Procesy informacyjne
definiowane są w Słowniku encyklopedycznym informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych jako działania dokonywane na informacji, wśród których można wyróżnić: nadawanie komunikatu, któremu może towarzyszyć kodowanie informacji; odbieranie informacji, które może być odbieraniem komunikatu wraz z towarzyszącym mu odkodowywaniem informacji; przetwarzanie, czyli transformacja komunikatu; przekazywanie komunikatu; utrwalanie komunikatu i przechowywanie komunikatu. W procesach informacyjnych używane są tradycyjne i elektroniczne oraz naturalne i sztuczne instrumenty informacyjne służące do nadawania, odbierania i przekazywania komunikatów, przechowywania informacji (nazywane pamięcią) i transformacji komunikatu. Należą do nich m.in. układ nerwowy, mózg, książki, komputer, telewizor, urządzenia medialne, linie telefoniczne, sieci telekomunikacyjne.
Najczęściej pojęcia procesu informacyjnego używa się w liczbie pojedynczej, określając nim proces składający się z wyselekcjonowanych etapów, których dobór wskazuje na sposób rozumienia tego pojęcia. W węższym ujęciu proces informacyjny spełnia funkcje związane tylko z gromadzeniem i przetwarzaniem informacji, natomiast w szerszym obejmuje także fazę produkcji informacji, czyli generowania nowych treści. Pojęcie procesu informacyjnego wymaga uściślenia także dlatego, że interpretacja przyjęta przez przedstawicieli różnych domen naukowych wskazuje na wagę innych jego faz lub aspektów (np. narzędziowego, organizacyjnego, osobowego, technologicznego, intelektualno-praktycznego).
Proces informacyjny jest związany z następującymi po sobie i pozostającymi między sobą w związku przyczynowo-skutkowym etapów (faz) realizacji podstawowych czynności informacyjnych podejmowanych przez podmiot lub wykonywanych przez system, takich jak gromadzenie, opracowywanie, przetwarzanie, generowanie, przechowywanie, wyszukiwanie, przekazywanie informacji. J. Oleński proponuje jednak, aby proces informacyjny postrzegać jako realizujący określone funkcje w systemie społeczno-gospodarczym, którego dotyczy dany proces informacyjny. Od podmiotu uczestniczącego w procesie informacyjnym wymaga się: uświadomienia potrzeby informacyjnej, rozpoznawania luki informacyjnej i sposobu jej wypełniania, konstruowania strategii wyszukiwawczych, umiejętności lokalizacji i dostępu do zasobów informacyjnych, oceny i ewaluacji źródeł, informacji, dokumentów, zasobów informacyjnych, sprawności w zakresie organizacji, zastosowania i prezentowania, a także syntezy i twórczości nieodzownej podczas przetwarzania informacji i tworzenia nowej wiedzy oraz wdrażania informacji. W procesie informacyjnym nie można pominąć czynności mających na celu weryfikację przydatności informacji dostarczanej użytkownikom systemu. Rozpoznawanie potrzeb informacyjnych jest związane z ich identyfikacją na wszystkich etapach procesu informacyjnego, niezależnie od tego, czy dotyczą nadawcy czy odbiorcy informacji.
Oznacza to, że realizacja procesu informacyjnego wymaga od podmiotu w nim uczestniczącego wielu kompetencji, wśród których kompetencje informacyjne [t. 1] są dominujące. Należy przyjąć, że podstawowe umiejętności podmiotu w obszarze information literacy odzwierciedlają jego skuteczność w osiągnięciu celów stawianych przed systemem, którego dotyczy dany proces informacyjny.
Proces informacyjny składający się z wymienionych czynności można definiować jako zespół działań powiązanych ze sobą informacyjnie i dokonywanych na informacjach, aby zapewnić ich sprawny obieg w infosferze, aby umożliwić podmiotom realizację potrzeb informacyjnych i w ten sposób umożliwić im rozwój lub współpracę mającą na celu kształtowanie środowiska informacyjnego. Uczestnicząc w procesie informacyjnym, podmiot wchodzi w różne relacje z informacją, wpływa na jej kształt, a ona na jego zachowania, postawy, sposób myślenia i postrzeganie rzeczywistości, a także na budowanie indywidualnego systemu wartości. Dlatego proces informacyjny składa się także z faz, w ramach których jego uczestnicy podejmują czynności odnoszące się do aspektu kulturowego alfabetyzacji informacyjnej, czyli związanego z rozwijaniem własnej kultury informacyjnej.
