Świadomość informacyjna
pojęcie to jest trudne do zdefiniowania, ponieważ jego pierwszy człon – świadomość – odnosi się do bardzo wielu zjawisk rozumianych w sposób potoczny lub metaforyczny. Pojęcie świadomości jako cechy podmiotu i jako cechy stanu umysłowego oznacza, że podmiot może być świadomy np. zamieszczania komunikatu w sieci, ale powinien być także świadomy co do treści owego komunikatu i opisywanego w nim problemu, czyli uświadamiać sobie swoje myśli. M. Miłkowski, charakteryzując cechy stanów świadomych, pisze, że: są one uświadamiane bądź dostępne podmiotowi; jedne z nich są stanami intencjonalnymi (stanami dotyczącymi czegoś), a inne nie; mają pewne cechy jakościowe czy też fenomenalne; tworzą strumień świadomości, na którego temat podmiot może utworzyć narrację. Drugi człon definiowanego zagadnienia łączy świadomość z pojęciem informacji traktowanej jako obiekt lub stan, któremu ów obiekt podlega. Dlatego można mówić zarówno o świadomości braku informacji, świadomości luki informacyjnej, jak i świadomości w procesie przetwarzania informacji, powstawania nowej wiedzy, analizy do celów decyzyjnych. Świadomość informacyjna jest więc świadomością użytkownika informacji występującą na poszczególnych etapach procesu informacyjnego.
Świadomość informacyjna towarzyszy osobom uczestniczącym w procesie porozumiewania się, w którym ważne są nie tylko gromadzenie, przechowywanie, wyszukiwanie, opracowanie, przetwarzanie i udostępnianie informacji, ale także umiejętności, zarówno nadawcy, jak i odbiorcy, kodowania i dekodowania komunikatów, doboru odpowiedniego medium służącego do przekazywania określonych treści oraz identyfikowania szumów towarzyszących procesowi komunikacyjnemu, zwłaszcza zakłóceń wynikających z nadmiarowości informacji i przyspieszenia technologicznego. W tym ujęciu świadomość informacyjna łączy się głównie z procesami świadomości komunikacyjnej człowieka, a badacze tego zjawiska koncentrują uwagę na przedmiocie tej komunikacji, czyli na informacji.
B. Stefanowicz, wprowadzając do literatury infologiczne podejście do rozpatrywania procesu informacyjnego, skupia się na analizie samej informacji przesyłanej od nadawcy do odbiorcy różnymi kanałami informacyjnymi. Manipulację jako nieunikniony efekt komunikowania widoczny w każdym elemencie struktury komunikacyjnej (nadawca–kodowanie–medium–dekodowanie–odbiorca) opisali J. Płazowski i M. Suwara. Starali się przybliżyć użytkownikom zagadnienie zamierzonych i niezamierzonych zniekształceń informacji, z którymi można się spotkać na każdym etapie procesu informacyjnego. Wiedza ta ma zasadnicze znaczenie dla poczucia bezpieczeństwa zarówno nadawców, jak i odbiorców informacji.
Inaczej postrzega świadomość informacyjną A. Szewczyk. Określa ją jako przepustkę do racjonalnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym. Ale rozumie ją, jak zauważa H. Batorowska, w zawężony sposób, wymiar świadomości informacyjnej odnosi bowiem do znaczenia zasobów informacyjnych dla wzrostu gospodarczego kraju; znaczenia technik informacyjnych podczas wykorzystywania informacji w celach strategicznych; znaczenia sektora informacyjnego gospodarki; funkcjonowania rynku dóbr i usług informacyjnych. Wiedzę tę uznaje za podstawową w ustaleniu, czy rzeczywistość informacyjna znajduje swoje odzwierciedlenie w świadomości człowieka i czy rozumie on związek zachodzący pomiędzy produkowaniem informacji a wzrostem gospodarczym i społecznym. Nie tylko Szewczyk utożsamia kulturę informacyjną z kulturą informatyczną, a świadomość informacyjną rozumie jako świadomość konieczności informatyzacji i cyfryzacji poszczególnych sektorów gospodarki narodowej i codziennego życia społeczności. Stanowisko to sprawia, że następuje koncentracja uwagi głównie na analizowaniu wiedzy społeczeństwa na temat technologii cyfrowych i jej zastosowania praktycznego, kwestii dostępu do tych technologii oraz ewaluacji poziomu kompetencji cyfrowych i skłonności jednostek do stosowania technik informatycznych.
