wartość dodaną, tworząc z nich informacje”. Wartość dodana wynikająca z tej transformacji danych w informacje łączy się z procesami organizacji danych i syntezy treści, przy transformacji informacji w wiedzę zaś wymaga łączenia procesów syntezy z procesami osądu, a przy transformacji wiedzy w mądrość – konieczne jest przechodzenie od procesów osądu do procesów decyzyjnych. Dostrzegalny jest zatem brak wyraźnych granic pomiędzy przemianą danych w informację a informacji w wiedzę. Dlatego Materska proponuje przyjęcie modelu kontinuum: dane – informacja – wiedza, w którym granice przechodzenia z jednego stanu do drugiego są rozmyte i ciągle się stają, ponieważ wykorzystanie wiedzy powoduje konieczność pozyskania nowych treści. Uzasadnia to zamknięcie cyklu transformacji: organizacja danych – zarządzanie informacją – tworzenie wiedzy – organizacja nowych danych – zarządzanie nowymi danymi – tworzenie nowej wiedzy – organizacja kolejnych danych itd.

Do dyskusji nad pojęciem informacji włączyli się także M. Grabowski i A. Zając, określając informację jako dane zawarte w komunikacie zinterpretowane przez odbiorcę, mające dla niego znaczenie i wnoszące do jego świadomości element nowości, czyli zmniejszające jego niewiedzę. Ponieważ zależy ona od zdolności interpretacyjnych użytkownika, ma charakter subiektywny. Dla odbiorcy ważna jest jej jakość, która wynika z takich cech jak celowość, rzetelność, aktualność, kompletność, wszechstronność, odpowiednia dokładność, uzasadnione nakłady finansowe. Zgodnie z jego oczekiwaniami powinna więc być efektywna, wydajna, poufna, integralna, dostępna, zgodna i wiarygodna. Z kolei dla W. Babika informacje to ustrukturyzowane strumienie danych rejestrowane przez zmysły człowieka, a następnie przetwarzane intelektualnie i wpuszczane w obieg społeczny. K. Krzysztofek postrzega ją jako dostrzeżone i zinterpretowane dane o faktach i bytach, M. Próchnicka – jako odpowiedź na pytania użytkowników skierowane do systemu informacyjnego. Pytania te są podstawą dialogu zmierzającego do pozyskania informacji zlokalizowanych w otoczeniu słów kluczowych. Z kolei J. Kossecki definiuje informację jako bodziec, za pomocą którego można sterować społeczeństwem, a Materska postuluje rozpatrywanie jej w kategorii manipulacji zachowaniami i postawami ludzi, podmiotów gospodarczych i społecznych. Rosnące znaczenie funkcji sterującej i konsumpcyjnej omawianego zjawiska świadczy o tym, że w coraz mniejszym stopniu wypełnia ono swoją funkcję podstawową, czyli odwzorowującą rzeczywistość.

Informacja wpisuje się do tezaurusa pojęć badaczy problemów zagrożeń generowanych przez społeczeństwo informacyjne oraz procesy globalizacyjne. Konteksty pozyskiwania przewagi za pomocą informacji Batorowska odnosi m.in. do postrzegania jej jako fetyszu społeczeństwa (nie)wiedzy, patogenu infosfery, broni masowej manipulacji, tworzywa inwigilacji, potencjału wywiadu gospodarczego i politycznego, oręża walki informacyjnej, DNA cyberzagrożeń itd. Rodzi to uzasadnione pytanie o to, czy społeczeństwo informacyjne jest społeczeństwem poinformowanym, źle informowanym czy dezinformowanym. W dyskursie tym P. Sienkiewicz wskazuje na wagę zagrożeń systemowych wynikających z dominacji elit niekorzystających z wiedzy eksperckiej.

Hanna Batorowska

H. Batorowska, Konsumpcja informacji a sztuka jej przetwarzania, [w:] Człowiek – Media – Edukacja,J. Morbitzer, D. Morańska, E. Musiał (red.). Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2015; H. Batorowska, B. Czubała, Wybrane zagadnienia nauki o informacji i technologii informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. KEN, Kraków 2000; M. Grabowski, A. Zając, Dane, informacja, wiedza – próba definicji, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2009, nr 798; M. Hetmański, Świat informacji, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015; M. Hetmański, Epistemologia informacji, Copernicus Center Press, Kraków 2013; Analiza pojęcia informacji, J.J. Jadacki (red.), Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2003; J. Kossecki, Cybernetyka społeczna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981; K. Krzysztofek, Obszary i konteksty informatologii w epoce cyfrowej: sieci – informacja – dane – software, „ZIN – Zagadnienia Informacji Naukowej” 2014, nr 1; K. Materska, Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy. Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2007; J. Mikułowski-Pomorski, Informacja i komunikacja. Pojęcia, wzajemne relacje, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1987; G. Nowacki, Działania informacyjne w operacjach połączonych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004; M. Próchnicka, Człowiek i komputer. Dialogowy model wyszukiwania informacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004; Z. Ryznar, Nieodzowny wstęp do informacji, „CXO. Magazyn Kadry Zarządzającej” 2001 nr 1; M.J. Schroeder, Tożsamościowa koncepcja informacji. „Studia Metodologiczne” 2015 nr 34; B. Stefanowicz, Informacja,Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010 ; B. Stefanowicz, Informacja, wiedza, mądrość, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2013; J. Unold, System informacyjny a jakościowe ujęcie informacji, [w:] „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach” 2007; P. Virilio, Bomba informacyjna, tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, E. Czerwińska et al., Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006.