Wywiad
najogólniej można zdefiniować jako zorganizowaną działalność wyspecjalizowanych komórek określonych podmiotów ukierunkowaną na pozyskiwanie informacji istotnych z punktu widzenia obrony żywotnych interesów, niezakłóconego funkcjonowania oraz realizacji strategicznych celów tych podmiotów.
Struktury wywiadu towarzyszyły od początku kształtowania różnorodnym formom politycznej organizacji społeczeństw. Dlatego zarówno w ujęciach historycznych, jak i współcześnie przede wszystkim utożsamiane są z instytucją władzy oraz działalnością państw (wywiad państwowy). Niemniej jednak, szczególnie w czasach współczesnych, wyspecjalizowane komórki wywiadowcze posiadają różne legalne i nielegalne podmioty niepaństwowe, m.in. gospodarcze (cel ekonomiczny, osiągnięcie przewagi konkurencyjnej), pozarządowe (cel ideologiczny) czy grupy przestępczości zorganizowanej (cel ekonomiczny, operacyjny) oraz organizacje terrorystyczne (cel polityczny, ideologiczny, operacyjny). Coraz częściej również usługi wywiadowcze (szczególnie w zakresie wywiadu gospodarczego) świadczone są komercyjnie przez różnego rodzaju prywatne przedsiębiorstwa wyspecjalizowane w tym zakresie.
Traktując wywiad jako pewną metodę działalności służb państwowych w odniesieniu do celów zbierania i wykorzystania informacji, często poza wywiadem państwowym (zewnętrznym, zagranicznym), można wyróżnić również wywiad wewnętrzny w odniesieniu do działalności kontrwywiadowczej (kontrwywiad państwa) oraz wywiad kryminalny (ukierunkowany na pozyskiwanie informacji w celu rozpoznawania i zwalczania określonych kategorii przestępstw oraz ścigania ich sprawców).
Wywiad państwowy, ze względu na przedmiot działalności czy zainteresowań, można podzielić na wywiad polityczny (przedmiotem zainteresowań są informacje na temat sytuacji politycznej danego państwa, w tym np. na temat organów władzy, partii politycznych, osób piastujących stanowiska polityczne, relacji z sąsiadami, ale też na temat struktury narodowościowej lub etnicznej oraz wyznaniowej państw itp.), wywiad wojskowy (strategiczny oraz operacyjno-taktyczny, dotyczący informacji na temat obronności i sytuacji militarnej państw, np. w obszarze sojuszy wojskowych, planowania obronnego i wojennego, przemysłu zbrojeniowego, struktury i liczebności sił zbrojnych, lokalizacji jednostek wojskowych, sprzętu i wyposażenia itp.), wywiad ekonomiczny (obejmujący sferę sytuacji gospodarczej poszczególnych państw w odniesieniu m.in. do zasobów naturalnych, wykorzystywanych surowców, gałęzi przemysłu, rodzajów i wielkości produkcji, struktury gospodarczej, funkcjonujących podmiotów gospodarczych itp.) oraz naukowo-techniczny (obszar zainteresowań dotyczący najważniejszych projektów związanych z najnowszymi osiągnięciami naukowymi i technicznymi, obejmujących różne dziedziny życia, np. w ramach przemysłu zbrojeniowego, wydobywczego, farmaceutycznego, medycyny, informatyki, astronomii, badań naukowych, nowych technologii militarnych i cywilnych).
Najogólniej źródła informacji służb wywiadowczych, ze względu na sposób ich pozyskiwania, można podzielić na rozpoznanie oficjalne ze źródeł ogólnodostępnych (tzw. biały wywiad, Osint), rozpoznanie osobowe (Humint) oraz rozpoznanie techniczne (Sigint). Pierwsze z wymienionych źródeł powinno nabierać coraz większego znaczenia w miarę rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Informacje pozyskiwane w ten sposób ocenia się na ok. 80% ilości wszystkich danych uzyskiwanych przez działalność wywiadowczą, natomiast ich wartość stanowi ok. 10–15% ogólnej wartości gromadzonych informacji. Informacje uzyskane w drodze rozpoznania osobowego stanowią ok. 18% wszystkich pozyskiwanych informacji, natomiast ich wartość szacowana jest na ok. 75–80%. W ramach rozpoznania technicznego z kolei zbierane jest średnio ok. 2% ogółu pozyskiwanych informacji, których wartość oscyluje w granicach 5–15% ogólnej wartości informacji znajdujących się w dyspozycji służb. Wszystkie wyróżnione sposoby pozyskiwania informacji wzajemnie się uzupełniają.
W odniesieniu do państwowych służb wywiadu oraz kontrwywiadu w Polsce stosowane jest często określenie służby specjalne, co wynika przede wszystkim z ich szczególnej pozycji względem państwowych procesów decyzyjnych oraz w kontekście uczestnictwa w walce między podmiotami państwowymi i niepaństwowymi, zarówno w ramach poszczególnych państw, jak i w środowisku międzynarodowym, a także ze specyficznej kategorii zagrożeń, którym służby te przeciwdziałają. Jednak przede wszystkim ich specjalny charakter należy wiązać z rangą informacji, która pozostaje przedmiotem ich działalności i dotyczy kluczowych czy fundamentalnych interesów z punktu widzenia przetrwania, niezakłóconego funkcjonowania i rozwoju danego państwa.