Wszystkie wymienione elementy procesu informacyjnego zostały w różnej konfiguracji wykorzystane przez badaczy tych procesów tworzonych na potrzeby konkretnych nauk. W domenie ekonomii ich najważniejszą część stanowią procesy zarządzania informacją i wiedzą dostosowane do celów biznesowych. Oleński, traktując proces informacyjny jako proces produkcji informacji, wydziela w nim osiem etapów (faz) odpowiadających poszczególnym funkcjom tego procesu, tj. fazę generowania informacji (odpowiada funkcji produkcji); fazę gromadzenia informacji (jest fazą akwizycji i odpowiada funkcji zbierania); fazę przechowywania informacji (odpowiada funkcji pamiętania, magazynowania, archiwizowania); fazę transmisji informacji (odpowiada funkcji przesyłania, przekazywania); fazę transformacji (jest fazą rafinacji informacji i odpowiada funkcji przetwarzania, przekształcania); fazę udostępniania informacji (odpowiada funkcji upowszechniania); fazę interpretowania informacji (odpowiada funkcji translacji na język użytkownika); fazę wykorzystywania informacji (odpowiada funkcji użytkowania).
Każdej funkcji procesu informacyjnego odpowiada nie tylko jej ściśle określony etap (faza), ale etapy mogą występować po sobie w logicznej kolejności wynikającej z realizacji postawionego przed podmiotem zadania informacyjnego. Na niektórych etapach procesu informacyjnego dochodzi do wypełniania kilku funkcji procesu, przypisanych innym fazom tego procesu,
Bez względu na liczbę etapów, na które zostanie podzielony proces informacyjny, każdy z nich musi spełniać funkcje umożliwiające realizację celu głównego systemu. Jeżeli celem tym jest generowanie (produkcja) informacji lub podejmowanie decyzji strategicznych, zdobycie przewagi konkurencyjnej lub dominacja nad obranym obiektem czy zakłócanie informacyjne lub przejęcie dowodzenia i władzy, wówczas każdy z etapów procesu informacyjnego jest zdominowany przez ten cel. Dlatego tworząc modele procesu informacyjnego na konkretne potrzeby i dla określonych decydentów, konieczne jest precyzyjne określenie, które funkcje w danym procesie informacyjnym są najważniejsze, a które występują dodatkowo jako pomocnicze.
Proces informacyjny w rozumieniu nauk o bezpieczeństwie i obronności nie ogranicza się tylko do działań w zakresie gromadzenia (akwizycji), magazynowania (składowania), opracowywania (rafinacji), wyszukiwania, udostępniania (dystrybucji), ewaluacji (walidacji) informacji. Jest ściśle związany z systemem informacyjnym przygotowywanym na potrzeby pola walki, a więc musi uwzględniać takie elementy, jak: rozpoznanie, system dowodzenia, łączność i informacyjne oddziaływanie na przeciwnika. We wszystkich tych obszarach pozyskiwane są informacje w celach decyzyjnych. Funkcja decyzyjna procesu informacyjnego odnosi się zarówno do systemu, w ramach którego podejmowane są decyzje, jak i do systemu, którego dotyczą podejmowane przez decydentów decyzje. Dlatego jeżeli zasób informacyjny, którym dysponuje dowodzący, jest fałszywy lub niepełny, podejmowane przez niego procedury decyzyjne będą nietrafne.
Funkcjami podstawowymi procesu informacyjnego w obronności są funkcje rozpoznawcze, decyzyjne, dowodzenia, interpretacyjne (analityczne) i wykonawcze. W celu realizacji różnych zadań konfigurowane są wybrane etapy procesu informacyjnego, z których projektowany jest proces informacyjny spełniający ściśle określone kryteria.
W. Łydka, analizując proces informacyjny w dowodzeniu wojskami lądowymi, stawia znak równości pomiędzy nim a procesem dowodzenia. Dowodzenie postrzega jako zintegrowany proces wymiany informacji, który „zapewnia podejmowanie decyzji wypełniających istotę działań połączonych w środowisku sieciocentrycznym”. Czynności związane z gromadzeniem, opracowaniem, rafinacją i udostępnianiem informacji w celach decyzyjnych wymagają operacji na informacjach, które opisują: sytuację decyzyjną decydenta informacji; procedurę decyzyjną wybraną przez decydenta; zasoby wiedzy decydenta, relewantnej względem sytuacji decyzyjnej i procedury decyzyjnej; zasób wiedzy relewantnej ze względu na sytuację decyzyjną w ramach danego systemu. Dysponowanie tymi informacjami wymaga od decydenta nie tylko zajmowania wysokiej pozycji w strukturach organizacji, którą zarządza (dowodzi), nie tylko kompetencji przywódczych, ale w równej mierze kompetencji informacyjnych.
