StopFake Polska – walka z nieprawdziwą informacją
stopfake.org to strona internetowa przeznaczona do sprawdzania rzetelności udostępnianych informacji, powstała 2 marca 2014 r. z inicjatywy studentów, absolwentów i wykładowców Mohylańskiej Szkoły Dziennikarstwa oraz kursu dla dziennikarzy i redaktorów „Digital Future of Journalism”. Inspiracją do jej założenia stał się konflikt ukraińsko-rosyjski. Witryna powstała tuż po wystąpieniu na Krymie 20 tys. demonstrantów sprzeciwiających się „faszystowskiemu” rządowi w Kijowie, po obaleniu rządu W. Janukowycza. Z czasem do projektu dołączyli inni dziennikarze, redaktorzy, tłumacze oraz programiści, których celem stała się edukacja społeczeństwa w zakresie mediów oraz walka o oddzielenie dziennikarstwa od uprawiania propagandy (manipulowania i sterowania poglądami ludzi, wpajania pożądanych przekonań). Początkowo zespół StopFake zajmował się głównie monitorowaniem, sprawdzaniem oraz obalaniem fałszywych informacji – „fejków” (zob. fake news) – dotyczących konfliktu na Ukrainie, rozpowszechnianych przede wszystkim poprzez tradycyjne źródła informacji oraz w rosyjskich mediach społecznościowych. Przykładem tego typu propagandy było udostępnienie zdjęcia martwej dziewczynki, która została przedstawiona jako rzekoma ofiara faszystów mordujących dzieci we wschodniej części Ukrainy. W rzeczywistości sfotografowane dziecko pochodziło z Syrii i w żaden sposób nie było powiązane z opisanymi wydarzeniami. Innym przykładem dezinformacji było pojawienie się w prorosyjskich mediach komunikatu o rzekomym zniszczeniu portu pod Odessą – „Amerykański tankowiec z węglem zaczepił o ścianę molo, wskutek czego mocno ją uszkodził”. Jednakże wspomniany statek pływał pod banderą Malty, nie USA. W dalszej części komunikatu pojawiły się także spekulacje o możliwych poważnych problemach Ukrainy związanych z brakiem możliwości odbierania towaru, co zostało sprostowane przez władze portu. Udostępniono informację o normalnym funkcjonowaniu i wykonywaniu wyładunków statków zgodnie z wcześniej założonym harmonogramem, a uszkodzenie powstałe na molo nr 8 nie miało wpływu na prawidłową pracę portu.
Docelowo działalność StopFake miała trwać jedynie przez 2–3 miesiące, jednakże z powodu wciąż rosnącej i coraz bardziej rozpowszechniającej się propagandy podjęto decyzję o kontynuowaniu prac zespołu. Dodatkowo z czasem zakres jego działań poszerzył się również o nowe aspekty, w tym o próby badania wpływu rosyjskiej propagandy na inne państwa regionu (m.in. na Unię Europejską, kraje dawnego Związku Radzieckiego, Syrię czy Turcję). W miarę upływu czasu zespół wzbogacił się także o ekspertów, którzy tłumaczą i upowszechniają zdobyte informacje w kilkunastu językach, m.in. po włosku, holendersku, niemiecku i francusku. Sprawdzone wiadomości można śledzić nie tylko na stronie internetowej StopFake.org, ale także w ukraińskich, lokalnych programach telewizyjnych czy w programie Ukraine Today. Od niedawna StopFake współpracuje także z „Kurierem Galicyjskim” – dwutygodnikiem wydawanym w języku polskim w Iwano-Frankwisku. W pierwszym wspólnie wydanym artykule pt. Wojna hybrydowa nie jest patentem Putina – opublikowanym w maju 2018 r. – wyjaśniono koncepcję wojen hybrydowych oraz ich rys historyczny.
