Russkij mir jako technologia penetracji państwa

(rоs. Русский мир) lub Pax Moscovita, Pax Moscovica, Pax Russica – rosyjska neoimperialna geopolityczna doktryna ekspansji Rosji, najpierw na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw, epoki rządów Putinowskich. Jest podstawą ideologiczną dla historycznego rewanżu – agresji militarnej w celu restauracji Rosji w granicach ZSRR sprzed 1991 r. oraz zwrotu swojej „strefy wpływów” (państw-kolonii i satelitów w Europie, na Kaukazie i w Środkowej Azji) sprzed klęski Rosji w I wojnie światowej. Niektórzy obserwatorzy uważają, że projekt „russkij mir” jest kompletnym analogiem lub kompilacją nazistowskiej Trzeciej Rzeszy.

„Russkij mir” jest również jedną z prób stworzenia utopijnego rosyjskocentrycznego wschodniosłowiańskiego bieguna cywilizacyjnego (panslawizmu) opozycyjnego w stosunku do bieguna europejskiego. Na wcześniejszym etapie „russkij mir” był neokolonialnym szowinistycznym projektem (koncepcją), który definiowano jako wspólną „przestrzeń cywilizacyjną” opartą na trzech filarach:

• prawosławiu skupionemu wokół Patriarchatu Moskiewskiego – w koncepcji „russkogo mira” prawosławie często wykorzystuje się jako synonim Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (RCP), „Świętej Rusi”, do której włącza się Rosję, Ukrainę, Białoruś, a także Kazachstan i Mołdawię.
• wspólnocie języka i kultury – w 2009 r. „russkij mir” był przyrównany do kulturowo-cywilizacyjnych projektów, takich jak UE, Wielka Brytania czy wspólnoty hispanojęzycznych państw;
• pamięci historycznej, obejmującej zarówno czasy średniowiecza, imperium Romanowów, jak i Związek Sowiecki – to tak naprawdę źle zakamuflowane samodzierżawie (dyktatura), przekazywane jako „wspólna pamięć historyczna i wspólne poglądy na temat rozwoju społecznego”.

Na początku swojego istnienia „russkij mir” był podstawą ideologiczną geopolitycznej organizacji Unii Euroazjatyckiej, czyli przywrócenia dawnego Związku Radzieckiego w nowych warunkach i środowisku, z których najważniejszą częścią miała być lojalna prorosyjska Ukraina. Dużo wcześniej rosyjskie kręgi szowinistyczne zaczęły szerzyć ogólnorosyjską ideę zjednoczenia ukraińskiego, białoruskiego i rosyjskiego narodów w jedyny (trójjedyny) rosyjski naród.

„Russkij mir” jest ideologiczną podstawą służącą usprawiedliwianiu przez Rosję swojej agresji, a osią tej ideologii jest twierdzenie, że „Rosja nie ogranicza się do granic Federacji Rosyjskiej”. Problematyka „russkogo mira” to nie tylko kwestie kulturowego wsparcia rosyjskojęzycznej diaspory, lecz w rzeczywistości przykrywka dla zagranicznej, gospodarczej i militarnej ekspansji. Pierwszym krokiem do legitymizacji bezpośredniej ingerencji politycznej w wewnętrzne sprawy innego kraju stają roszczenia dotyczące kwestii ideologicznych. Na pierwszym miejscu podkreśla się konieczność „ochrony” języka rosyjskiego, „zaspokojenia potrzeb kulturalnych” ludności rosyjskojęzycznej. Następnie pod wpływem propagandy wartości „russkogo mira” aktywizują się ruchy separatystyczne. Kolejnym krokiem jest bezpośrednia interwencja wojskowa, jak to się działo na Krymie i w Donbasie.

Według krytyków „russkogo mira” kategoryczne odrzucenie przez rosyjską warstwę rządzącą w 2000 r. europejskiego stylu życia i sposobu rozwoju wybranego przez Zachód po II wojnie światowej, czyli antyeuropejska lub tzw. euroazjatycka droga rozwoju, jest w rzeczywistości degradacją i cywilizacyjnym impasem. Ponieważ odrzucenie rządów prawa, prymatu humanizmu i człowieczeństwa nad państwem, opór przed integracją europejską, kwestionowanie przejrzystości granic i pierwszeństwa prawa, automatycznie i ostatecznie prowadzi do „średniowiecza”, „azjatyzmu” i barbarzyństwa.