Właśnie ta informacyjna funkcja wywiadu w odniesieniu do wspierania procesów decyzyjnych na najwyższym poziomie w państwie jest często podkreślana w literaturze przedmiotu. Na takie szersze rozumienie funkcjonowania wywiadu zwraca uwagę M. Herman, definiując je w następujący sposób:
zbieranie informacji, stawianie pytań, opis, przygotowanie odpowiednich hipotez i przedstawianie dowodów (…) tak, aby prowadzić jak najbardziej efektywną polityk,
albo też podkreślając specyficzną metodykę ogólną pracy wywiadu:
metodyczne i systematyczne zbieranie i opracowywanie potrzebnych informacji, tak aby w odpowiedniej formie mogły one wspomóc proces decyzyjny.
K. Grünberg z kolei jeszcze bardziej podkreśla wpływ tzw. cyklu wywiadowczego na politykę państwa, konstatując, że istotą działalności wywiadu jest nie tylko zbieranie informacji, ale też przewidywanie na ich podstawie skutków pewnych wydarzeń, w którym „poszukiwanie i uzyskanie informacji jest tylko pierwszym etapem, po którym muszą nastąpić weryfikacja, ocena i opracowanie materiałów w celu przekazania ich właściwym odbiorcom”.
Węższe rozumienie wywiadu przedstawiają definicje odwołujące się do właściwych dla służb tego typu zadań oraz form, metod i technik ich realizacji. Szczególnie zwraca się tutaj uwagę na w większości niejawny (tajny) charakter tej działalności. Widoczne jest w nich także zakreślenie obszaru funkcjonowania wywiadu do bezpieczeństwa zewnętrznego (poza granicami państwa). B. Libera definiuje wywiad jako
tajną, wyspecjalizowaną służbę państwową – cywilną lub wojskową – działającą z zasady poza krajem i uprawnioną do zdobywania niejawnych informacji istotnych dla bezpieczeństwa, obronności i interesów państwa, w zakresie dotyczącym zagrożeń zewnętrznych.
A. Żebrowski jeszcze bardziej rozbudowuje definicję wywiadu, który stanowi jego zdaniem
wyspecjalizowaną agendę rządową, prowadzącą planową i zorganizowaną działalność poza granicami kraju, zgodnie z interesem i polityką państwa. Odbywa się to w oparciu o doświadczenia, zdobycze nauki i techniki, w celu osiągnięcia wszechstronnych informacji o rzeczywistym przeciwniku, przy pomocy jawnych i tajnych sił i środków.
Podsumowując przytoczone definicje, można stwierdzić, że państwowa działalność wywiadowcza ukierunkowana jest przede wszystkim na pozyskiwanie zarówno w sposób jawny, jak i niejawny informacji różnego rodzaju, dotyczących fundamentalnych interesów z punktu widzenia bezpieczeństwa oraz rozwoju państwa. Są to informacje na temat innych państw czy organizacji międzynarodowych, ale warto zauważyć, że coraz większe znaczenie mają informacje dotyczące działalności aktorów pozapaństwowych (organizacji terrorystycznych, grup transnarodowej przestępczości zorganizowanej, transnarodowych organizacji pozarządowych, koncernów i korporacji międzynarodowych itp.).
Po dokonaniu zasadniczych reform w Polsce w okresie transformacji systemowej, funkcję wywiadu pełniły cztery służby. Wywiad cywilny najpierw realizował powołany w 1990 r. Urząd Ochrony Państwa (UOP), w którego strukturach wyodrębniony był Zarząd Wywiadu, natomiast w sferze wojskowej funkcje kontrwywiadowcze realizowały powołane w 1991 r. Wojskowe Służby Informacyjne (WSI), w ramach których najpierw wyodrębniony został Zarząd Wywiadu, a następnie, po 2003 r., zadania o charakterze wywiadowczym realizowały komórki organizacyjne znajdujące się w odpowiednich pionach, w szczególności w ramach pionu wywiadu wojskowego. W 2002 r. utworzona została Agencja Wywiadu (AW), która przejęła zadania wywiadowcze po rozwiązanym wówczas UOP, a także strategiczny wywiad wojskowy od WSI, stając się narodową agencją wywiadu strategicznego. Reforma wojskowych służb nastąpiła w 2006 r., kiedy rozwiązaniu uległy WSI, a zadania wywiadu wojskowego przejęła nowo powołana Służba Wywiadu Wojskowego (SWW).
Na przykładzie obecnie funkcjonujących służb cywilnego oraz wojskowego wywiadu można wskazać zakres ich merytorycznej działalności, która w dużej mierze związana jest z realizacją funkcji informacyjnej.
