Służby specjalne
sformułowanie używane w Polsce na określenie niektórych organów i służb systemu bezpieczeństwa państwa ze względu na ich specyficzną rolę, funkcje, realizowane zadania czy posiadane uprawnienia. W polskim prawodawstwie nie istnieje definicja legalna służb specjalnych i termin ten funkcjonuje w poszczególnych aktach prawnych, które określają nim poszczególne podmioty. Najczęściej pojęcie to używane jest w stosunku do służb wywiadu i kontrwywiadu, których podstawową funkcją w systemie bezpieczeństwa państwa jest funkcja informacyjna.
Funkcja informacyjna wywiadu i kontrwywiadu obejmuje działania związane z ochroną, pozyskiwaniem, gromadzeniem, przetwarzaniem, analizą oraz przekazywaniem najważniejszym organom władzy informacji fundamentalnych z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa, jego przetrwania oraz niezakłóconego rozwoju. To właśnie ta funkcja stanowi o ścisłym związku działalności służb tego typu z instytucją władzy oraz z państwowymi procesami decyzyjnymi na najwyższym poziomie.
Zarówno w liczącej się literaturze naukowej przedmiotu, jak i w prawodawstwie po 1989 r. pojęcia służb specjalnych konsekwentnie używano w odniesieniu do służb cywilnego oraz wojskowego wywiadu i kontrwywiadu. W ujęciu historycznym pojawiało się ono w odniesieniu do służb wywiadu i kontrwywiadu okresu Drugiej Rzeczpospolitej Polskiej oraz Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, natomiast w kształtującym się nowym systemie bezpieczeństwa państwa, najpierw wobec Urzędu Ochrony Państwa (UOP, 1990–2002) i Wojskowych Służb Informacyjnych (WSI, 1991–2006), a następnie od 2002 r. wobec Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) i Agencji Wywiadu (AW) oraz od 2006 r. wobec Służby Kontrwywiadu Wojskowego (SKW) i Służby Wywiadu Wojskowego (SWW).
Przełom w tym przedmiocie nastąpił w 2006 r., kiedy prawodawca po raz pierwszy użył tego określenia w stosunku do nowo powołanej, zasadniczo odmiennej od służb wywiadu i kontrwywiadu służby jeżeli chodzi o podstawowe funkcje w państwie – Centralnego Biura Antykorupcyjnego (CBA). Podstawową funkcją tej służby jest funkcja policyjna (procesowa), natomiast informacyjna ma znaczenie niejako wtórne. W przypadku wywiadu i kontrwywiadu funkcja policyjna czasami bywa jedynie funkcją uzupełniającą, w odniesieniu przede wszystkim do służb kontrwywiadowczych.
Inne kontrowersje dotyczące stosowania tego pojęcia pojawiają się również w dyskursie naukowym, popularnonaukowym, publicystycznym czy medialnym i zawierają istotne błędy natury metodologicznej oraz nie uwzględniają zarówno dorobku nauki, jak i prawodawstwa w tym zakresie. Często odnosi się je do wszystkich służb uprawnionych do wykonywania tzw. czynności operacyjno-rozpoznawczych w ramach realizowanych działań, czyli korzystania z niejawnych (tajnych) form, metod i technik pracy. W ten sposób należałoby zaliczyć do tego grona kilkanaście służb funkcjonujących w Polsce po przemianach systemowych z przełomu lat 80. i 90. XX w.: UOP (funkcjonował do 2002 r.), WSI (do 2006 r.), ABW i AW (od 2002 r.), SKW, SWW i CBA (od 2006 r.), ale także Policję, Straż Graniczną, Biuro Ochrony Rządu (do 2018 r.), Żandarmerię Wojskową, Służbę Celną (do 2017 r.), Inspekcję Kontroli Skarbowej (Wywiad Skarbowy, do 2017 r.), Służbę Ochrony Państwa (od 2018 r.), Służbę Celno-Skarbową (w ramach Krajowej Administracji Skarbowej, od 2017 r.), a także Biuro Nadzoru Wewnętrznego (w strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, od 2018 r.). Inne ujęcia określają mianem służb specjalnych wszystkie organy i instytucje zajmujące się poszczególnymi aspektami bezpieczeństwa w systemie bezpieczeństwa państwa, co tym bardziej nie pozwala uchwycić pewnej wyjątkowości czy specjalnego charakteru określonych służb. W tym przypadku mamy do czynienia raczej ze służbami wyspecjalizowanymi w określonych przedmiotowo obszarach bezpieczeństwa. Często również pojęcie służb specjalnych jest mylnie utożsamiane z pojęciem sił specjalnych, które powinno być zarezerwowane dla wojsk specjalnych oraz specjalnych oddziałów poszczególnych służb w systemie bezpieczeństwa państwa, które realizują określone, specjalne zadania, ale związane z fizyczną eliminacją zagrożeń godzących w bezpieczeństwo państwa i społeczeństwa, ewentualnie do prowadzenia operacji dywersyjnych czy sabotażowych.
