Technologie informacyjno-komunikacyjne
(ang. Information and Communication Technology, ICT), w interpretacji R. Lorensa stanowią one połączenie „technologii informatycznej z innymi technologiami (głównie komunikacyjną) służącymi wszechstronnemu posługiwaniu się informacją”.
Technologie informacyjno-komunikacyjne są składową trzech pojęć opisanych szczegółowo przez A. Mattelarta, J. Mikułowskiego-Pomorskiego oraz B. Kędzierską. Każde z nich należy przeanalizować z osobna, by na tej podstawie wnosić o znaczeniu całości. Komunikacja określana jest mianem procesu, który łączy ludzi i sprzyja budowaniu kultury. To – najogólniej – proces, w którym następuje wymiana informacji pomiędzy nadawcą komunikatu a jego odbiorcą. Informacja natomiast dotyczy dostrzeganych przez odbiorcę faktów, których poznanie powinno zmienić przekonania, rozszerzyć wiedzę lub zaktualizować ją. Informacja jest zatem rezultatem procesu informowania. O ile komunikacja zmierza zazwyczaj do uspołeczniania, o tyle informacja może prowadzić do tworzenia się podziałów. Technologię informacyjną określić można za B. Kędzierską jako
zbiór narzędzi i środków, programów, technik oraz technologii pozwalających skutecznie operować informacją poszczególnych obszarach funkcjonowania człowieka dla realizacji przyjętych celów i zadań. Mając na uwadze fakt, że komunikacja pozostaje podstawą aktywności społecznej, technologia informacyjno-komunikacyjna podkreśla znaczenie komunikacji w posługiwaniu się informacją oraz zwraca uwagę na jej społeczny wymiar.
Technologie umożliwiają komunikowanie się i pozyskiwanie informacji w zupełnie innym wymiarze. Przede wszystkim czynią te procesy znacznie prostszymi, pod warunkiem jednak, że człowiek dysponuje właściwymi kompetencjami w tym zakresie. Dlatego też w Zielonej Księdze przedstawionej przez Komisję Europejską nazwano współczesny rozwój techniki i usług mianem konwergencji definiowanej jako zdolność różnych platform sieciowych do świadczenia zasadniczo podobnych rodzajów usług lub łączenie się urządzeń używanych przez konsumenta, takich jak telefon, telewizor i komputer osobisty.
W Zielonej Księdze wyodrębniono także kluczowe cechy techniki cyfrowej, która charakteryzuje się skutecznością, elastycznością i wydajnością kosztową, umożliwiając jednocześnie zwiększanie potencjału kreatywnego oraz promowanie innowacji.
A. Mattelart, uzasadniając znaczenie rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych, akcentował, że: „niekończąca się i nieograniczona komunikacja powstaje jako dziedzic niekończącego się i nieograniczonego postępu”. Podobne stanowisko prezentuje B. Kędzierska, podkreślając, że dostępne człowiekowi technologie spowodowały zmianę sposobu postrzegania czasu i przestrzeni. Pojawienie się współczesnych narzędzi informacyjno-komunikacyjnych sprawiło, że „natychmiastowość zaczęła zwyciężać trwanie”. Podkreślając ryzyko związane z dostępem do technologii, autorka wskazuje, że za sprawą nowych technologii można zaobserwować zjawisko kurczenia się przestrzeni. Dawniej skuteczne działanie było możliwe dzięki posiadanej wiedzy i umiejętnościom, natomiast obecnie zdobycie wiedzy dotyczącej tego, co odbywa się po drugiej stronie świata, nie stanowi już gwarancji szybszego i bardziej efektywnego działania.