Szczególnie wnikliwie analizowane są procesy informacyjne w środowisku służb analityczno-informacyjnych realizujących zadania specjalne dla decydentów politycznych, wojskowych, biznesowych, dyplomacji i innych. Wykorzystywanie przez nich scenariuszy opartych na wiedzy, doświadczeniu i intuicji analityków umożliwia budowanie planu strategicznego i jego realizację. Wymaga jednak znajomości problematyki analizy strategicznej i uwzględnienia w procesie planowania następujących etapów: analizy otoczenia oraz podmiotu – jako analizy sytuacji, prognozowania przyszłości tych sytuacji, ustalenia kierunków rozwoju, zaplanowania stosownych działań. W procesie informacyjnym traktowanym jako proces decyzyjny analiza strategiczna może wspierać takie jego fazy, jak: wytwarzanie, przetwarzanie i interpretowanie informacji, analizowanie informacji, formułowanie wniosków na podstawie zgromadzonych, zanalizowanych i przetworzonych informacji, prognozowanie efektów oddziaływania informacji na określone otoczenie, czyli de facto wspomaga podejmowanie decyzji. Podsumowując, należy stwierdzić, że znajomość procesów informacyjnych w organizacji, firmie czy jednostce wojskowej pozwala na racjonalne, wydajne i skuteczne zarządzanie zasobami informacyjnymi i determinuje funkcjonowanie tych organizacji.
T.R. Aleksandrowicz, Analiza informacji w administracji i biznesie, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa, Warszawa 1999; H. Batorowska, Analityk w środowisku walki o dominację i przetrwanie, [w:] Walka informacyjna. Uwarunkowania – incydenty – wyzwania, H. Batorowska (red.), Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2017; H. Batorowska, B. Czubała, Wybrane zagadnienia nauki o informacji i technologii informacyjnej, Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków 2000; P. Daniluk, Bezpieczeństwo i zarządzanie. Analiza strategiczna, Difin, Warszawa 2015; R. Janczewski, Systemowy charakter procesu informacyjnego w rozpoznaniu elektronicznym Wojsk Lądowych Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, „Obronność. Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania i Dowodzenia AON”, 2015, nr 2(14); J. Kozłowski, Teoria i praktyka działań analityczno-informacyjnych, AON, Warszawa 2016; K. Liedel, Zarządzanie informacją w walce z terroryzmem, Collegium Civitas, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2010; W. Łydka, Proces informacyjny w dowodzeniu wojskami lądowymi, [w:] Procesy informacyjne w obronności i bezpieczeństwie. Teoria i praktyka, M. Wrzosek (red.), Akademia Sztuki Wojennej, Warszawa 2017; J. Oleński, Ekonomika informacji. Podstawy, PWE, Warszawa 2001; M. Pańkowska, Zarządzanie zasobami informatycznymi, Difin, Warszawa 2000; Procesy informacyjne w obronności i bezpieczeństwie. Teoria i praktyka, M. Wrzosek (red.), Akademia Sztuki Wojennej, Warszawa 2017; P. Sienkiewicz, 25 wykładów [wykład XIII: Teoretyczne podstawy walki informacyjnej], AON, Warszawa 2013; P. Sienkiewicz, Analiza systemowa. Podstawy i zastosowania, Bellona, Warszawa 1995; P. Sienkiewicz, Analiza systemowa zagrożeń dla bezpieczeństwa cyberprzestrzeni, „Automatyka” 2009, t. 13, z. 2; Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, B. Bojar (red.), Wydawnictwo SBP, Warszawa 2002; Wprowadzenie do analizy wartości informacji, M. Ćwiklicki (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2015; R. Wróblewski, Metodologia strategii wojskowej, AON, Warszawa 1997; M. Wrzosek, Zarządzanie zasobami informacyjnymi w systemie rozpoznania organizacji, AON, Warszawa 2014.