Technologie manipulacji politycznych w sieciach społecznościowych

stają się coraz bardziej powszechne i przerażające. Istnieją trzy główne podejścia do interpretacji „manipulacji”:

1. Charakterystyka pojęcia jako wpływu na osobę lub grupę ludzi. Znany rosyjski politolog A. Cuładze opisuje pojęcie manipulacji jako „wpływ na osobę (grupę ludzi), aby wywołać działania sprzeczne z jej (ich) interesami”.
2. Interpretacja pojęcia manipulacji jako rodzaju władzy. Dokładnie tak badacz technologii manipulacyjnych S. Kara-Murza nazywa manipulację: „jest to rodzaj zastosowania władzy, w którym ten, kto ją posiada, wpływa na zachowanie innych, nie ujawniając natury zachowania oczekiwanej od nich”.
3. Wyjaśnienie pojęcia manipulacji jako przeciwwagi dla przymusu. Ideą manipulacji jest właśnie to, że rzeczywiste narzucanie myśli jest odbierane jako autentyczne (niewymuszone) dążenie ludzi.

Manipulacja jest więc wpływem na pojedynczy obiekt/podmiot, aby zmusić go do działania (lub niedziałania) w celu wdrożenia egoistycznego interesu manipulatora wbrew jego własnym interesom poprzez użycie władzy lub narzucenie myśli i idei.

Niewątpliwie głównym czynnikiem zwiększonej uwagi skierowanej na sieci społecznościowych są informacje, które są za ich pośrednictwem rozpowszechniane, a manipulacja polityczna w sieciach społecznościowych wynika przede wszystkim z wpływu na informacje i informowanie. Sieci społecznościowe dają poczucie rzeczywistego zaangażowania w procesy społeczno-polityczne, nie tylko na poziomie komunikacji, ale także na poziomie konkretnych działań, udziału w rozwiązywaniu konkretnych problemów społecznych.

Od tego, jaki cel stoi przed manipulatorem, jakie informacje i jakie komentarze otrzyma społeczeństwo, często zależą późniejsze jego działania, percepcja i postawa nie tylko w odniesieniu do pewnych wydarzeń politycznych lub reform, ale i do polityki w ogóle, a także do tego, które technologie zostaną wykorzystane do przeprowadzenia manipulacji politycznej.

Sieci społecznościowe są wykorzystywane do organizowania protestów społecznych, zarówno przez manipulatorów wewnętrznych, jak i zewnętrznych, do rozwiązywania różnych celów i mogą stanowić element składowy i w lokalnych wojnach, i w konfliktach zbrojnych, które powodują redystrybucję władzy.

Dzisiaj na świecie jest ponad 3,4 mld użytkowników internetu, z czego aż 2,549 mld korzysta z niego za pomocą urządzeń mobilnych. Wszyscy użytkownicy social media stanowią w sumie prawie 50% całkowitej populacji (7,7 mld osób). Około połowa z nich stworzyła swoje profile w sieciach społecznościowych, w tym na Facebooku. Tak więc ich użytkownicy stali się nie tylko konsumentami, ale także aktywnymi twórcami nowych informacji, znacząco zmienili zasady interakcji między poszczególnymi osobami i całymi społecznościami. Ostatnio sieci społecznościowe wpłynęły (lub próbowały wpłynąć) na stan spraw państwowych, ludność, zaczęły odgrywać kluczową rolę w dużej polityce (Tunezja, Egipt, Libia, Syria, Białoruś, Rosja, Ukraina).

Biorąc pod uwagę takie właściwości, jak dostępność, anonimowość, wydajność, wysoki poziom zaufania, segmentacja interesów, sieci społecznościowe są elastyczną i przyjazną dla użytkownika technologią manipulacji. Wśród ich zalet warto wyodrębnić:

• mały koszt i mobilność rozpowszechniania informacji, a więc technologicznie komfortowe warunki realizacji manipulacji;
• decentralizację, a tym samym możliwość ukrywania rzeczywistych źródeł wpływów manipulacyjnych, manipulowanie kilkoma zasobami sieciowymi;
• możliwość wdrożenia globalnych wpływów manipulacyjnych;
• bezkarność umożliwiającą anonimowość manipulatorów, ukryty wpływ na społeczności sieciowe i osobowość w internecie;
• możliwości techniczne internetu pozwalają nie tylko tworzyć sieci i wpływać na konsumentów informacji, ale także monitorować sieci, identyfikować możliwe sieci i adresy dystrybutorów informacji.

