Wojna buntownicza („miatieżnyja wojna”)
inaczej wojna nieregularna. Jest to wojna, w której walki nie będą się toczyć o terytoria i surowce, ale „o dusze narodów”, a psychologia, agitacja i propaganda będą ważniejsze od broni, będą to wojny buntownicze – „miatieżnyje wojny”, wojny-chaosy, które powinny się stać, według rosyjskiego teoretyka wojskowego pierwszej połowy XX w. J. Messnera, dominującą formą konfliktu zbrojnego w XXI w. Konflikty, w których materiałem wybuchowym są spory narodowościowe, społeczne i dezinformacja, są w swej istocie wojnami głównie psychologicznymi, a sposobem ich prowadzenia jest podsycanie napięć i działania propagandowe. Dla takich „wojen” najbardziej użyteczne są mass media i „siły specjalne”, dobrze wyszkolone jednostki do działań niekonwencjonalnych. Takich wojen nie rozstrzygają siły zbrojne na polach bitew. W takich operacjach armia służy nie tyle do odstraszania, ile do zastraszania ludności i sił zbrojnych potencjalnego przeciwnika. Według Messnera tradycyjne metody wojny zostały wyczerpane: „Kiedyś wojny odbywały się w przestrzeni dwuwymiarowej – na powierzchni morza i lądu. Potem przyszedł trzeci wymiar – wojna w powietrzu. Teraz najważniejszy stał czwarty wymiar – psychika stron, walczących ze sobą w wojnie”. Świat już teraz żyje w tym właśnie wymiarze. Mówimy o wojnie informacyjnej, a ta wojna jest raczej psychologiczna, ponieważ przepływ informacji właśnie ma na celu osiągnięcie efektu w umysłach ludzi, co jest celem danej wojny. Oprócz tego Messner zwrócił uwagę na politykę jako sztukę zbliżania ludzi:
Najważniejszym zadaniem w wojnie buntowniczej jest zjednoczenie własnego narodu i przyciąganie na swoją stronę części narodu państwa, z którą prowadzi się wojnę. Wojna buntownicza – wojna wszystkich przeciwko wszystkim, a wrogiem może być i swój, a sojusznikiem – obcy. Każda osoba musi mieć psychologiczne strzały i psychologiczną tarczę.
W „wąskim znaczeniu” wojna buntownicza jest rodzajem współczesnej wojny z wykorzystaniem różnych sposobów walki, a także technologii i metod partyzanckich i terrorystycznych, metod niszczenia siły roboczej i sprzętu wroga. Jest to wojna bez linii frontu, bez oficjalnych oświadczeń, mobilizacji i udziału w walce armii, a także „partyzancka” wojna miejska, która toczy się na ulicach pod hasłami protestów ludności cywilnej.
W „szerokim znaczeniu” wojna buntownicza to sposób globalizacji, sposób na dominacje nad światem przy użyciu tzw. technologii „bezpośredniej akcji”, manipulacji psychologicznej, przekupstwa, użycia terroru i działań partyzanckich, użycia piątej kolumny i innych sposobów i środków. Tak zwane małe wojny są także częścią szeroko rozumianego procesu wojny buntowniczej.
Messner opisał „wojny przyszłości”, nie mając ani właściwej podstawy teoretycznej, ani pełnoprawnego materiału rzeczowego. O małych lub partyzanckich wojnach pisał K. von Clausewitz, ale przez ponad 100 lat prawie nikt nie poruszał tematu wojen partyzanckich. Nie jest to zaskakujące: nieregularna, partyzancka wojna była wówczas uważana za „złą”, a zatem niegodną uwagi i nauki. Zaczęto ją analizować znacznie później. Po II wojnie światowej w różnych krajach, głównie w ZSRR i Jugosławii, pojawiło się sporo opisów działań wojennych formacji partyzanckich, później przyszły teoretyczne badania nieregularnych wojen.