Autorzy projektu zwracają uwagę, że ich działalność nie jest powiązana z władzami Ukrainy i nie jest przez nie finansowana. Początkowo witryna działała dzięki pracy wolontariuszy, a następnie była wspierana darowiznami od czytelników (crowdfunding). Ponadto w latach 2015–2016 projekt był wspierany przez wiele fundacji, takich jak: Fundację Międzynarodową Renaissance oraz Narodową Fundację Wsparcia Demokracji. Inicjatywa uzyskała również pomoc ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych Czech oraz Ambasady Wielkiej Brytanii. W Polsce projekt StopFake współfinansuje Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w ramach konkursu „Dyplomacja Publiczna 2017 – komponent Wymiar wschodni polskiej polityki zagranicznej 2017”. Polska wersja językowa jest tworzona w ramach współpracy międzynarodowej przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, a prace zespołu koordynuje D. Zielińska, jednocześnie odpowiedzialna za kontakty z mediami. Obecnie do zespołu należą: P. Bobołowicz – korespondent radia Wnet na Ukrainie, W. Mucha – szef publicystyki w „Gazecie Polskiej Codziennie” oraz W. Pokora – kierownik redakcji internetowego Radia Lublin.
Problem nieprawdziwych informacji w mediach jest stale obecny i szeroko omawiany. Pomimo że większość autorów fejków nie wykazuje zbytniej kreatywności i posługuje się jedynie prostymi metodami i narzędziami, znaczna część użytkowników nie potrafi odróżnić rzetelnych informacji od tych, które uległy zmanipulowaniu. W związku z tym redaktorzy strony nie tylko znajdują sfałszowane komunikaty, ale także prowadzą działalność edukacyjną. Ma ona na celu wskazanie czytelnikom sposobów na identyfikację botów, czyli programów, których zadaniem jest naśladowanie czynności wykonywanych przez prawdziwego użytkownika (takich jak dodawanie komentarzy, udostępnianie postów) oraz przedstawianie metod weryfikacji udostępnianych informacji. Na stronie zamieszczane są także gry edukacyjne, dzięki którym można nabyć te kompetencje, a także sprawdzić stopień ich opanowania.
W czerwcu 2017 r. StopFake wraz z partnerami z Europy Wschodniej i Środkowej zakończyli czteromiesięczny projekt, którego zwieńczeniem jest opublikowany raport „Wojna informacyjna w Internecie. Ujawnianie oraz przeciwdziałanie prokremlowskiej dezinformacji w Europie Środkowej i Wschodniej”. W prowadzenie badań włączyli się również eksperci i analitycy mediów z europejskich ośrodków analitycznych w Polsce, Czechach, Mołdawii, Słowacji oraz na Węgrzech. Jego wyniki po raz pierwszy zostały przedstawione na konferencji prasowej zorganizowanej w Ukraińskim Kryzysowym Centrum Medialnym. Głównym zamierzeniem monitoringu było przede wszystkim wykrycie wspólnych technik oraz tematów podejmowanych przez prokremlowską propagandę w lokalnych mediach wybranych państw. Wykazano, że w państwach Europy Wschodniej i Środkowej, a także na Ukrainie, wykorzystywane są bardzo zbliżone narzędzia, a zmianie ulegają jedynie punkty nacisku. Do podstawowych działań można zaliczyć manipulowanie faktami oraz emocjami, uderzanie w newralgiczne punkty czy granie na niezgodnościach.
Z danych przedstawionych w raporcie wynika, że propaganda na terenie Polski rozpowszechniana jest głównie przez portale internetowe oraz sieci społecznościowe. Obserwowalna jest aktywność tzw. trolli (użytkowników, których celem jest wywołanie kłótni przez niepotrzebne poruszanie kontrowersyjnego tematu) zazwyczaj w komentarzach do wydarzeń dotyczących przede wszystkim kwestii NATO, Rosji, Ukrainy, a także kontaktów z USA. Wyniki innych badań dowodzą, że aż dwóch na trzech użytkowników Twittera, udostępniających informacje w języku rosyjskim na temat obecności NATO w Europie Wschodniej to konta typu bot. Zauważalne są także teorie dotyczące m.in. zbrodni wołyńskiej, „banderowców” na terenie Kijowa oraz domniemanego polskiego zainteresowania terenami należącymi dziś do Ukrainy („polskim Lwowem”). W trakcie badań prowadzonych na terenie Ukrainy, zidentyfikowano 20 ukraińskich tytułów utrzymujących stanowisko prokremlowskie. Należy dodać, że w większości były to komunikaty powtarzające te same fejki, które wcześniej były udostępniane w rosyjskich mediach. Dotyczyły one głównie mniejszości narodowych walczących o autonomię, łamania przez Ukrainę porozumienia mińskiego, a także chęci odwołania przez inne kraje sankcji przeciwko Rosji. Na Słowacji, podobnie jak na Ukrainie czy w Polsce, podstawowym źródłem manipulacji i dezinformacji były sieci społecznościowe oraz „media alternatywne”. Zbliżone były także stosowane przez nie techniki, takie jak: zniekształcanie wydarzeń, manipulowanie nimi czy powoływanie się na rzekomych ekspertów. Tutaj do głównych przesłań można było zaliczyć prezentowanie Putina jako silnego lidera oraz formowanie tez na poparcie rosyjskiej inwazji na Ukrainie i obecności Rosji w Syrii. Po analizie udostępnionych informacji eksperci wysunęli także wniosek o niskiej jakości merytorycznej tekstów, które zwykle były dosłownym, automatycznym tłumaczeniem rosyjskich źródeł.