Dzięki zwiększonemu dostępowi do informacji i ich tworzenia, ułatwianiu współdziałań między ludźmi oddzielonymi geograficznie i możliwości budowania społeczności ludzi o podobnych poglądach, otwierają się nowe perspektywy korzystania z sieci społecznościowych z celami manipulacyjnymi.

Technologii manipulacji w sieciach społecznościowych jest bez liku. Od dobrze widocznych i łatwych do zdemaskowania po wielopoziomowe, wielostronne i głęboko zakonspirowane. Możliwości sieci społecznościowych złączyły duży arsenał już odszlifowanych, wielokrotnie testowanych technologii manipulacyjnych, dostosowanych do cech sieci.

Każdego dnia w internecie jest w sposób niesystematyczny produkowana duża ilość informacji, co utrudnia adresatowi określenie wartości semantycznej przesyłanej wiadomości i otwiera nowe możliwości manipulacji. Jednocześnie w sieciach społecznościowych manipulator dostarcza informacji w małych porcjach i w „prawidłowej” tonacji, a zatem nie pozwala użytkownikowi na efektywną analizę i zrozumienie ich w całości.

Głównym polem manipulacji w sieciach społecznościowych jest nie tylko informacja, ale i zarządzanie nią, jej skuteczna interpretacja i prezentacja we właściwym czasie.

Do technologii manipulacyjnych wykorzystywanych w sieciach społecznościowych można włączyć nie tylko bezpośrednią manipulację faktami, ale też:

• milczenie – przekazywanie nieprawdziwych lub niedokładnych informacji;
• selektywne ujawnianie informacji lub prezentację tylko tych niezbędnych dla manipulatora;
• jednostronny zasięg informacji;
• zniekształcenie – naśladowanie obiektywności informacji;
• podawanie przekonujących argumentów, by umocnić swoją pozycję, i budzących wątpliwości, by osłabić adwersarza;
• fałszerstwo – fałszywe zeznania, fałszywe oświadczenia, fałszowanie danych;
• dezinformację – przekazywanie informacji, które nie dotyczą sprawy, w celu odejścia od jej istoty;
• maskowanie – próbę ukrycia istotnych informacji za pomocą doniesień nieistotnych;
• manipulację związaną z czasem prezentacji informacji, ponieważ dobrze dobrany czas wpływa na ocenę i przyswajanie informacji, rozpowszechnianie oszustwa, oszczerstwa, pogłosek.

Istnieją również bardziej „subtelne” środki manipulacji, takie jak:

• podawanie komunikatów o charakterze półprawd, aby uzyskać zaufanie odbiorców (obiektywnie i szeroko podawane są konkretne, ale niewielkie szczegóły, a ważniejsze fakty są ignorowane lub przedstawiane w fałszywej interpretacji);
• celowe wytwarzanie sfabrykowanych informacji;
• jednostronny opis wydarzeń politycznych, faktów;
• wykorzystanie własnych komentarzy i osądów w procesie opisu wydarzenia;
• ukrywanie ważnych szczegółów, które mogłyby uszkodzić manipulatorowi;
• publikowanie ważnych, zgodnych z prawdą informacji, gdy utraciły one znaczenie i nie będą miały negatywnych konsekwencji;
• publikacja cytatu wyrwanego z kontekstu w celu wywarcia wpływu na społeczeństwo i narzucenia własnej pozycji, przyklejenia etykiety, przyciągnięcia liderów opinii, wyśmiewania, manipulowania sondażami i in.

Dla większości użytkowników sieci społecznościowe medium służącym do komunikacji i rozrywki, a stosowane w nich technologie manipulacyjne są oparte na autorytecie opinii „przeciętnych” użytkowników.

