Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów
Dokument został zdefiniowany na potrzeby Kodeksu karnego w art. 115 § 14 jako każdy przedmiot lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest związane określone prawo, albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Chociaż z perspektywy prawa karnego nie ma znaczenia forma dokumentu, niewątpliwie jednak ma on charakter materialny, jest nim bowiem albo określony przedmiot, albo zapisany nośnik informacji. Nośnikiem dokumentu mogą być np. papier, dyskietka, płyta CD lub DVD, taśma magnetofonowa lub magnetowidowa, płyta analogowa, klisza fotograficzna, fotografia. Irrelewantne jest przy tym, czy dokument ma charakter urzędowy czy prywatny, czy jest pochodzenia polskiego czy obcego, wreszcie czy został sporządzony w języku polskim czy obcym.
Rozdział XXXIV Kodeksu karnego zawiera 14 przepisów regulujących bardzo różnorodne zagadnienia związane z przestępstwami przeciwko wiarygodności dokumentów.
Fałszerstwo (art. 270 § 1 k.k.) dokumentu może przybrać postać jego podrobienia – kiedy zostaje on sporządzony przez osobę nieuprawnioną przy zachowaniu pozorów pochodzenia od rzekomego wystawcy dokumentu albo przerobienia. Przedmiotem ochrony art. 270 k.k. jest wiarygodność dokumentów w ujęciu materialnym, a więc ich autentyczność. Jest to przestępstwo formalne, dla którego zaistnienia jest obojętny zamiar sprawcy, a dla realizacji jego znamion nie jest istotne powstanie szkody czy wprowadzenie innej osoby w błąd co do prawdziwości dokumentu.
Osobnym czynem jest posłużenie się dokumentem przerobionym lub podrobionym w taki sposób, jak gdyby był to dokument autentyczny. Samo posiadanie sfałszowanego dokumentu nie jest równoznaczne z jego używaniem. Sprawcą może być każda osoba, która ma świadomość, że nie używa dokumentu oryginalnego, niezależnie od tego, czy osobiście dopuściła się także jego fałszerstwa.
Za blisko związaną z fałszerstwem uznał ustawodawca sytuację, w której sprawca wypełnia blankiet opatrzony cudzym podpisem, niezgodnie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo takiego dokumentu używa (art. 270 § 2 k.k.). Pojęcie blankietu nie ma definicji legalnej, dlatego też można przyjąć, że blankietem jest każdy opatrzony podpisem przedmiot, który z uwagi na określone okoliczności formalne lub faktyczne może stanowić dokument. Przykładem może być weksel in blanco. Wypełnianie blankietu jest karalne tylko wtedy, gdy następuje niezgodnie z wolą podpisanego i jednocześnie na jego szkodę, a zatem musi być niekorzystne dla jego interesów, choć nie jest wymagane rzeczywiste wystąpienie szkody, wystarczy jedynie sama możliwość jej wystąpienia.
Warto odnotować, że zgodnie z art. 270 § 3 k.k. karalne jest także czynienie przygotowań do popełnienia przestępstwa fałszerstwa opisane w paragrafie 1 tego artykułu. Jest to jedyny czyn spośród wymierzonych przeciwko wiarygodności dokumentów, w odniesieniu do którego ustawodawca wprowadził karalność przygotowania.
Przestępstwu fałszerstwa intelektualnego poświęcony został art. 271 k.k. Spośród przestępstw przeciwko wiarygodności dokumentów jest to jedyny czyn o charakterze indywidualnym, a nie powszechnym. Czynność sprawcza polega na poświadczeniu nieprawdy przez funkcjonariusza publicznego lub inną osobę upoważnioną do wystawienia dokumentu co do okoliczności mającej znaczenie prawne. Poświadczenie nieprawdy może polegać na potwierdzeniu okoliczności, które nie zaistniały, lub też na ich przeinaczeniu lub zatajeniu, potwierdzenie to może mieć charakter odrębnego dokumentu, może być też częścią innego dokumentu. Poprzez poświadczenie nieprawdy sprawca, działając w ramach swoich kompetencji, tworzy dokument autentyczny, jednakże o nieprawdziwej treści w zakresie okoliczności mającej znaczenie prawne.
Sytuacji, gdy funkcjonariusz publiczny lub inna osoba upoważniona do wystawienia dokumentu poświadczyła nieprawdę na skutek podstępnego wprowadzenia w błąd, dotyczy art. 272 k.k. Podstępne wprowadzenie w błąd nie jest tożsame ze zwykłym podaniem nieprawdziwej informacji. Do przypisania sprawstwa omawianego przestępstwa niezbędne jest ustalenie, że sprawca podjął bardziej skomplikowane zabiegi, np. współdziałając z innymi osobami, upozorował zgodność z rzeczywistością okoliczności istotnych dla zarejestrowania w wydziale komunikacji pojazdu, a następnie wyłudził w ten sposób poświadczenie nieprawdy w postaci uzyskania dowodu rejestracji takiego pojazdu, posługując się niezgodnymi z prawdą oświadczeniami i twierdzeniami oraz przedkładając sfałszowane, także przez inne osoby, dokumenty.
