Propaganda ideologiczna
forma perswazji adresowanej do pojedynczego lub zbiorowego odbiorcy, współcześnie najczęściej za pomocą środków masowego przekazu, mająca na celu zniechęcenie do racjonalnego odbioru danego problemu, łącznie z tłumieniem prawdziwych dowodów na rzecz promocję ideologii zgodnej z wolą i celami podmiotu szerzącego propagandę. Samo pojęcie propagandy pochodzi z łaciny, oznacza rozprzestrzenianie, rozszerzanie lub propagowanie. Po raz pierwszy zostało użyte przez Kościół katolicki do określenia jego misji. W 1622 r. Sacra Congregatio de Propaganda Fide, rada kardynałów odpowiedzialna za szerzenie wiary katolickiej, została ustanowiona w Rzymie przez papieża Grzegorza XV. W epoce Oświecenia termin ten zyskał negatywną konotację. W trakcie rewolucji francuskiej termin „propaganda” zatracił swoje znaczenie kościelne na rzecz politycznego. Termin ten oznaczał wówczas głoszenie ideologicznej ekspansji dotychczas nieznanego programu politycznego. Propaganda została zaadaptowana przez ruch robotniczy w XIX w. i w konsekwencji stała się również centralną koncepcją ideologii komunistycznej. Lenin przyjął propagandę, agitację i organizację jako podstawowe pojęcia swojej teorii prasy. Termin ten zyskał również na znaczeniu w handlu i stał się częściowo synonimem reklamy. Propaganda została w XX w. uznana za niezbędną przez ruch narodowosocjalistyczny (nazistowski) w Niemczech i ruch faszystowski we Włoszech, stając się typowym elementem sprawowania władzy w państwach totalitarnych i autorytarnych.
Chociaż termin „propaganda” ukształtował się ideologicznie i instytucjonalnie na początku XVII w., zjawiska, do których się odnosi, są znacznie starsze i były obecne już od czasów starożytności. Ateńscy mężowie stanu, Solon i Perykles, są zwykle uważani za pierwszych zwolenników propagandy. Propaganda była również wykorzystywana w średniowiecznych konfliktach między państwem a Kościołem. Rozwinęła się w okresie schizmy, reformacji i późniejszych konfliktów politycznych. Propaganda nie ograniczała się już do Kościoła, ale stała się naturalną częścią polityki i ideologii.
Efekty masowego oddziaływania propagandy podczas I wojny światowej wzbudziły intensywne zainteresowanie badaczy tym tematem. Początek badań naukowych na temat propagandy wiąże się zwykle z H.D. Lasswellem i jego analizami technik propagandy z I wojny światowej. Lasswell nie tylko opisał organizację propagandy, ale także wyróżnił jej cztery główne cele: mobilizowanie nienawiści wobec wroga, utrzymanie przyjaźni sojuszników, zachowanie przyjaznego nastawienia neutralnych i, jeśli to możliwe, nawiązanie z nimi współpracy oraz demoralizacja wroga. Konieczność prowadzenia badań nad propagandą i przeciwdziałania jej ponownie zauważono w USA pod koniec lat 30. XX w. W 1937 r. założono Institute for Propaganda Analysis (Instytut Analizy Propagandy). Celem jego działania było wykrywanie propagandy narodowosocjalistycznej w Stanach Zjednoczonych i przeciwdziałanie jej. W najważniejszej publikacji instytutu określono siedem ogólnych zasad propagandy i zilustrowano je: 1) nazywanie, czyli nadawanie określonej etykiety; 2) stosowanie generalizacji, by określone zjawisko kojarzyło się dobrze lub źle; 3) transfer władzy, sankcji i prestiżu na określoną osobę; 4) referencje, tj. prezentowanie kogoś szanowanego, kto mówi, że coś jest dobre lub złe; 5) prezentowanie głosu zwykłych ludzi, przekonywanie poprzez odwołanie do innych osób lub do większości; 6) tasowanie kart, czyli podawanie najlepszego lub najgorszego możliwego przypadku w argumentacji; 7) moda, czyli odwoływanie się do opinii większości.
Oprócz Instytutu Analiz Propagandy, który miał przede wszystkim służyć edukacji, powstały w USA kolejne instytucje, których celem było prowadzenie badań dotyczących propagandy. Lasswell przeprowadził projekt badawczy „National Socialist and allied propaganda”, finansowany przez Fundację Rockefellera. Stał się on swoistym laboratorium metod badawczych, w którym Lasswell systematycznie udoskonalał proces ilościowej analizy zawartości przekazów. Stosując tę metodę w badaniach quasi-diagnostycznych, poddawał opisowi i badaniu nieujawnione zamiary i plany strony przeciwnej. Analizy te opierały się na założeniu, że wypowiedzi werbalne były „reprezentatywne” dla postaw i intencji. Kilku innych naukowców (m.in. H. Speier, P.F. Lazarsfeld w Columbia Bureau for Applied Social Research), którzy następnie położyli podwaliny pod empiryczne badania komunikowania, było zaangażowanych w studia nad treściami propagandowymi w czasie wojny. Duże znaczenie miała także grupa badaczy prowadzących badania „amerykańskiego żołnierza”, w tym C.I. Hovland, który istotnie wpłynął na rozwój badań w zakresie społecznej i psychologicznej analizę perswazji.