W Strategii rozwoju kraju na lata 2007–2015 zaprezentowano wizję Polski do roku 2015. W dokumencie tym szczególny nacisk położono na rozwijanie gospodarki opartej na wiedzy oraz na możliwie szerokie wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Priorytetowo potraktowano usługi społeczne, do których dostęp ma każdy obywatel. Usługą taką jest niewątpliwie szeroko pojęta edukacja. Jednym z priorytetów Strategii zmierzających do wzrostu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki uczyniono rozwój społeczeństwa informacyjnego. Przekazywanie i przetwarzanie informacji w społeczeństwie traktowane jest w kategorii podstawowych czynników rozwoju przemysłu i usług. Powszechny dostęp do technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz usług elektronicznych jest gwarancją rozwoju społeczeństwa poprzez zapewnienie wzrostu wydajności pracy, obniżenie kosztów produkcji, dostosowanie oferty do oczekiwań i potrzeb potencjalnego odbiorcy oraz tworzenie nowych produktów. Strategia rozwoju kraju na lata 2007–2015 zakładała zwiększenie dostępu do internetu, rozwój nowych usług elektronicznych w zakresie biznesu (e-business), administracji (e-government), kształcenia na odległość (e-learning) oraz usług medycznych (e-health). Główny cel edukacji, w rozumieniu Strategii, sprowadzono do „wykształcenia obywateli informujących się, komunikujących się, uczących się i tworzących – w warunkach coraz bardziej powszechnego dostępu do technik informacyjno-komunikacyjnych”. Na podstawie danych z czerwca 2006 r. Polska na tle Unii Europejskiej (UE) zajmowała jedną z najniższych pozycji pod względem interaktywności usług publicznych on-line. W porównaniu z 40-procentowym wskaźnikiem e-usług publicznych w Unii Europejskiej, w Polsce wynosił on zaledwie 9%, przy czym największe tempo rozwoju odnotowano w obszarze elektronicznej formy poszukiwania pracy (74%), rozliczeń podatkowych (50%) oraz rejestracji na uczelnie (36%). Najniższy wskaźnik rozwoju wykazano w sektorze e-usług publicznych związanych z służbą zdrowia (2%) oraz w zakresie rejestracji zgłoszeń na policję (2%). Te dane, zgodnie z założeniami Strategii, powinny ulec zmianie do roku 2015 i postulat ten udało się częściowo zrealizować. Wciąż jednak potrzeba działań usprawniających wykorzystywanie e-usług (zwłaszcza w sektorze medycznym), a przede wszystkim przełamania społecznej bariery niechęci do zdalnej realizacji urzędowych formalności. Działania zwiększające dostęp obywateli do internetu i rozwój sektora e-usług edukacyjnych i medycznych są obecnie przecież podstawą rozwoju gospodarczego i podnoszenia jakości życia mieszkańców Polski. W Strategii rozwoju kraju do roku 2020 położono nacisk na zwiększenie zakresu wykorzystania technologii cyfrowych . Podkreślono nierównomierny rozwój technologiczny społeczeństwa ze względu na wiek czy miejsce zamieszkania oraz słabo funkcjonującą infrastrukturę telekomunikacyjną i relatywnie wysoki koszt usług. Tendencja do dalszego rozwoju e-usług wymaga zatem rozwoju głównie w zakresie „elektronicznej gospodarki, e-zdrowia, cyfrowych usług publicznych (e-administracji), e-UAP i telepracy (pracy na odległość)”.
Pomimo oczywistych zalet technologii informacyjno-komunikacyjnych należy sobie uświadamiać zagrożenia, które mogą być z nimi związane. S. Nora i A. Minc podkreślają, że wzrost komputeryzacji życia społeczeństwa może się stać źródłem kryzysu. Z całą pewnością jest obecnie powodem traumy, która musi towarzyszyć każdej nagłej zmianie. Większość społeczeństwa zaczyna jednak coraz wyraźniej dostrzegać potrzebę korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych w codziennym życiu. Część społeczeństwa nie wyobraża sobie wręcz funkcjonowania w technologicznej izolacji. Źródłem kryzysu może być zatem nierówny dostęp społeczeństwa do technologii informacyjno-komunikacyjnych wywołujący świadomość nienadążania, pozostawania w tyle za rozwojem cywilizacyjnym. Inicjatywa w zakresie przeciwdziałania cyberwykluczeniu została podjęta m.in. w 2001 r. przez UNESCO za sprawą rekomendacji Draft Recommendation on the Promotion and Use of Multilingualism and Universal Access to Cyberspace.