Innym wektorem manipulacji w sieciach społecznościowych jest astroturfing. Określenie astroturfing pojawiło się w USA w latach 70. XX w., dziś jest interpretowane jako tworzenie sztucznej opinii publicznej i celowe ukrywanie prawdziwego nastroju społeczeństwa. Istotą astroturfingu jest wykorzystanie sieci społecznościowych, ale nie sieci internetowych, tylko sieci prawdziwego społeczeństwa – zgromadzeń społecznych prawdziwych ludzi, zespołów, grup, ruchów, organizacji w celu stworzenia warunków wstępnych, aby stworzyć niezbędną myśl. Pojęcie to odnosi się do formy cyberagresji, są to tzw. boty, różne „fałszywe konta”, „wbudowane banery”. Astroturfing może być najważniejszym kanałem wdrażania miękkiej siły we współczesnej polityce. Według amerykańskiego politologa J. McKee’a astroturfing jest przede wszystkim wykorzystaniem płatnych agentów do tworzenia fałszywych nastrojów społecznych. Zatrudnieni użytkownicy zasobów internetowych poprzez swoją działalność na portalach społecznościowych, blogach, forach i wykorzystując inne narzędzia komunikacji internetowej, tworzą fałszywe wrażenie na temat wydarzeń komercyjnych lub politycznych. Popularność astroturfingu tłumaczy się dość łatwo: zastosowanie technologii zapewnia najsilniejszy rezonans przy minimalnych wydatkach, ponieważ ludzie zazwyczaj nie oczekują, że zwykli obywatele, tacy jak oni sami, będą ich poddawać „praniu mózgu”.

Astroturfing jest wykorzystywany nie tylko przez lobbystów, marketingowców czy technologów politycznych, ale także przez służby specjalne manipulujące użytkownikami sieci społecznościowych i całymi społecznościami sieciowymi, liczącymi już setki milionów ludzi (rewolucje na Twitterze, dyskusje na temat publikacji WikiLeaks). Może być też praktyką wykorzystywaną podczas kampanii wyborczej w celu zyskania zwolenników lub wywołania plotek.

Jednym z narzędzi astroturfingu jest trollowanie, a więc przekazywanie lub komentowanie informacji w sposób agresywny albo humorystyczny. Agresja jest często utożsamiana przez innych z pewnością siebie i często przytępia czujność słuchacza i chęć sprawdzenia autentyczności informacji. Z kolei humor i żarty są łatwo przyswajalne i chętnie rozpowszechniane.

Planowanie ataków sieciowych jest zadaniem dosyć skomplikowanym i przewiduje stworzenie swego rodzaju kurtyny w postaci zwodniczych wiadomości lub komunikatów, których celem jest wywołanie konfliktu między sieciami społecznościowymi. Przykładem mogą być manipulacje hasztagiem (znakiem #), które mogą być prowadzone nawet na szczeblu międzynarodowym i wówczas ich celem jest manipulowanie chaosem, a nie ustanawianie nad nim bezpośredniej kontroli. W tym przypadku zleceniodawca chaosu łatwo przekształca kluczowych polityków w marionetki. Demokratyczność nowego reżimu już nie ma znaczenia, najważniejsze jest to, że kraj utrzymuje lojalność w kwestiach priorytetowych wobec zleceniodawcy chaosu. Służby specjalne krajów wykorzystują konta nieistniejących osób jako technologię rozpowszechniania informacji. Fałszywe strony prawdziwych ludzi, instytucji są wykorzystywane do technologii „kontrolowanego chaosu”, podrzucania dezinformacji, wykorzystania zasobów zaufania do prawdziwych ludzi/instytucji i prawdopodobnie dyskredytujących je.

Zlecone trollingowanie polega na celowym wysyłaniu wiadomości z treściami prowokacyjnymi, upokarzającymi, aby sprowokować spór, doprowadzić przeciwników do irytacji, oburzenia.

Umieszczanie „wirusowych” materiałów w serwisie YouTube i innych zasobach foto-wideo hostingu w sieciach społecznościowych pozwala na skuteczne rozpowszechnianie pewnych treści politycznych.

Technologią mającą na celu zmianę i kształtowanie opinii publicznej jest także:

• zamieszczanie materiałów wszędzie tam, gdzie może je zobaczyć maksymalna liczba odbiorców, a więc na najbardziej popularnych zasobach (witryny, strony społecznościowe);
• podnoszenie postów na blogach do rangi „top” najpopularniejszych ze względu na dużą liczbę komentarzy lub umieszczanie płatnych materiałów przez „topowych” blogerów,
• tworzenie „trendowych” (czyli najpopularniejszych) hasztagów w sieciach społecznościowych, wysyłanie spamu.