W raporcie „Wojna informacyjna w Internecie. Ujawnianie oraz przeciwdziałanie prokremlowskiej dezinformacji w Europie Środkowej i Wschodniej” zawarte zostały także rekomendacje co do postępowania, które może znacznie wpłynąć na ograniczenie negatywnego wpływu fałszywych informacji ukazujących się w mediach. Składają się nań m.in.:
- zwiększenie ilości rzetelnych źródeł informacji w Ukrainie;
- edukowanie społeczeństw w zakresie krytycznego myślenia, analizy przekazów oraz mechanizmów funkcjonowania mediów;
- dokształcanie dziennikarzy, wykładowców, redaktorów oraz innych osób będących przekaźnikami informacji.
Wyszczególniono również najpowszechniejsze i najistotniejsze elementy technik manipulacji, które były wykorzystywane przez kanały z ukraińskiego środowiska informacyjnego:
- używanie nazw zagranicznych instytucji;
- powoływanie się na ekspertów w mediach społecznościowych w celu uzyskania większego poparcia oraz stworzenia wiarygodnej bazy pod propagowaną historię;
- przekręcanie i zniekształcenie informacji.
Efektem szybkiego i łatwego dostępu do internetu, a także dynamicznie rosnącej popularności portali i sieci społecznościowych jest niezwykle proste rozpowszechnianie zmanipulowanych informacji – nie tylko tych dotyczących prokremlowskiej propagandy.
Społeczeństwo zaczyna zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie niosą za sobą zmanipulowane treści, co prowadzi do spadku zaufania do mediów. Sondaże wskazują, że zwykli ludzie, stykając się z potężną falą fejków i manipulacji, często wolą nie ufać żadnym źródłom, szczególnie gdy autorzy materiałów aktywnie korzystają z sieci społecznościowych, przesadzają z krzyczącymi nagłówkami i wywołują sztuczne zainteresowanie.
Niezależnie od wielokrotnych pozwów o szerzenie nieprawdziwych informacji oraz prowadzenie działalności na zlecenie amerykańskiego Departamentu Stanu zespół StopFake nie zawiesił swojej działalności.
http://ukrainianinstitute.org.uk/wp-content/uploads/2014/06/Ukrainian-Institute-Stopfake-org.pdf [dostęp: 21.04.2019]; O nas, https://www.stopfake.org/pl/strona-glowna/ [dostęp: 21.04.2019]; Raport Facebook and Twitter are being used to manipulate public opinion, https://www.theguardian.com/technology/2017/jun/19/social-media-proganda-manipulating-public-opinion-bots-accounts-facebook-twitter [dostęp: 21.04.2019]; Russia’s Neighbor Ukraine Besieged by ‘Fake News’ and Hacking Years Before United State https://www.snopes.com/news/2017/06/27/ukraine-fake-news-hacking/ [dostęp: 21.04.2019]; StopFake.org Is Like a 'Snopes’ for Ukraine, https://mashable.com/2014/03/05/stopfake-ukraine/?europe=true#fYG23hsChaq4 [dostęp: 21.04.2019]; To Battle Fake News, Ukrainian Show Features Nothing but Lies, https://www.nytimes.com/2017/02/26/world/europe/ukraine-kiev-fake-news.html?_r=1&referer [dostęp: 21.04.2019].