W literaturze przedmiotu jest też silnie zaakcentowane podejście do omawianego problemu związane z edukacją jednostki co do bezpieczeństwa w obszarze cyberzagrożeń. Batorowska zwraca np. uwagę na bezpieczeństwo obywateli w e-Państwie, bezpieczeństwo w e-administracji, zagrożenia informacji w sieciach, bezpieczeństwo informacyjne w procesie zdalnej kontroli wiedzy, w procesie inwigilacji konsumenckiej, bezpieczeństwo informacji przechowywanej w bazach danych, chmurze, systemach satelitarnych, na problem tożsamości zbiorowej w kontekście bezpieczeństwa jednostki, na internetową komunikację językową, bezpieczeństwo użytkowników internetu, cyberprzestępczość (przemoc, groźba, nękanie, pornografia, grooming, naruszanie integralności informacji, oszustwo, naruszanie prywatności, naruszanie praw autorskich), cyberterroryzm.
Inne podejście do definiowania świadomości informacyjnej prezentuje W. Babik, który łączy ją z eksponowaniem umiejętności obywateli do dostrzegania problemów ryzyka, zagrożeń i niekorzystnych zjawisk towarzyszących tworzącemu się społeczeństwu informacyjnemu, zjawisk wynikających z procesów globalizacyjnych, bezrefleksyjnego korzystania ze zdobyczy technologicznych, utraty zdolności człowieka do oddzielania wartości humanistycznych od zysku, co w konsekwencji prowadzi do przekraczania granic moralnych i etycznych, istnienia chorób i epidemii informacyjnych, destrukcyjnego wpływu mediów itd. Zjawiska te dotyczą głównie sfery aksjologicznej, etycznej, filozoficznej, psychologicznej, ekologicznej, kulturowej, a ich przedmiotem jest troska o zrównoważony rozwój człowieka zarówno w sferze kultury, jak i rozwiniętych technologii. W tym kontekście nieodzowne staje się kształtowanie świadomości społecznej. Odwołując się do definicji przywołanej przez P. Sztompke, można wskazać, że świadomość społeczna jest zbiorem szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglądów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk. Propagowanie zrównoważonego rozwoju społeczeństwa wyraża potrzebę budowy cywilizacji zrównoważonego rozwoju, w której nastąpi rezygnacja z konsumpcyjnego modelu życia i oparcie się na wartościach etycznych, ekologicznych i społecznych wymagających zmiany wzorców zachowań, poprzez przekształcenie sposobu ludzkiego myślenia i postępowania wobec ekosystemu człowieka, w tym szczególnie wobec antropoinfosfery, w której on funkcjonuje. Powinien w niej obowiązywać priorytet dobra wspólnego (np. informacji, internetu, infosfery), rozwijany dzięki ukształtowanym postawom proinfoekologicznym, o których B. Kamińska-Czubała pisze, że ich niedostatkowi można przypisać odpowiedzialność za brak odporności współczesnego człowieka na choroby informacyjne.
Świadomość informacyjna jest w związku z tym stanem, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk zachodzących w infosferze i jest w stanie reagować na nie m.in. poprzez podejmowanie działań profilaktycznych, promowanie ekologicznego funkcjonowania człowieka w antropoinfosferze, edukację informacyjną i medialną. Podmiot wchodzi w różne relacje ze swoim środowiskiem informacyjnym, tj. z innymi osobami, z zasobami informacji, z technologiami informacyjnymi. Określa w nim własne cechy, potrzeby, cele. Rozwijając się, jednostka w coraz większym stopniu zdaje sobie sprawę ze swoich związków z infosferą, przyczyniając się do jej rozwoju, ale także może je degradować. Cytując za słownikiem psychologii:
świadomość jest procesem o określonej, indywidualnej dynamice. Owa dynamika przejawia się w czynnościach badania, spostrzegania rzeczywistości oraz ciągłego odkrywania jej nowych aspektów. Pozwala to na modyfikowanie indywidualnego obrazu siebie i świata, przystosowywanie go do zmian zachodzących w danej osobie i w otoczeniu,
co oznacza, że bez wychowania do informacji trudno będzie kształtować infosferę człowieka tak, by zapewniała ona podmiotom w niej funkcjonującym poczucie bezpieczeństwa i jakości życia.