Po przeanalizowaniu doświadczeń II wojny światowej, a także małych wojen XX w. (głównie wietnamskich), Messner doszedł do wniosku, że era „klasycznych wojen Clausewitza” się kończy, a zamiast tego pojawia się nowe, nieznane wcześniej zjawisko – wojna nieregularna, w której tradycyjna armia, a potem państwo znajdują się w pozycji potężnego i jednocześnie bezsilnego olbrzyma, niezdolnego do wytrzymania bolesnych „ugryzień” różnych formacji rebeliantów i partyzantów, a także grup terrorystycznych.
W dwóch wojnach światowych i wielu wojnach lokalnych powstała nowa forma konfliktu zbrojnego, nazywana przez Messnera buntem, w którym na pierwszy plan wysuwa się psychologia samych żołnierzy i całej populacji kraju wojującego. W klasycznych wojnach psychologia była dodatkiem do broni. Psychologia zbuntowanych mas przyćmiewa broń armii i staje się decydującym czynnikiem zwycięstwa lub porażki. Od czasów starożytnych uderzenia broni w ciało wroga wspierały uderzenia w jego psychikę. Jednak efekt psychologiczny został osiągnięty nie tylko dzięki wykorzystaniu ideologicznej i materialnej niespodzianki w taktyce i strategii, ale także dzięki szantażowi i korupcji wojsk wroga.
Innymi słowy, „czynnik ludzki” wysuwa się na pierwszy plan we współczesnej nieregularnej wojnie. W związku z tym głównym celem wojny buntowniczej jest osłabienie moralności wroga: „zadaniem wojny psychologicznej jest doprowadzenie do paniki w duszy wroga i zachowanie ducha jego wojsk i ludu”. I do tego wszystkie środki są dobre: zniszczenie elity i najbardziej aktywnej społecznie części populacji wroga, zajęcie przedmiotów o największej wartości materialnej i psychologicznej, wpływ psychologiczny na sojuszników itp. W zasadzie nie ma w tym nic zasadniczo nowego. Podstawowe zasady wojny psychologicznej zostały sformułowane przez starożytnego chińskiego dowódcę Sun Tzu w słynnym traktacie Sztuka wojny i od tego czasu nie uległy zasadniczym zmianom. Jednak Messner był w stanie „przystosować” znane wcześniej przepisy do realiów drugiej połowy XX w.
Prace Messnera zostały napisane w latach 60. i na początku lat 70. ubiegłego stulecia, kiedy rozpoczęła się era małych wojen. Messner był jednak w stanie przewidzieć szerzący się terroryzm i niechęć struktur państwowych do właściwego oporu. Niezdolność zwykłych sił zbrojnych i państwa jako całości do znalezienia odpowiedniej reakcji na nowe zagrożenia można wyjaśnić według niego „niewidzialnością” nieregularnych albo buntowniczych wojen. W wojnie klasycznej wszystko było „proste”: jest front dzielący walczące strony i jest tył. W związku z tym istnieją wojska walczące podzielone przez linię frontu i niewojskową populację, w wielu przypadkach słabo lub wcale niedotknięte przez operacje bojowe. Jednak już w II wojnie światowej linia frontu dzieląca wrogów była niejasna, gdy partyzanci z tyłu jednej lub drugiej strony ją wymazywały. W przyszłej wojnie walka będzie toczona nie na wyznaczonej linii, ale na całej powierzchni terytoriów obu przeciwników, ponieważ za frontem wojennym będą fronty polityczne, społeczne, gospodarcze.
Wojna zaczyna się wtedy, gdy pokój staje się nie do zniesienia, a gdy wojna staje się nie do zniesienia, zaczyna się rewolucja. Zamieszki, zdaniem Messnera, mogą również przerodzić się w wojnę. Ta teza pozwala na wyciągnięcie ważnych wniosków praktycznych. Po pierwsze, „nieakceptowalność pokoju” można stworzyć i kontrolować z zewnątrz państwa, aby wywołać atak w taki czy inny sposób. Po drugie, jednym ze sposobów wygrania wojny jest uczynienie jej nie do zniesienia dla wroga, a w rezultacie sprowokowanie rewolucji na jego terytorium.