Ponieważ zakresem zastosowania przepisów art. 271 k.k. i art. 272 k.k. nie objęto sytuacji polegającej na posłużeniu się sfałszowanym dokumentem, sytuacji tej poświęcony został osobny przepis – art. 273 k.k.
Niezależnie od powyższych regulacji dotyczących ogółu dokumentów ustawodawca osobno spenalizował przerobienie, podrobienie faktury, posłużenie się sfałszowaną fakturą (art. 270a k.k.) oraz wystawienie faktury (art. 271a k.k.) w której poświadczono nieprawdę co do okoliczności faktycznych mogących mieć znaczenie dla określenia wysokości należności publicznoprawnej lub jej zwrotu albo zwrotu innej należności o charakterze podatkowym lub takiej faktury, a także użycie takiej faktury. Dwa razy w przepisach omawianego rozdziału dotyczących faktur ustawodawca odnosi się do sytuacji, gdy dokumenty te opiewają na kwoty wyższe niż kwoty określające mienie wielkiej wartości (obecnie, zgodnie z art. 115 § k.k., jest to 100 tys. zł), przewidując wyższy wymiar kary niż za ten sam czyn w typie podstawowym. Po pierwsze (art. 271a § 2 k.k.), dotyczy to sytuacji, gdy sprawca dopuszcza się czynu określonego w art. 271a § 1 k.k. wobec faktury lub faktur zawierających kwotę należności ogółem, której wartość lub łączna wartość jest większa niż pięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości, albo z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu. Po drugie (art. 277a k.k.), jeżeli sprawca dopuszcza się przestępstwa określonego w art. 270a § 1 kk. albo art. 271a § 1 k.k. wobec faktury lub faktur zawierających kwotę należności ogółem, której wartość lub łączna wartość jest większa niż dziesięciokrotność kwoty określającej mienie wielkiej wartości. Szczególne przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia kary oraz odstąpienia od wymierzenia kary w stosunku do omawianych przestępstw przewiduje art. 277c.
Przestępstwom przeciwko wiarygodności dokumentów potwierdzających tożsamość, takich jak dowód osobisty, paszport, wiza czy dokument podróży wystawiony przez cudzoziemca, poświęcono art. 274 k.k. i art. 275 k.k. Należy podkreślić, że wskazane przepisy nie odnoszą się względem dokumentów, na podstawie których można, co prawda, stwierdzić tożsamość, ale ich podstawową funkcją jest potwierdzenie uprawnień określonego rodzaju, takich jak prawo jazdy, legitymacja studencka, legitymacja adwokacka. Pierwszy z wymienionych przepisów dotyczy zbycia dokumentu, a więc każdej sytuacji odpłatnego albo nieodpłatnego przeniesienia władztwa nad dokumentem na inną osobę. W drugim z nich ujęto wiele różnych, ale w praktyce mogących występować łącznie zdarzeń, takich jak: kradzież, przywłaszczenie, posłużenie się dokumentem, a także jego przewiezienie, przesłanie i przeniesienie za granicę.
Niszczeniu, uszkadzaniu, czynieniu bezużytecznym, ukrywaniu lub usuwaniu dokumentu, którym sprawca nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, bez względu na jego rodzaj, poświęcony został art. 276.
Za istotne z perspektywy pewności obrotu prawnego, w szczególności w zakresie obrotu nieruchomościami, ustawodawca uznał znaki graniczne, mają one bowiem moc dowodową analogiczną jak dokumenty i stanowią jeden ze środków ochrony praw majątkowych. Dlatego też niszczeniu, uszkadzaniu, usuwaniu, przesuwaniu, czynieniu niewidocznymi lub fałszywym wystawianiu znaków granicznych spenalizowane zostało w art. 277 k.k. Pod pojęciem znaków granicznych należy rozumieć kopce, słupy, miedze lub inne znaki z trwałego materiału umieszczone w punkcie granicznym lub trwały element zagospodarowania terenu znajdujący się w tym punkcie.
Wszystkie opisane czyny wymierzone przeciwko wiarygodności dokumentów podlegają ściganiu z urzędu, bez konieczności składnia przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie.
J. Błachut, Dokument jako przedmiot ochrony prawnokarnej, LEX 2011; A. Lach, Komentarz do art.271(a)–275 Kodeksu karnego, [w:] Kodeks karny. Komentarz, V. Konarska-Wrzosek (red.), Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2018; M. Mozgawa, Komentarz aktualizowany do art. 270–271 Kodeksu karnego, [w:] Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, M. Mozgawa (red.), LEX/el., 2018; Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, tekst jednolity Dz.U.2018.1600 j.t.