W swoich artykułach M. Próchnicka i H. Batorowska piszą, że świadomość informacyjna rozwijana poprzez edukację informacyjną (information literacy) jest w stanie zapewnić jednostce możliwość podążania drogą do wolności politycznej i szczęścia. Pozwala dostrzec zmiany dokonujące się w środowisku informacyjnym, dążyć do ich zrozumienia i przejęcia za nie odpowiedzialności. Kształtowanie świadomości informacyjnej społeczeństwa jest więc zadaniem priorytetowym dla procesów demokratyzacji i polityki informacyjnej państwa.
K. Batorowska, Media lokalne w walce z wykluczeniem społecznym, [w:] Bezpieczeństwo współczesnego państwa. Cz.2: Wymiar narodowy, J. Falecki, P. Lubiński (red.), Drukarnia Styl, Kraków 2019; H. Batorowska, Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2009; H. Batorowska, Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej. Rozważania o dojrzałości informacyjnej. Wydawnictwo SBP, Warszawa 2013; H. Batorowska, Świadomość informacyjna warunkiem bezpieczeństwa użytkowników informacji, [w:] Bezpieczeństwo – wielorakie perspektywy. Bezpieczeństwo z perspektywy środowisk i obszarów, N. Anna Fechner, A. Zduniak (red.), Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa, Poznań 2015; B. Kamińska-Czubała, Informacja jako fetysz w społeczeństwie wiedzy i w społeczeństwie ryzyka, [w:] Edukacja w społeczeństwie „ryzyka”. Bezpieczeństwo jako wartość. Tom 3: Edukacja XXI wieku, M. Gwioździcka-Piotrowska, J. Wołejszo, A. Zduniak (red.), WSB, Poznań 2007; A. Kuzior, Internet jako narzędzie budowania świadomości dla zrównoważonego rozwoju. „Problemy Ekorozwoju” 2007, vol. 2 nr 2; J.W. Płazowski, M. Suwara, Informacja a manipulacja – o pewnych pozapsychologicznych aspektach manipulacji informacją, [w:] Manipulacja, media, edukacja, B. Siemieniecki (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007; M. Próchnicka, Information literacy. Nowa sztuka wyzwolona XXI wieku, [w:] Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą, J. Dzieniakowska (red.), Akademia Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2007; I. Pulak, M. Wieczorek-Tomaszewska, Potrzeba kształtowania świadomości informacyjnej w zakresie materiałów wizualnych w szkolnictwie wyższym, [w:] Człowiek, media, edukacja, J. Morbitzer, E. Musiał (red.), UP, Kraków 2012; Pułapki współczesności. Człowiek wobec uzależnień. Wybrane problemy, M. Jędrzejko, M. Netczuk-Gwoździewicz (red.), Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2013; A. Szewczyk, Świadomość i kultura informacyjna, [w]: Dylematy cywilizacji informatycznej, A. Szewczyk (red.), PWE, Warszawa 2004; P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2003; Świadomość, http://www.psychologia.net.pl/slownik.php?level=29 [dostęp: 10.05.2019]; Świadomość Polaków w rzeczywistości cyfrowej – szanse i bariery. Raport z badania opinii wraz z komentarzem, J. Słowińska (oprac.), Warszawa 2012 , http://www.onboard.pl/data/file/pdf/raport__swiadomosc_polakow_ w_rzeczywistosci_cyfrowej.pdf [dostęp: 10.05.2019].