Wojna buntownicza – to uzbrojone walki toczone powstańcami, rebeliantami, niespodziewane ataki na różne instytucje, sabotaż, akty terrorystyczne. Cechy charakterystyczne wojny buntowniczej: brak wyraźnych linii opozycji, szeroka skala działania, zaangażowanie obywateli, osób niezwiązanych z rządem, włączenie organizacji religijnych, dywersje na dużą skalę, istnienie koordynatora centrum wojskowego z ideologicznym, organizacyjnym, kadrowym, finansowym wsparciem z zagranicy, skrajne zaostrzenie problemów humanitarnych, w niektórych przypadkach doprowadzających ich do poziomu katastrofy humanitarnej.
Wartością doktryny „wojny buntowniczej” jest jej przydatność prognostyczna: zasady i metody prowadzenia działań wojennych opisane przez autora w połowie XX w. w dużej mierze przejawiły się w wojnie na Donbasie, ale generalnie bardzo adekwatnie opisują inne aspekty polityki zagranicznej Rosji. W zasadzie nie jest to takie dziwne: kierownictwo polityczne i wojskowe Federacji Rosyjskiej w dużej mierze wykorzystuje metody bolszewików, a właśnie na walkę z nimi była skierowana działalność intelektualna Messnera.
Ponadto w wielu przypadkach trudno „zauważyć” wojnę jako taką, innymi słowy, uświadomić sobie udział ich kraju w walce właśnie w małej, nieregularnej wojnie. Tak było np. podczas pierwszej wojny czeczeńskiej, którą nazywano nieokreślonym terminem „ustanowienie porządku konstytucyjnego”, a społeczeństwo rosyjskie, podobnie jak większość elit politycznych tej wojny, nie chciało i dlatego nie akceptowało porozumień w Chasawjurcie.
Z powodu „niewidzialności” tej wojny tylko jedna ze stron ma jasno określone cele i strategiczne przywództwo. W ten sposób łamana jest jedna z podstawowych zasad strategii: uprzedzanie i, jeśli to możliwe, całkowite zakłócenie działań wroga za pomocą własnego uderzenia prewencyjnego. Są to przyczyny niepowodzenia wielu państw w małych nieregularnych wojnach. Ogólnie, jak napisał Messner w jednym ze swoich artykułów, „zdolność dowodzenia oznacza zdolność przewidywania”.
Przedstawiciele „miatieżwojny” uważają, że wojny w przyszłości będą prowadzić różne niepaństwowe grupy społeczne i polityczne, nawet wchodząc w konflikt z rządem swego państwa. Do takiej wojny przygotowują się zwłaszcza grupy polityczne, które dochodzą do wniosku o konieczności rozwiązania problemów drogą przemocy, ale z wykorzystaniem środków, na które mogą sobie pozwolić. I na podstawie środków finansowych budują swoją strategię walki zbrojnej. „Miatieżwojna” nie ma żadnych zasad, czerpie z klasycznych wzorów, wielkich bitew; rozwija się w fazach: demoralizacja, zamieszki, terror, stopniowa rekrutacja miejscowej ludności do walk. Strategią takiej wojny jest zniszczenie struktur państwowych i demoralizacja społeczeństwa.
K. Kraj, Wojny asymetryczne czy miatieżewojna Jewgienija Messnera zagrożeniem dla bezpieczeństwa w XXI wieku, „Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka” 2012, nr 3 (VIII); L. Sykulski, Rosyjska koncepcja wojen buntowniczych Jewgienija Messnera, „Przegląd Geopolityczny” 2014, nr 11; O. Wasiuta, Wojna buntownicza (ros. мятежная война), [w:] Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Libron, Kraków 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, Arcana, Kraków 2017; M. Wojnowski, Koncepcja „wojny nowej generacji” w ujęciu strategów Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskie, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2015, nr 13 (7); Е.Э.Месснер, Всемирная мятежевойна, Издательство «Кучково поле», Москва 2004; Хочешь мира, победи мятежевойну! Творческое наследие Е. Э. Месснера, Издательство Русский путь, Москва 2005.