Wyrażenie „russkij mir” to więcej niż rewanż języka rosyjskiego i kultury, więcej niż ambicje imperialne Rosji i jej dążenia do imperium światowego lub inne cechy psychologiczno-emocjonalne. Przede wszystkim mamy do czynienia z elastyczną i przemyślaną technologią rozpowszechniania wpływu konkretnej grupy, która identyfikuje swój interes i wizję świata z interesem narodowym Rosji (zasięg geograficzny koncepcji idei „russkogo mira” jest znacznie szerszy od granic terytorialnych FR). „Russkij mir” jest systemowym, agresywnym informacyjnym propagowaniem rosyjskich idei imperialistycznych na poziomie symboli politycznych, języka i kultury. To nieograniczony wpływ na świadomość i zachowania ludzi, celowe zniekształcenie historii.

Pod koniec 2006 r. wyrażenia „russkij mir” użył W. Putin, występując na spotkaniu z przedstawicielami twórczej inteligencji Petersburga w przededniu Roku Języka Rosyjskiego. „Russkij mir” obejmuje dwa podstawowe elementy – Rosję i rosyjskojęzycznych obywateli innych państw. Jest globalnym kulturowo-cywilizacyjnym fenomenem, który składa się z macierzystego państwa i rosyjskich emigrantów, jednoczy ludzi niezależnie od narodowości, wszystkich tych, którzy czują się Rosjanami, są nosicielami rosyjskiej kultury i języka rosyjskiego, są duchowo związani z Rosją i nie są obojętni na jej los. Wynika z tego, że jest to koncepcja polisemantyczna, wielonarodowa i wieloreligijna, w której szczególną rolę odgrywa własna tożsamość, samostanowienie wraz z konsolidacyjnymi podstawowymi czynnikami – językiem i kulturą.

„Russkij mir” wykorzystuje różnorodne instrumenty do realizacji swojej ideologii: od tworzenia wpływów w sąsiednich państwach do ograniczania ich suwerenności i wprowadzania pełnej kontroli ich struktur (gospodarczych, politycznych, informacyjnych, religijnych) i polityki historycznej, kulturowej i językowej. Jest to miękka siła (soft power), forma stopniowej likwidacji niezależności państwowej. Kreml wykorzystuje do tego celu „przywiązanie” wybranego państwa (obiektu „russkogo mira”) do swoich zasobów energetycznych, kupuje jego strategiczne obiekty, przejmuje jego najważniejsze polityczne struktury. Oprócz tego odbywa się szeroka propaganda wspólnych wygód, wykorzystuje się również piątą kolumnę. „Russkij mir” stymuluje permanentną niestabilność wewnątrz wybranego państwa, ponieważ powołując się na przynależność religijną i etniczną, wzywa do walki z „inorodcami” (ludźmi innych narodowości, którzy nie są przedstawicielami „russkogo mira”), wskazuje na ich wady, oskarża o działalność terrorystyczną.

Rosyjska diaspora, fundacje oraz towarzystwa kulturowo-oświatowe są głównymi narzędziami wprowadzania danej ideologii. Oprócz tego przewiduje się pogłębienie normatywno-prawnego projektu „russkogo mira”. Wśród głównych kierunków danej koncepcji, oprócz jej aspektów kulturowo-oświatowych, aktywnie realizuje się zadania polityczne, a mianowicie – rozwój instytucji rosyjskich diaspor, zwiększenie ich wpływu na politykę państw, w których mieszkają, wykorzystanie rosyjskojęzycznych społeczeństw jako narzędzia lobbingowania na rzecz nteresów Kremla. Takie zadania wchodzą w konflikt z narodowym bezpieczeństwem innych państw.