O ile używanie pojęcia służb specjalnych jako pojęcia prawnego jest obecnie uzasadnione w stosunku do pięciu służb zarówno kontrwywiadu i wywiadu – ABW, AW, SKW, SWW oraz CBA (taka jest rzeczywistość prawna), o tyle nie znajduje to uzasadnienia merytorycznego, biorąc pod uwagę przesłanki naukowe i historyczne. W tym drugim ujęciu, „wyjątkowa”, „specjalna” pozycja służb powinna się odnosić do obszaru funkcjonowania wywiadu i kontrwywiadu w kontekście ich informacyjnej roli względem najważniejszych naczelnych organów państwa i ich miejsca w państwowych procesach decyzyjnych. Celem realizacji funkcji informacyjnej w tym przypadku jest ochrona oraz realizacja fundamentalnych interesów państwa w przedmiocie polityki zagranicznej, wewnętrznej, militarnej, bezpieczeństwa, gospodarczej, a nie funkcja informacyjna służąca ustaleniu wyniku procesowego, związana z wykrywaniem przestępstw i ściganiem ich sprawców. Cel działania tego typu podmiotów ukierunkowany jest na wsparcie procesów decyzyjnych, na dostarczanie niezbędnych informacji wspomagających procesy podejmowania decyzji, a także na ochronę procesów przepływu informacji i samych informacji w ramach procesów decyzyjnych na najwyższym poziomie w państwie. A. Żebrowski wskazuje w tym kontekście, że służby wywiadu i kontrwywiadu stanowią podstawowe zaplecze informacyjne dla rządowych procesów decyzyjnych. Decydują o tym specyficzne zasoby tych służb: „osobowe, informacyjne i wyspecjalizowane komórki studyjno-analityczne”. Ich działania związane z analizą, oceną oraz dystrybucją zasobów informacyjnych względem najważniejszych organów państwa decydują o tym, że stają się „twórcami systemu wczesnego ostrzegania” w ramach realizacji polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa.
Takie umiejscowienie służb wywiadu i kontrwywiadu w strukturach państwa oraz przypisane im w tym zakresie zadania determinują również ich specyficzne miejsce w przestrzeni walki informacyjnej między różnymi podmiotami państwowymi (agendy rządowe i służby specjalne innych państw) oraz niepaństwowymi (organizacje terrorystyczne, zorganizowane grupy przestępcze, podmioty pozarządowe oraz gospodarcze), zarówno wewnątrz danego państwa, jak i w stosunkach międzynarodowych. Działalność wywiadu i kontrwywiadu w tym aspekcie dotyczy pozyskiwania i ochrony informacji w celu przeciwdziałania m.in. takim zagrożeniom, jak terroryzm międzynarodowy, transnarodowa przestępczość zorganizowana, nielegalny obrót bronią i amunicją oraz materiałami wybuchowymi, proliferacja broni masowego rażenia czy uzależnianie struktur państwowych od wpływu międzynarodowych korporacji czy koncernów.
Informacje będące w zainteresowaniu służb wywiadu i kontrwywiadu, które z jednej strony podlegają ochronie kontrwywiadowczej (zasoby własne danego państwa), a z drugiej stanowią cel pozyskania (zasoby podmiotów obcych), dotyczą kwestii fundamentalnych dla przetrwania, niezakłóconego funkcjonowania oraz rozwoju danego państwa czy pewnego ładu w stosunkach międzynarodowych i obejmują takie kategorie spraw, jak: ciągłość konstytucyjnego porządku państwa (polityczna i prawna pozycja państwa, bezpieczeństwo ustrojowe), ochrona tajemnic państwowych (ochrona informacji niejawnych), ochrona infrastruktury krytycznej państwa (obiekty, instalacje, urządzenia, systemy i usługi kluczowe z punktu widzenia bezpieczeństwa i ciągłości funkcjonowania państwa) oraz wspierającej ją infrastruktury informacyjnej (same informacje, ale również sprzęt, urządzenia i systemy służące do ich przetwarzania), a także ochrona praw i wolności człowieka i obywatela czy przeciwdziałanie konfliktom oraz zapewnianie bezpieczeństwa i pokoju na świecie.