Ustawowe zadnia Agencji Wywiadu obejmują następujące kwestie:
uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i międzynarodowej pozycji Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej potencjału ekonomicznego i obronnego; rozpoznawanie i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym godzącym w bezpieczeństwo, obronność, niepodległość i nienaruszalność terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; ochrona zagranicznych przedstawicielstw Rzeczypospolitej Polskiej i ich pracowników przed działaniami obcych służb specjalnych i innymi działaniami mogącymi przynieść szkodę interesom Rzeczypospolitej Polskiej; zapewnienie ochrony kryptograficznej łączności z polskimi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty kurierskiej; rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz międzynarodowych grup przestępczości zorganizowanej; rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni oraz środków jej przenoszenia; rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających wpływ na bezpieczeństwo państwa, oraz podejmowanie działań mających na celu eliminowanie tych zagrożeń; rozpoznawanie, przeciwdziałanie i zapobieganie zdarzeniom o charakterze terrorystycznym wymierzonym przeciwko obywatelom lub mieniu Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa, z wyłączeniem zdarzeń o charakterze terrorystycznym wymierzonych przeciwko personelowi lub mieniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej; prowadzenie wywiadu elektronicznego; podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.
Do 2004 r. Szef AW odgrywał również wiodącą rolę informacyjną wśród organów i służb państwowych, polegającą na koordynowaniu wymiany informacji o najważniejszych zagrożeniach dla bezpieczeństwa zewnętrznego oraz międzynarodowej pozycji Polski między organami administracji rządowej.
Przed Służbą Wywiadu Wojskowego ustawodawca postawił natomiast następujące zadania:
uzyskiwanie, gromadzenie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa potencjału obronnego RP, bezpieczeństwa i zdolności bojowej Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej (SZ RP), warunków realizacji przez SZ RP zadań poza granicami państwa; rozpoznawanie i przeciwdziałanie militarnym zagrożeniom zewnętrznym godzącym w obronność RP oraz zagrożeniom międzynarodowym terroryzmem; rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi oraz towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni oraz środków jej przenoszenia; rozpoznawanie, przeciwdziałanie i zapobieganie zdarzeniom o charakterze terrorystycznym wymierzonym przeciwko personelowi i mieniu SZ RP poza granicami państwa oraz zwalczanie skutków takich zdarzeń; rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających wpływ na obronność państwa oraz zdolność bojową SZ RP, a także podejmowanie działań mających na celu eliminowanie tych zagrożeń; prowadzenie wywiadu elektronicznego na rzecz SZ RP oraz przedsięwzięć z zakresu kryptoanalizy i kryptografii; współdziałanie w organizowaniu polskich przedstawicielstw wojskowych za granicą; uczestniczenie w planowaniu i przeprowadzaniu kontroli realizacji umów międzynarodowych dotyczących rozbrojenia; podejmowanie innych działań przewidzianych dla SWW w odrębnych ustawach, a także umowach międzynarodowych, którymi Rzeczpospolita Polska jest związana.
Warto również wskazać na przyznanie szefowi SWW zadań w zakresie współpracy w ramach Centrum Satelitarnego Unii Europejskiej oraz w ramach Centrum Analiz Wywiadowczych Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego.
Najbardziej znane służby wywiadowcze świata to m.in.: Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA), Agencja Bezpieczeństwa Narodowego (NSA) w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Służba Wywiadu Zagranicznego (SWR), Główny Zarząd Wywiadu (GRU) w Rosji, Instytut Wywiadu i Zadań Specjalnych (Mossad) w Izraelu, Tajna Służba Wywiadowcza (MI6) w Wielkiej Brytanii, Dyrekcja Generalna Bezpieczeństwa Zewnętrznego (DGSE), Dyrekcja Wywiadu Wojskowego (DRM) we Francji, Federalna Służba Wywiadowcza (BND) w Niemczech.
J. Barcz, B. Libera, Urzędnik i biznesmen w środowisku międzynarodowym, Wolters Kluwer, Warszawa 2007; R. Faligot, R. Kauffer, Służby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na świecie, przeł. M. Stefańska-Matuszyn, K. Skawina, Iskry, Warszawa 2006; K. Grünberg, Szpiedzy Stalina. Z dziejów wywiadu radzieckiego, Książka i Wiedza, Warszawa 1998; M. Herman, Potęga wywiadu, przeł. J. Kozłowski, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002; J. Hughes-Wilson, Największe błędy wywiadów świata, przeł. J.. Rosiński, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002; M. Minkina, Sztuka wywiadu w państwie współczesnym, Wydawnictwo Bellona/Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2014; N. Polmar, T.B. Allen, Księga Szpiegów. Encyklopedia, przeł. H. Białkowska i in., Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2000; P. Swoboda, Wywiad i kontrwywiad w Polsce w procesie przemian systemowych (1989–2007), Avalon, Kraków 2016; A. Żebrowski, Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki informacyjnej (wywiad i kontrwywiad w latach 1989–2003), Oficyna Wydawnicza Abrys, Kraków 2005; A. Żebrowski, Wywiad i kontrwywiad w XXI wieku, Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010; Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1920 z późn. zm.; Ustawa dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, t.j. Dz.U. 2017, poz. 1978 z późn. zm.