Wojna nieliniowa
koncepcja wojny nieliniowej powstała pod wpływem wydarzeń na Ukrainie w 2014 r. Specjaliści zajmujący się jej charakterystyką, tacy jak T. Schnaufer – oficer armii Stanów Zjednoczonych prowadzący badania na Uniwersytecie Nowojorskim, doszli do wniosku, iż definicja wojny hybrydowej przedstawiona w 2007 r. przez F. Hoffmana nie wyczerpuje metod stosowanych przez Rosję w wojnie na Ukrainie. Została w związku z tym zaproponowana następująca definicja wojny nieliniowej: „zbiór środków wywrotowych stosowanych w stosunku do państwa przez inne państwo (podmiot), gdzie celem staje się rząd, ludność, społeczeństwo, realizowany bez wyraźnego wypowiedzenia wojny” (Schnaufer). Z kolei w rosyjskiej doktrynie wojskowej wojna nieliniowa przedstawiana jest jako środek służący do osiągnięcia pożądanej pozycji strategicznej i geopolitycznej za pomocą metod pozamilitarnych.
Koncepcja wojny nieliniowej różni się od koncepcji wojny hybrydowej w trzech obszarach. Pierwszym jest różnica w definicji. Zdaniem Hoffmana wojna hybrydowa to starcie podmiotu niepaństwowego z państwem narodowym. W przypadku wojny nieliniowej metody charakterystyczne dla wojen nowej generacji może stosować państwo w stosunku do innego państwa. Drugą różnicą jest odmienne postrzeganie działań zbrojnych. W teorii wojny hybrydowej działania zbrojne, prowadzone zarówno przez oddziały regularne, jak i formacje nieregularne, koncentrują się na uderzeniach kinetycznych. W przypadku wojny nieliniowej zostały one rozszerzone na sferę informacyjną, cyberbezpieczeństwo, bezpieczeństwo ekonomiczne, polityczne i kulturowe. Trzecią różnicą jest element wielkiej strategii. Jest ona rozumiana jako zespół planów i polityk realizowanych w ramach interesu narodowego państwa z wykorzystaniem narzędzi politycznych, wojskowych, dyplomatycznych oraz ekonomicznych i pojawia się w koncepcji wojen nieliniowych. Wojny tego rodzaju prowadzone są, według Schnaufera, jako element realizacji wielkiej strategii.
Koncepcja wojny nieliniowej uznawana jest również przez część badaczy za element tzw. doktryny Gierasimowa lub rosyjskich teorii wojen nowej generacji. Generał W. Gierasimow – szef sztabu generalnego sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej, w 2013 r. w przemówieniu w Akademii Nauk Wojskowych przedstawił zmiany zachodzące w rosyjskiej strategii wojskowej wskazujące na rosnące znaczenie wojen zastępczych (proxy wars). Jako przykład wskazywał na chińską doktrynę wojen nieograniczonych z 1999 r. Intencją Gierasimowa było zbudowanie rosyjskiej odpowiedzi w postaci doktryny wojennej na zagrożenia, jakimi były tzw. kolorowe rewolucje na terenie byłego Związku Radzieckiego i wydarzenia w Afryce Północnej określane jako „arabska wiosna”.
Spośród polskich badaczy na koncepcję wojen nieliniowych i rosyjskich teorii wojen nowej generacji zwrócili uwagę m.in.: L. Sykulski – założyciel i honorowy prezes Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego oraz prof. O. Wasiuta z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Zdaniem Sykulskiego różnica między wojnami liniowymi i nieliniowymi przebiega w trzech płaszczyznach. Pierwszą z nich jest przestrzeń. W wojnach liniowych strony walczą na przestrzeni (obszarze) geograficznej i na znajdujących się tam zasobach (infrastrukturalnych, demograficznych). W przypadku wojen nieliniowych dochodzi do zjawiska proliferacji przestrzeni, czyli pojawienia się nowych obszarów, w których rywalizują strony. Jedną z nich jest przestrzeń informacyjna dzieląca się z kolei na obszar noosfery i cyberprzestrzeń (noosfera wskazuje na sferę mentalną pojedynczego człowieka i całych społeczeństw). Drugą płaszczyzną jest rola psychologii. W wojnach liniowych psychologia była uzupełnieniem działań zbrojnych. W wojnach nieliniowych jest jej kluczowym elementem. Każde działanie podejmowane przez jedną ze stron nakierowane jest na sferę kognitywną, poznawczą i mentalną. Trzecią różnicą jest linia frontu. W wojnie liniowej występują linia frontu, pole walki, zaplecze pola walki. W przypadku wojny nieliniowej elementy te nie występują, mówi się o przestrzeni walki, lecz nie o polu walki lub linii frontu. Zdaniem Sykulskiego koncepcja