Całokształt tych uwarunkowań funkcjonowania wywiadu i kontrwywiadu w powiązaniu z gwałtownymi zmianami cywilizacyjnymi współczesnego świata (przyspieszone procesy globalizacji oraz rewolucja technologiczno-informacyjna) pozwala na wskazanie jeszcze jednego czynnika decydującego o pewnej wyjątkowości czy specjalnym charakterze tych służb. Większość zagrożeń, którym przeciwdziałają służby wywiadu i kontrwywiadu, jest współcześnie wspólna dla większej grupy państw, czy nawet dla porządku międzynarodowego. Ponadto większości z nich poszczególne państwa nie są w stanie przeciwdziałać w pojedynkę, konieczna jest zakrojona na szeroką skalę współpraca międzynarodowa w tym zakresie. Wspólne przedsięwzięcia służb różnych państw oraz wymiana informacji między nimi determinują zdolność państw i społeczności międzynarodowej do zapobiegania różnorodnym konfliktom i zagrożeniom o charakterze globalnym. Z uwagi na ten aspekt, służby wywiadu i kontrwywiadu są umiejscowione w samym centrum procesów dotyczących przeciwdziałania zagrożeniom globalnym, biorą aktywny udział w polityce międzynarodowej, są specyficznego rodzaju graczami na międzynarodowej scenie politycznej.
Dodatkowo, biorąc pod uwagę charakter i wagę spraw składających się na obszar funkcjonowania służb wywiadu i kontrwywiadu oraz w większości niejawny charakter ich działalności (w kontekście pozyskiwania, ale też gromadzenia, analizy i dystrybucji informacji), należy wskazać, że same w sobie stanowią specyficzne zasoby informacji o państwie i świecie w odniesieniu do zgromadzonych zasobów, wypracowanych metod, technik i form realizacji zadań oraz wiedzy funkcjonariuszy, pracowników czy współpracowników.
Podstawowa funkcja tak rozumianych służb specjalnych, czyli funkcja informacyjna, jest realizowana przede wszystkim poprzez wykonywanie czynności operacyjno-rozpoznawczych oraz studyjno-analityczno-informacyjnych. Podstawowy wymiar tej działalności przedstawia schematycznie tzw. model cyklu wywiadowczego, w ramach którego wyróżnia się kilka etapów: przedstawienie zapotrzebowania na informacje ze strony państwowych ośrodków decyzyjnych, zbieranie i gromadzenie informacji, analiza, synteza i opracowanie informacji w formie raportów oraz przekazanie ich właściwym odbiorcom (zgłaszającym zapotrzebowanie). W zakresie ochrony zasobów informacyjnych państwa i systemów oraz sieci służących do ich przetwarzania (funkcja ochronna) podstawowe znaczenie mają czynności ochronno-kontrolne. Można również wyróżnić funkcję policyjną (procesową) jako uzupełniającą funkcję służb specjalnych, w której podstawową rolę odgrywają czynności dochodzeniowo-śledcze.
M. Bożek, M. Czuryk, M. Karpiuk, J. Kostrubiec, Służby specjalne w strukturze władz publicznych. Zagadnienia prawnoustrojowe, Wolters Kluwer, Warszawa 2014; R. Faligot, R. Kauffer, Służby specjalne. Historia wywiadu i kontrwywiadu na świecie, Iskry, Warszawa 2006; M. Herman, Potęga wywiadu, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002; J. Hughes-Wilson, Największe błędy wywiadów świata, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002; P. Swoboda, Co w tych służbach jest specjalne? Problemy związane ze stosowaniem pojęcia „służby specjalne” w Polsce po 1989 r., „e-Studia nad Bezpieczeństwem i Terroryzmem” 2014, nr 1; P. Swoboda, Służby specjalne w Polsce po 1989 roku – problemy definicyjne, [w:] Niepodległa Polska: bezpieczeństwo i polityka w latach 1918–2018, P. Łubiński (red.), Uniwersytet Katolicki KUL, Kraków 2018; P. Swoboda, Wywiad i kontrwywiad w Polsce w procesie przemian systemowych (1989–2007), Avalon, Kraków 2016; S. Zalewski, Służby specjalne w państwie demokratycznym, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005; A. Żebrowski, Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki informacyjnej. (Wywiad i kontrwywiad w latach 1989–2003), Oficyna Wydawnicza Abrys, Kraków 2005; A. Żebrowski, Wywiad i kontrwywiad w XXI wieku, Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010.