Niektórzy uważają, że żadnego „russkogo mira” nie ma i że jest on tylko mitem, który wykorzystuje się do walki z ryzykownymi działaniami politycznymi. Rosyjsko-amerykański historyk J. Felsztinski uważa, że Putin wymyślił koncepcję „russkogo mira”, ponieważ nie może otwarcie propagować i podtrzymywać ideologii faszyzmu, a stworzyć nową ideologię jest bardzo trudno. Pojęcie i ideologia „russkogo mira, która de facto zmieniła się w otwarcie nacjonalistyczną i szowinistyczną, powinna być zakazana na poziomie międzynarodowym, tak samo jak kiedyś została zakazana nazistowska. I dla ludzi (lub państw), które ją promują, muszą być takie same skutki prawne jak dla zwolenników ideologii nazistowskiej.

Do finansowania projektów związanych z „russkim mirem” w 2007 r. powołano specjalną instytucję państwową – fundację „Russkij mir”, która jest najbardziej widocznym narzędziem wsparcia organizacji prorosyjskich na całym świecie. Oficjalnie ma na celu szerzenie kultury rosyjskiej, promowanie nauki języka rosyjskiego w kraju i rozpowszechnianie go w świecie, a także wspieranie polityki Kremla i wzmocnienie więzi z rodakami. Skala finansowania tej struktury pozwala nie tylko utrzymywać, ale tworzyć i rozwijać znaczną liczbę różnych organizacji. Głównymi obszarami działalności fundacji są stworzenie i koordynacja rosyjskich centrów i rozpowszechnianie różnorodnych grantów.

„Russkij mir” na terytoriach innych państw wykorzystuje korporacje transnarodowe (Gazprom, Sbierbank i Rosnieft, które jeszcze niedawno figurowały w globalnych rankingach finansowych), praktyki aksamitnych rewolucji za pośrednictwem organizacji pozarządowych i „kupowanie” przez łapówki wpływowych osób. Korzystając z zachodniej otwartości, Gazprom przekupił całą grupę czołowych ekspertów, przedsiębiorców i polityków europejskich (przykładem może być chociażby G. Schröder jako jeden z głównych lobbystów Nord Stream); stworzył fundusz stypendialny dla doktorantów Uniwersytetu Warszawskiego (18 doktorantów rocznie otrzymuje stypendia na badania problematyki rosyjskiej).

W ciągu ostatnich 10 lat fundacja na zasadach partnerstwa otworzyła w 76 krajach świata ponad 250 rosyjskich ośrodków i gabinetów, które są istotnym elementem współczesnej rosyjskiej polityki zagranicznej; zrealizowano ok. 3 tys. grantów i partnerskich projektów orientacji kulturowej, edukacyjnej i językowej. Obecnie partnerami fundacji jest ok. 5 tys. organizacji i instytucji w ponad 100 krajach świata. W ciągu kilku lat wdrożono 710 projektów fundacji, z czego 254 w Europie, 154 we Wspólnocie Niezależnych Państw, 35 w Ameryce Południowej i Północnej, 20 na Bliskim Wschodzie, tyle samo w Azji, 6 w Australii i jeden w Afryce. W Polsce istnieją 4 ośrodki fundacji: w Krakowie, Lublinie, Słupsku i Wrocławiu. Przy wsparciu i udziale fundacji każdego roku są realizowane specjalne programy stypendialne dla studentów, doktorantów i młodych naukowców oraz prowadzone są konferencje międzynarodowe. Fundacja nie ogranicza się tylko do działań na rzecz zachowania języka rosyjskiego, ale podejmuje wysiłki, by połączyć w jedną całość „russkij mir”.

Fundacja „Russkij mir” jest finansowana przez Koleje Rosyjskie, Rosyjską Cerkiew Prawosławną, grupy medialne, a także przez Gazprom, który m.in. skupuje akcje bałtyckich spółek energetycznych i wspiera budowę elektrowni jądrowej na Białorusi.