wojny nieliniowej wiąże się pośrednio z innymi koncepcjami wojskowymi i geopolitycznymi, takimi jak teoria wojny dyfuzyjnej i teoria wojny limitroficznej. Koncepcję „Rosji-Wyspy” i „Wielkiego Limitrofu” sformułował W. Cymburski – rosyjski filolog urodzony w 1957 r. we Lwowie. Zwolennik postrzegania Rosji jako osobnej cywilizacji, przeciwnik z jednej strony prozachodniej polityki rosyjskiej (atlantyzm), z drugiej zaś budowania tożsamości tego kraju jako części cywilizacji euroazjatyckiej. W twórczości Cymburskiego Rosja opisywana jest jako wyspa na obszarze Euroazji. „Wielki Limitrof” oznaczał natomiast miejsce znajdujące się między wielkimi ośrodkami siły na świecie, tzn. Europę Środkowo-Wschodnią, Kaukaz, Naddniestrze, Azję Środkową oraz pas zasiedlony przez ludy ałtajskie, Mongolię, Mongolię Wewnętrzną (część Chin) i rosyjskie obszary autonomiczne (Buriacja, Tuwa). Obszar zachodniego limitrofu, zdaniem badacza, może być wykorzystywany jako element służący do izolacji Rosji, dlatego kluczowe z punktu widzenia Kremla jest kontrolowanie tego terenu. Wojny limitroficzne będą to konflikty prowadzone przez Rosję bez użycia regularnych sił zbrojnych na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej lub w innych państwach zaliczanych do „Wielkiego Limitrofu”. Celem ich będzie destabilizacja polityczna i gospodarcza regionu. Wojna dyfuzyjna jest koncepcją przedstawioną przez W. Surkowa – piszącego pod pseudonimem N. Dubovitsky doradcy W. Putina zajmującego się relacjami rosyjsko-ukraińskimi. Charakteryzuje się ona odejściem od podziału na dwie strony w czasie konfliktu zbrojnego (państwa, koalicje). Wojna dyfuzyjna, jak podkreśla Surkow, to wojna wszystkich ze wszystkimi. Podmiotem w walce może być kilka prowincji, niektóre miasta, społeczność zawodowa, a nawet płeć.
Tematyką wojny nieliniowej zajął się również . Myklín z Uniwersytetu w Brnie. W publikacji Russian Non-Linear Warfare Through the Lenses of Strategic Culture zwrócił uwagę na sześć charakterystycznych elementów wojny nieliniowej: środki konwencjonalne, środki nieregularne, środki informacyjne, środki cybernetyczne, środki ekonomiczne i środki polityczne. Środki konwencjonalne obejmują udział wojsk regularnych w walce oraz ich rozmieszczenie na granicy państwa w czasie konfliktu. Wojska lądowe mogą być wykorzystane jako forma nacisku, samoloty załogowe i bezzałogowe sił powietrznych mogą z kolei być wykorzystywane do celowego naruszania przestrzeni powietrznej. Zdaniem badaczy rola wojsk konwencjonalnych wbrew pozorom nie uległa marginalizacji. Jak podkreślili M. Galeotti i S.R. Covington, rosyjskie podejście do wojny hybrydowej obejmuje nie tylko „małe zielone ludziki”, ale także „duże zielone czołgi” i jeszcze większe zdolności do użycia broni atomowej.
W skład środków nieregularnych wchodzi działalność terrorystyczna i działalność kryminalna. Strona prowadząca działania zbrojne według kryteriów wojny nieliniowej wykorzystywać może ugrupowania ekstremistyczne z kraju, a także zagranicy. Chcąc uniknąć oskarżenia o bezpośredni udział w konflikcie, może sięgnąć również po kontraktorów prywatnych firm wojskowych, najemników lub członków zorganizowanych grup przestępczych. Stosowanie środków informacyjnych i cybernetycznych należy rozumieć jako celowe rozprzestrzenianie fałszywych lub zniekształconych informacji w celu zatarcia granicy między prawdą a kłamstwem. Głównymi narzędziami w przypadku wojen informacyjnych będzie dezinformacja, propaganda oraz wykorzystywanie internetowych trolli (osoby rozpowszechniające fałszywe informacje). Działania cybernetyczne powodują powstanie „mgły wojny” – sytuacji, w której strona zaatakowana nie może skutecznie ochronić własnego systemu bankowego, instytucji rządowych oraz innych elementów infrastruktury krytycznej. Środki nacisku ekonomicznego i politycznego będą polegały na stosowaniu sankcji ekonomicznych, bojkotów, embarg, wykorzystania zasobów energetycznych czy wspieraniu określonych grup politycznych, etnicznych, dysydentów politycznych. Ich celem nie musi być osłabienie lub zniszczenie gospodarki wroga, lecz skłonienie go do określonych działań, uległości lub zmiany kierunku w polityce zagranicznej.