Gwałtowny rozwój technologii sprawił, że współczesność określana bywa „epoką optymizmu”, a wszelkie przejawy niechęci i obaw związanych z nadmierną fascynacją technologią nazywane są „technofobią”. A. Mattelart oczekuje „pedagogicznego podejścia do technologii cyfrowych”. W przeciwnym razie beztroska fascynacja technologiami może sprawić, że współczesny człowiek zacznie żyć i pracować „w imię szybkości”, zapominając o powolnym procesie, jakim jest budowanie kultury. Potrzebę refleksyjnego wykorzystywania technologii akcentuje także B. Kędzierska, której zdaniem istnieje bardzo wątła granica pomiędzy świadomością, że nowoczesne technologie dają nam wolność, a faktycznym zniewoleniem wynikającym z ich mało rozumnego wykorzystania.
Z nowymi technologiami jest jednak dokładnie tak samo jak z całą techniką: żeby się od nich nie uzależnić i uchronić przed ich negatywnym wpływem, trzeba je „oswoić” – lepiej zrozumieć, w czym mogą nam pomóc, a kiedy będą zagrażać.
Postęp w zakresie wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych znajduje swoich zwolenników i przeciwników. W opinii zwolenników doprowadził on m.in. do zwiększenia ilości wolnego czasu, wzrostu dobrobytu, spadku cen towarów i usług, umożliwił elastyczny wybór miejsca pracy, rozwój handlu międzynarodowego, walkę z rosnącą przestępczością oraz wszechstronny rozwój każdego człowieka i komunikowanie się ludzi na całym świecie. Przeciwnicy podkreślają natomiast negatywne aspekty postępu technologicznego, uzasadniając, że jest on powodem zwiększania się nierówności społecznych w dostępie do informacji i nowoczesnych narzędzi, wzrastającej kontroli elektronicznej nad życiem ludzi i zmniejszaniem ich swobód obywatelskich, utraty poczucia rzeczywistości i zaburzeń w socjalizacji dzieci i młodzieży, zwiększającej się izolacji ludzi i zaniku kontaktów międzyludzkich. Rozwój nowoczesnych technologii przyczynia się także do wzrostu tzw. smogu informacyjnego, który jest rozumiany jako nadmiar informacji połączony z brakiem kompetencji w zakresie ich rozumienia i oceny ich wiarygodności.
Draft Recommendation on the Promotion and Use of Multilingualism and Universal Access to Cyberspace, „The Exhaustion of Rights in the Digital Environment. UNESCO Copyright Biulettin” 2002, nr 4, http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001397/ 139700E.pdf#page=35 [dostęp: 30.04.2019]; B. Kędzierska, Kompetencje informacyjne w kształceniu ustawicznym, Wydawnictwo Instytutu Badań Edukacyjnych, Warszawa 2007; R. Lorens, Nowe technologie w edukacji, PWN, Warszawa–Bielsko-Biała 2011; J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo komunikujące się?, [w:] Społeczeństwo informacji, A. Mattelart (red.), Universitas, Kraków 2004; A. Mattelart, Społeczeństwo informacji, Universitas, Kraków 2004; Rekomendacja UNESCO, Draft Recommendation on the Promotionand Use of Multilinualism and Universal Access to Cyberspace, Paris 2001; Strategia rozwoju kraju. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006; Strategia rozwoju kraju 2020. Dokument przyjęty uchwałą Rady Ministrów w dniu 25 września 2012 roku, Warszawa 2012; Zielona Księga w sprawie konwergencji telekomunikacji, środków masowego przekazu i techniki informacyjnej oraz jej implikacje dla regulacji. Orientacja na Społeczeństwo Informacyjne, Państwowa Agencja Radiokomunikacyjna, Warszawa 2000.