Budżet FR co roku na przeznacza na działalność fundacji ok. 400 mln dolarów. Oprócz tego do zasobów wpływu informacyjno-strategicznego można zaliczyć sieć państwowych i niepaństwowych mass medialnych instytucji, które zajmują się rozprzestrzenianiem informacji i są finansowane przez państwo. Według ekspertów zachodnich Kreml może wydawać na propagandę za pośrednictwem mediów ok. 2,6 mld dolarów rocznie. Poprzez tzw. rosyjskie ośrodki nauki i kultury, które są fundamentem międzynarodowej sieci Rossotrudniczestwo (Federalna Agencja ds. Wspólnoty Niepodległych Państw, Rodaków Mieszkających za Granicą i Międzynarodowej Współpracy Humanitarnej), władza FR rozpowszechnia nie tylko „naukę i kulturę”, ale także tworzy „piątą kolumnę”, która jest podporządkowana FR.

Specjalne miejsce na liście środków wpływu informacyjnego o znaczeniu strategicznym zajmują narzędzia wpływu ruchów nacjonalistycznych i ultraradykalnych na publiczność zagraniczną. Front National we Francji, UKIP i BNP w Wielkiej Brytanii, AfD w Niemczech, Jobbik na Węgrzech, Latvijas Krievu Savieniba  na Łotwie, Атака w Bułgarii, Forza Italia we  Włoszech – to tylko niektóre organizacje z długiej listy tych, które wykorzystuje Kreml w celu realizacji swoich interesów. Wiele z tych jednostek ma swoich przedstawicieli w parlamentach krajowych i europejskich. Kreml finansuje nie tylko ich działania i kampanie wyborcze, ale także należące do nich media (prasa, TV). Szacuje się, że Moskwa wydaje na takie wsparcie nie mniej niż 200 mln dolarów.

„Russkij mir” nie ogranicza się tylko do działalności humanitarnej, ale prowadzi działania zsynchronizowane z integracyjnymi procesami w sferze politycznej i gospodarczej. Innymi słowy, jest to sposób na utrzymanie państw w strefie wpływów Rosji. Działalność „russkogo mira” przez długi czas była niedoceniana, nie odczuwano zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego. Aby w pełni zrozumieć zagrożenia płynące ze strony „russkogo mira”, należy: ujawniać istotę tej obcej dla wszystkich cywilizowanych społeczeństw ideologii poprzez naukowe badania tego fenomenu i wykorzystanie potencjału mediów do regularnego docierania z wynikami takich analiz do publiczności i korpusu dyplomatycznego; zapewnić właściwe wsparcie na poziomie rządowym na rzecz rozwoju i promocji prawdziwej informacji, swojej kultury i języka. W szczególności konieczne jest zminimalizowanie manipulacyjnych wpływów rosyjskich mediów na społeczeństwa. Ważnym krokiem jest również pomoc państwa w tworzeniu własnych ośrodków kulturalnych w różnych państwach świata, w szczególności tych, gdzie są duże diaspory.

Oponenci „russkogo mira” tłumaczą ten termin jako agresywne dążenie Rosji do wpływania na sąsiednie kraje, dążenie do zastąpienia wysokiej kultury europejskiej rosyjskojęzyczną kulturą popularną, ataki wojskowe, niszczenie tożsamości narodowych sąsiednich narodów, unifikację opartą na wojskowym narzucaniu rosyjskiego języka i kultury itp. Warto również podkreślić, że „russkij mir” jest zawsze związany z państwem rosyjskim, a jego przedstawiciele poza Rosją są uważani za piątą kolumnę. Na Ukrainie i w Białorusi funkcjonuje termin „agresywny russkij mir”. Pomimo początkowo neutralnego znaczenia tego terminu, dziś jest on praktycznie nieobecny w neutralnym znaczeniu. W rezultacie „russkij mir” zaczął być postrzegany głównie negatywnie, nawet w Rosji. Niektórzy eksperci rosyjscy postulują rezygnację z tego terminu.