Od momentu pojawienia się koncepcja wojny nieliniowej spotkała się z krytyką. Część badaczy, takich jak A. Beyerchen, podkreśla, że nie należy jej traktować jako koncepcji nowej. Jego zdaniem już C. von Clausewitz traktował każdą wojnę jako z natury nieliniową. Nieliniowość konfliktów zbrojnych była przedmiotem rozważań na początku lat 90. XX w. w związku z dużą atrakcyjnością teorii rewolucji w sprawach wojskowych w amerykańskich środowiskach wojskowych. Siły zbrojne Federacji Rosyjskiej rozwijały zdolności do prowadzenia wojen nieliniowych już od lat 80. XX w., od czasu interwencji armii radzieckiej w Afganistanie. Konflikty w Czeczenii, Gruzji, cyberatak na Estonię oraz obecna wojna na Ukrainie – wszystkie charakteryzują się elementami właściwymi dla wojen nieliniowych.
Niezależnie jednak od uwag krytycznych koncepcja wojny nieliniowej jest obecnie intensywnie rozwijana w Rosji, a rosyjski sposób prowadzenia wojny uległ czytelnej ewolucji od wojny totalnej w kierunku wojen lokalnych toczonych według zasad wojen nowej generacji. Prowadzenie badań nad rosyjskim myśleniem na temat wojen nowych generacji wydaje się bardzo istotne w Polsce. W publikacjach rosyjskich autorów poruszających tę tematykę, pojawia się często kontekst polski jako jeden z elementów zagrożenia dla państwa rosyjskiego. Andrew Korybko w artykule Hybrid Wars: The Indirect Adaptive Approach to Regime Change oprócz klasycznych teorii geopolitycznych, tj. teorii A. Mahana, H. Mackindera czy N. Spykmana, zwrócił uwagę na polski prometeizm jako celowe działanie zmierzające do destabilizacji wewnętrznej Rosji. Jego zdaniem pierwsza nieudana fala polskiego prometeizmu przypada na dwudziestolecie międzywojenne i była realizowana przez wrogo nastawionego wobec Rosji J. Piłsudskiego. Druga fala polskiego prometeizmu była realizowana w czasie prezydentury J. Cartera przez USA, kiedy doradcą ds. sowieckich był Z. Brzeziński. Pojawiło się wówczas pojęcie „Bałkanów Euroazjatyckich”, obejmujących takie kraje, jak: Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan, Turkmenistan, Azerbejdżan, Armenia i Afganistan. Mając na celu osłabienie i dezintegrację Związku Radzieckiego, Waszyngton wspierał lokalne ruchy nacjonalistyczne i separatystyczne.
Obecnie, zdaniem rosyjskiego badacza, Stany Zjednoczone i NATO, mając na uwadze rosnącą pozycję międzynarodową Rosji i Chin, będą się uciekały do „pośredniego szantażu geopolitycznego” (indirect geopolitical sabotage) polegającego na próbach destabilizacji wewnętrznej poprzez organizowanie kolorowych rewolucji.
L. Sykulski, Geopolityka a bezpieczeństwo Polski, Wydawca Zona Zero, Warszawa 2018; T.A. Schnaufer II, Redefining Hybrid Warfare: Russia’s Nonlinear War Against The West, „Journal Of Strategic Security” 2017, no. 1, http://scholarcommons.usf.edu/jss/vol10/iss1/3/ [dostęp: 17.04.2019]; L. Sykulski, Rosja – Wyspa i Wielki Limitrof. Myśl geopolityczna Wadima Cymburskiego, [w:] Problemy współczesnej Europy – ujęcie interdyscyplinarne, R. Fedan, B. Petrecka, S. Dyrda-Maciałek (red.), Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Techniczno-Ekonomicznej im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu, Jarosław 2014; L. Sykulski, Wojna liniowa, a wojna nieliniowa, https://www.youtube.com/watch?v=ueTXuI22uC4 [dostęp: 16.04.2019]; M. Myklin, Russian Non-Linear Warfare Through the Lenses of Strategic Culture, Masaryk University, Brno 2018; O. Wasiuta, Geneza pojęcia i zmiany podejścia do wojny hybrydowej w zachodnim dyskursie politycznym i wojskowym, „Przegląd Geopolityczny” 2016, nr 17.