Coraz skuteczniejszym narzędziem są oficjalne strony urzędników, polityków, agencji rządowych, partii i organizacji społecznych w sieciach społecznościowych (a także ich witryny) oraz blogi polityków i urzędników.

Sieci społecznościowe, które pierwotnie funkcjonowały jako miejsce wirtualnych spotkań ich użytkowników, przekształciły się w arenę działań technologów politycznych i różnej maści propagandystów manipulujących świadomością społeczną. Trzeba też pamiętać, że rządy na całym świecie nie tylko wspierają tego rodzaju manipulacje, ale często wręcz je inicjują i w ten sposób doprowadzają do konsolidacji reżimów autorytarnych. Wykorzystanie płatnych komentatorów i politycznych botów do rozpowszechniania państwowej propagandy zostało zainicjowane przez Chiny i Rosję, ale teraz stało się globalne.

Manipulowanie treściami w internecie jest trudne do wykrycia, a jeszcze trudniej z nim walczyć. Tylko w tym roku taktyka manipulacji i dezinformacji odegrała znaczącą rolę w wyborach w co najmniej 17 krajach świata. Władze w około 30 krajach świata wykorzystywały sieci społecznościowe do rozpowszechniania opinii rządowych lub tłumienia krytyków w swoim kraju.

Switłana Hawryluk

O. Wasiuta, Sieci społecznościowe jako nowe narzędzia prowadzenia wojen informacyjnych we współczesnym świecie, [w:] „Refleksje o przeszłości, spojrzenie na współczesność”. Monografia poświęcona Profesorowi Sergiuszowi Wasiucie z okazji 60-letniego Jubileuszu i 35-lecia pracy zawodowej, O. Wasiuta (red.), Wydawnictwo Drukarnia Styl Anna Dura, Kraków 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Medialna manipulacja informacją w wojnie hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, [w:] Medialne obrazy świata: wybrane problemy społeczno-polityczne w mediach, R. Klepka(red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, Kraków 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, Arcana, Kraków 2017; О. Бойко, Політичне маніпулювання, Академвидав, Київ 2010; С.І. Гаврилюк, Місце маніпулювання в політичному процесі, „Науковий вісник Волинського національного університету імені Лесі Українки. Міжнародні відносини” 2011, № 21; С. Кара-Мурза, Манипуляция сознанием, Алгоритм, Москва 2000; Г.О. Осика, Електронні джерела політичного впливу: форми маніпулювання свідомістю та засоби їх обмеження: Автореф. дис. на здобуття наук. канд. політ. наук: спец. 23.00.02 «Політичні інститути та процеси». Львів 2009; В.М. Панченко, Методика виявлення ознак інформаційного впливу в засобах масової інформації. «Інформаційна безпека людини, суспільства, держави» 2011, № 3 (7); А. Цуладзе, Большая манипулятивная игра. Алгоритм, Москва 2000; О. Рябоконь, Маніпуляції масовою свідомістю в політичному сегменті соціальних. Наукові праці Національної бібліотеки України ім. В.І. Вернадського. 2012. Вип. 33, http://nbuv.gov.ua/UJRN/npnbuimviv_2012_33_50Ю [dostęp: 28.04.2019]; А. Біденко, Нейролінгвістичне програмування як засіб політичної реклами http://www.spa.ukma.kiev.ua/article.php?story [dostęp: 28.04.2019]; O. Гвоздик, Соціальні мережі – вільний обмін думками чи маніпулювання свідомістю? http://xpress.sumy.ua/article/society/5700 [dostęp: 28.04.2019]; П.М. Лісовський, Феномен Інтернету як засіб маніпуляції свідомістю в українському сучасному соціумі, http://novyn.kpi.ua/2005-3-1/04_Lisovskii.pdf [dostęp: 28.04.2019]; М.М. Присяжнюк, Прийоми маніпулювання свідомістю людей через засоби масової інформації. http://www.nbuv.gov.ua/portal/natural/sitsbo/01-18/01-18.pdf [dostęp: 28.04.2019]; Пятая колонна Интернета, или что такое Астротурфинг? http://www.internews.kz/newsitem/29-09-2008/5007.1. [dostęp: 28.04.2019]; А.А. Поляруш, Украина: эволюция «революцій», Саммит-книга, Київ 2013.