„Russkij mir” jest szczegółową filozofią życia, która niszczy związek między działalnością człowieka a jego samooceną. W społeczeństwie zachodnim komfort psychologiczny zależy od osiągnięć osobistych, aktywnych działań własnych, ciągłego doskonalenia i rozwoju. Zwolennikom „russkogo mira” jest to niepotrzebne. „Russkij mir” uczy, by być dumnym z tego, czego sam nie dokonałeś. „Pokonaliśmy faszyzm”, „wysłaliśmy człowieka w kosmos”, „dołączyliśmy Krym” – domniemane zaangażowanie obywatela rosyjskiego we wszystkie wymienione „osiągnięcia” ogranicza się do oglądania telewizji i noszenia „georgijewskich” wstążek. „Russkij mir” uczy być dumnym z własnego zacofania i ignorancji. Postęp jest zastąpiony wyimaginowaną „duchową wielkością”; świadomość i wiedza są zastąpione prymitywnym spiskiem, który rzekomo wyjawia ruskiemu patriocie wszystkie tajemnice świata. Wreszcie, „russkij mir” nauczył miliony ludzi być dumnymi ze swojej bierności i tchórzostwa. Gotowość do życia pośród kłamstw, korupcji i tyranii identyfikuje się ze zdrowym rozsądkiem. A niechęć do protestu jest postrzegana jako mądrość, która podnosi obojętnego mieszkańca nad „majdaunami”.

Na początku października 2018 r. w ukraińskiej Radzie Najwyższej złożono projekt ustawy, który zakazuje posługiwania się terminem „russkij mir” na Ukrainie, uznając go za „formę nazizmu”. Poprawki do ustawy „O potępieniu komunistycznych i narodowo-socjalistycznych (nazistowskich) reżimów totalitarnych w Ukrainie i zakazie propagandy ich symboli” (dotyczące potępienia i zakazu „russkogo mira” na Ukrainie) są zarejestrowane w ukraińskim parlamencie pod numerem 9139. W szczególności proponują na poziomie legislacyjnym uznanie, że „russkij mir” jest „formą narodowego socjalizmu (nazizmu), rosyjską neoimperialną, geopolityczną, kulturowo-historyczną ideą międzynarodowej i międzypaństwowej wspólnoty, zjednoczonej przywiązaniem do Rosji, rosyjskiego języka i kultury, pod hasłami jedności i ochrony nosicieli języka i kultury rosyjskiej, wiary prawosławnej, wspólnej pamięci historycznej i wspólnych poglądów na temat rozwoju społecznego”.

W projekcie zaproponowano również zakaz jakiejkolwiek propagandy „russkogo mira” na Ukrainie, w tym poprzez rozpowszechnianie informacji, że „rosyjski Kościół prawosławny jest podstawą powszechnego prawosławia i jedynym Kościołem, który zachowuje autentyczną wiarę, a także używa takiej ideologii jako podstawy do zjednoczenia narodów ukraińskiego i rosyjskiego”.

W obecnych warunkach technologia polityczna „russkogo mira” jest potężnym źródłem zaostrzania nastrojów separatystycznych oraz wspierania ideologicznej platformy działań grup ekstremistycznych. Propaganda idei „russkogo mira” ma na celu ukształtowanie masowej świadomości w sposób korzystny dla Kremla, a także służy za przygotowawczą platformę do interwencji wojskowej (w przypadku takiej konieczności). Przykładem tego jest działania Rosji na Krymie i we wschodniej części Ukrainy.

Olga Wasiuta

O. Wasiuta, „Russkij mir” jako narzędzie imperialnej polityki Kremla, „Przegląd Geopolityczny” 2017, nr 21; O. Wasiuta, Russkij mir (rоs. русский мир), [w:] Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć, (red.), Libron, Kraków 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, ARCANA, Kraków 2017; В.Ю. Даренский, Украина как локальный феномен Русского мира: историософские и культурологические аспекты, [w:] Крым в контексте русского мира: общество и культура, Симферополь, 2006; Е.Н. Селезнева, Культурология русского мира: духовные основы национального менталитета, Издательство Ритм, Москва 2013; В.И. Фатющенко, Русский мир в контексте мировых цивилизаций, Издательство Гнозис, Москва 2008; В.В. Кривопусков, Концепт «русский мир»: принципы и возможности методологических подходов, „Вестник Адыгейского государственного университета” 2016, выпуск 1(174); Україна та проект «русского мира». Аналітична доповідь, В.М. Яблонський, С.І. Здіорук (ред.), Видавництво НІСД, Київ 2014.