Wykluczenie cyfrowe
(inaczej podział cyfrowy, e-wykluczenie, nierówności cyfrowe) definiowane jest jako brak lub ograniczona możliwość skorzystania z nowoczesnych form komunikacji (technologii informacyjno-komunikacyjnych).
Osoby wykluczone cyfrowo, w praktycznym ujęciu, nie chcą lub nie mogą skorzystać np. z bankowości elektronicznej, poczty elektronicznej, serwisów społecznościowych, nie drukują i nie wypełniają formularzy dostępnych w sieci, nie zamawiają zakupów przez internet itd. Problem wykluczenia cyfrowego w szerszym kontekście dotyczy nierówności w szansach życiowych i na rynku pracy, a także ograniczonego lub uniemożliwionego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym. W literaturze przedmiotu często występuje trzystopniowy podział wykluczenia cyfrowego: I – wykluczenie związane z dostępem materialnym do technologii, II – wykluczenie związane z brakiem kompetencji lub ich niedostatecznym poziomem, III – wykluczenie związane z określonymi motywacjami do korzystania z technologii.
Przyczyny wykluczenia cyfrowego dzieli się na dwie główne grupy:
- czynniki miękkie – czyli różnego typu bariery psychologiczne i mentalne (np. „nie chcę”, „boję się”), brak kompetencji i motywacji (np. „nie potrafię”, „po co mi to?”);
- czynniki twarde – czyli ograniczony dostęp do sprzętu (np. komputera), infrastruktury (np. brak możliwości podłączenia Internetu), oprogramowania (czyli np. brak dostępu do konkretnego programu lub narzędzia).
Na wykluczenie cyfrowe w szczególności narażone są osoby starsze i osoby z niepełnosprawnością. Osoby starsze nie dorastały wśród wszechobecnego internetu, muszą się dopiero nauczyć jego obsługi. Osoby z niepełnosprawnością (np. ruchową, wzrokową) mogą napotkać natomiast większe trudności przy korzystaniu ze sprzętu komputerowego (np. z myszy komputerowej, klawiatury) i stron internetowych (np. nieodpowiedni kolor strony, nieodpowiedni kontrast między tłem a tekstem, brak napisów w filmach). Osoby nieposiadające kompetencji informacyjnych i kompetencji cyfrowych na poziomie zapewniającym efektywne i względnie bezproblemowe korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych także mogą być narażone na wykluczenie cyfrowe.
Tak naprawdę każdy użytkownik internetu może zostać w pewnym momencie wykluczony cyfrowo – każdy może doświadczyć sytuacji, w której czegoś nie wie lub nie potrafić zrobić podczas pracy z nowymi technologiami, a wykorzystywany sprzęt może nie być kompatybilny z nowym oprogramowaniem itd. Zdobywanie nowych umiejętności, tzw. uczenie się przez całe życie (lifelong learning), pozwala na zminimalizowanie ryzyka wykluczenia cyfrowego.
Według opracowania GUS Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2014–2018 w 2018 r. w prawie 83% gospodarstw domowych był chociaż jeden komputer, a 84% gospodarstw domowych miało dostęp do internetu. Wśród powodów braku dostępu do internetu najczęściej wymieniano brak potrzeby korzystania z niego i brak odpowiednich umiejętności. Są to typowe czynniki miękkie wpływające na wykluczenie cyfrowe. Jako inne powody wskazywano także zbyt wysokie koszty sprzętu i dostępu (czynniki twarde wpływające na wykluczenie cyfrowe). Według danych GUS z internetu korzystają częściej osoby młode, dobrze wykształcone, aktywne zawodowo i o wyższych dochodach. Wśród najrzadziej korzystających z internetu są osoby starsze, będące już na emeryturze lub osoby bierne zawodowo. Wykluczenie cyfrowe związane jest zatem z czynnikami społeczno-demograficznymi, takimi jak status społeczno-ekonomiczny (m.in. wykształcenie, dochód), wiek, płeć, miejsce zamieszkania.
Wykluczenie cyfrowe wpływa m.in. na rozwój e-administracji, e-biznesu, e-zdrowia, e-zakupów, dlatego też podejmuje się akcje przeciwdziałania temu zjawisku. E-integracja ma na celu włączenie osób wykluczonych cyfrowo do społeczności osób aktywnie korzystających z technologii informacyjno-komunikacyjnych poprzez usuwanie barier w dostępie do technologii i innych przyczyn wykluczenia. Od 2014 r. realizowany jest w Polsce Program Polska Cyfrowa 2014–2020. Celem tego programu jest zapewnienie szerokopasmowego dostępu do internetu, rozwój e-usług publicznych (e-administracji) oraz wzrost poziomu kompetencji cyfrowych społeczeństwa. W ramach programu instytucje mogą się ubiegać o dofinansowanie działalności dotyczącej np. kampanii edukacyjno-informacyjnych skierowanych do osób 50+ chcących aktywnie uczestniczyć w cyfrowej rzeczywistości.
Na rzecz rozwoju cyfrowego aktywnie działa Stowarzyszenie Miasta w Internecie. Stowarzyszenie prowadzi m.in. programy edukacji cyfrowej osób dorosłych (program Latarnicy) i Cyfroklub Seniora (gdzie osoby starsze mogą korzystać z internetu). Stowarzyszenie angażuje się także w działalność w zakresie cyfrowej transformacji polskiej szkoły, rozwijania dydaktyki cyfrowej i doradztwa dla samorządów w zakresie rozwoju cyfrowego.
D. Batorski, A. Płoszaj i in., Diagnoza i rekomendacje w obszarze kompetencji cyfrowych społeczeństwa i przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu w kontekście zaprogramowania wsparcia w latach 2014–2020. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012; Główny Urząd Statystyczny, Raport Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2014–2018, 2018 https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-technika-spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne/spoleczenstwo-informacyjne-w-polsce-wyniki-badan-statystycznych-z-lat-2014-2018,1,12.html [dostęp: 29.04.2019]; Kancelaria Senatu: Biuro Analiz i Dokumentacji, Wykluczenie cyfrowe w Polsce 2015, https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senatopracowania/133/plik/ot-637_internet.pdf [dostęp:29.04.2019]; M. Popiołek, Nierówności cyfrowe i podziały cyfrowe drugiego rzędu jako wyzwanie dla gospodarki opartej na wiedzy, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2018, nr 122; Program Operacyjny Polska Cyfrowa na lata 2014–2020, https://www.polskacyfrowa.gov.pl/media/55216/POPC_Program_3_0_17042018.pdf [dostęp: 29.04.2019].