Lasswell rozszerzył swoje studia nad propagandą po II wojnie światowej w sposób kompleksowy i poddając analizie szeroko pojęte panoramy historyczne, ale badania nad propagandą straciły wówczas na znaczeniu. Wiązano je z teoriami określanymi zbiorczo jako wyrażające wiarę w wielką moc mediów. Jednak przekonanie to wydawało się zagrożone za sprawą wyników badań przeprowadzonych przez Lazarsfelda i jego kolegów. Na ich podstawie przyjęto teorię ograniczonych efektów mediów, co znamionowało przekonanie, że skutki propagandy przeceniano. Stanowiło to powód krytykowania badań propagandowych m.in. przez Lazarsfelda i Mertona. Badania nad propagandą niemal zniknęły wówczas z katedr zajmujących się komunikowaniem masowym.
Jednak niewiele później podjęto je ponownie, z powodów historycznych i naukowych nastąpiło wyraźne ożywienie na tym polu. Wiek propagandy bynajmniej nie zakończył się wraz z II wojną światową. Konfrontacja zimnowojenna oznaczała wykorzystanie propagandy jako sprawdzonego środka działań przez obie strony konfliktu, tym bardziej że równowaga zagrożenia atomowego miała prowadzić do uniknięcia „gorącej” wojny między wielkimi mocarstwami. W ramach konfrontacji sił prowadzono dalsze kampanie propagandowe.
Także dziś strony zaangażowane w konflikty lokalne wykorzystują propagandę. Swoisty boom na badania w tym obszarze można powiązać z rozwojem gospodarczym i zainteresowaniem sferą public relations – na nowo odkryto propagandę, będącą (do pewnego stopnia) prekursorem PR. Dodatkowo zakwestionowano, a wręcz niemal zupełnie porzucono teorię ograniczonych efektów mediów. Powróciły założenia o potężnej roli środków masowego przekazu, a propaganda znów zwróciła uwagę badaczy. W rezultacie odżyło także zainteresowanie historycznymi badaniami nad tym zagadnieniem.
Propaganda ideologiczna jest nierzadko utożsamiana z indoktrynacją, a więc takim sposobem prezentacji określonej doktryny, by była ona odbierana jako rzeczywistość bezalternatywna. W przeszłości, w dobie wielkich ideologii, takich jak konserwatyzm, liberalizm, komunizm czy agraryzm, propaganda ideologiczna często stanowiła konsekwencję bycia wyznawcą, zwolennikiem określonej ideologii i biernego, często bezrefleksyjnego poddawania się poglądom, przekonaniom wypowiadanym przez czołowych przedstawicieli partii lub ruchów z nią związanych. Koniec XX w. i początek XXI w. często określano jako okres upadku ideologii, skrajnego pragmatyzmu, eklektyzmu i polityki wizerunku, polegającej na tym, że partie polityczne typu catch-all starają się w swoich programach przedstawić ofertę dla każdego, niezależnie od grupy społecznej, wykształcenia, płci czy wieku, propaganda ideologiczna służy przekonywaniu do zestawu poglądów, działań, które nie wiążą się z tradycyjnie pojmowaną ideologią. Propagandą ideologiczną są zatem wszelkie silniejsze formy politycznej perswazji, które nie mają wyraźnie państwowego charakteru, ale wiążą się z określoną religią, partią polityczną, ruchem społecznym.
Rozwój internetu i tempo, w jakim obecnie mogą przepływać informacje, sprawiają, że propaganda przybrała obecnie nowe, nieznane dotąd formy. Niezależnie od tego, jak silnie ideologiczny pozostaje jej charakter, dysponuje całym arsenałem środków, które mają za zadanie wywołać określone reakcje, zmienić postawy, przekonania czy wartości ludzi, którzy jednak – z uwagi na nadmiar informacji wokół i coraz większą trudność w zakresie ich weryfikacji – są coraz bardziej obojętni, a jednocześnie nad wyraz podatni na działania propagandowe. Wydarzenia takie jak referendum w sprawie wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, kontrowersje wokół wyborów prezydenckich w USA wygranych przez Donalda Trumpa, wojna hybrydowa pomiędzy Rosją a Ukrainą, zmiana nastrojów społecznych w związku z falą uchodźców napływających do Europy po kryzysie syryjskim to jedynie przykłady tego, jak ogromne znaczenie ma kształtowanie opinii publicznej. Wszechobecne fake newsy, szybka wymiana niezweryfikowanych wiadomości za pomocą portali społecznościowych, dostęp do narzędzi, takich jak FakeApp czy deepfake to tylko niektóre elementy, które pozwalają sądzić, że wkraczamy w nową erę propagandy, która może mieć formę postprawdy, w której oddzielenie rzeczywistości od fałszu i kłamstwa będzie praktycznie niemożliwe.
H. Batorowska, O. Wasiuta, R. Klepka, Media jako instrument wpływu informacyjnego i manipulacji społeczeństwem, Libron, Kraków 2019; G. Jowett, Propaganda, Visual Communication of, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015; G.S. Jowett, V. O’Donnell, Propaganda and Persuasion, Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington DC 2012; T.M. Steinfatt, Propaganda Theory, [w:] Encyclopedia of communication theory, S.W. Littlejohn, K. Foss (ed.), Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington DC 2009; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Medialna manipulacja informacją w wojnie hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, [w:] Medialne obrazy świata, R. Klepka (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2018; D. Welch, Black Propaganda, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; D. Welch, Grey Propaganda, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; D. Welch, Propaganda, Definitions of, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; D. Welch, White Propaganda, [w:] N. Cull, D. Culbert, D. Welch, Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003; J. Wilke, Propaganda, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015.