Prawo do informacji
prawo dostępu do każdego oświadczenia dotyczącego faktów, opinii lub idei przedstawianych w formie tekstu, dźwięku i/lub obrazu. Spełnia funkcję poznawczą, komunikacyjną, edukacyjną, medialną. Funkcja demokratyzacyjna przejawia się w sposobie porozumiewania się, w możliwości udziału w postępowaniu, zabieraniu głosu, występowaniu z propozycjami zamian, wnioskami. Funkcja kontrolna uwidocznia się w sprawdzaniu władzy publicznej. Z kolei funkcja ochronna wyraża się w możliwości obrony. O prawie do informacji można mówić w aspekcie praw człowieka, bezpieczeństwa, środków masowego przekazu, obowiązku władzy do informowania, dostępu do informacji, zamkniętych lub otwartych obrad ciał ustawodawczych. Występuje ono w kontekście jawności proceduralnej, statystycznej, konstytucyjnej, finansowej, jawności w gospodarce czy przejrzystości partii politycznych.
Prawo do informacji można rozpatrywać: 1) łącznie z prawem do wolności i bezpieczeństwa osobistego, 2) łącznie z prawem do rzetelnego procesu sądowego, 3) w kontekście wolności słowa, 4) łącznie z prawem do dobrej administracji. Wykonywanie prawa do informacji nie ogranicza się tylko do wymienionych kwestii. Dotyczy również dostępu do informacji o zagrożeniach dla środowiska, zdrowia reprodukcyjnego, o prawach politycznych, społecznych, gospodarczych czy kulturalnych. Oprócz wiedzy na temat przysługującego nam prawa konieczny jest także dostęp do innych treści, by mieć świadomość tego, czy jest ono respektowane, i by naciskać na jego wykonywanie.
Prawo do informacji nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji ograniczenia wolności i bezpieczeństwa osobistego. Artykuł 5(2) Europejskiej konwencji praw człowieka (EKPCz) stanowi o prawie każdego człowieka, który został zatrzymany, do niezwłocznego i w zrozumiałym dla niego języku poinformowania o przyczynach zatrzymania i stawianych mu zarzutach. Jest to podstawowe prawo każdej osoby aresztowanej do poznania powodu pozbawienia wolności, które wykracza poza sferę przepisów prawa karnego, stanowiące integralną część ochrony przyznawanej na mocy art. 5. Informacja o powodzie zatrzymania musi być przekazana językiem prostym, nietechnicznym, który umożliwia zrozumienie zasadniczych i faktycznych podstaw aresztowania w taki sposób, aby zatrzymany mógł, jeśli uzna to za stosowne, wystąpić do sądu o podważenie legalności pozbawienia wolności. W przypadku zatrzymania osoby z zaburzeniami psychicznymi, która nie jest w stanie zrozumieć treści informacji, powinny być one przekazane jej adwokatowi lub osobie upoważnionej do działania w jej imieniu. Nie ma wymogu, aby w momencie zatrzymania informacje były w całości przekazane przez funkcjonariusza dokonującego czynności w chwili zatrzymania. To, czy osoba została właściwie i wystarczająco poinformowana o przyczynach zatrzymania, a konkretnie, czy treść informacji jak również szybkość jej przekazu były odpowiednie, zależy od okoliczności sprawy. Można nie informować w sposób wystarczający o powodach zatrzymania, jeśli wynikają one z okoliczności, np. nakazu przeszukania lub pytań zadawanych w trakcie przesłuchania. Państwo nie odpowiada za zwłokę w przekazywaniu informacji o wydanym przez sąd nakazie zatrzymania lub aresztowania w przypadku, gdy miejsce przebywania osoby, której to dotyczy było nieznane. W ocenie sytuacji Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz) bierze jednak pod uwagę, czy władze podjęły racjonalne kroki na rzecz przekazania informacji. Osoba zatrzymana ma prawo do poinformowania osoby przez siebie wskazanej o miejscu swojego pobytu. Nieinformowanie przez aparat państwowy o losie bliskich może być uznane za traktowanie nieludzkie i poniżające, zakazane przez art. 3 EKPCz. Nie różnicuje się osób skarżących z korzyści wynikających z prawa do informacji o przyczynach zatrzymania, ponieważ sądowa kontrola legalności pozbawienia wolności stanowiona art. 5(4) EKPCz nie wprowadza rozróżnienia między osobami pozbawionymi wolności w wyniku zatrzymania a osobami pozbawionymi wolności przez aresztowanie.
Stanowione art. 6(3)(a) EKPCz prawo do niezwłocznej informacji o istocie i przyczynie oskarżenia jest integralną częścią prawa do rzetelnego procesu sądowego. Szczególnie w odniesieniu do spraw karnych dostarczenie pełnych, szczegółowych informacji dotyczących zarzutów stawianych oskarżonemu, a tym samym charakteru prawnego, który sąd może przyjąć w danej sprawie, stanowi zasadniczy, wstępny warunek zapewnienia sprawiedliwego postępowania. Prawo do informacji o istocie i przyczynie oskarżenia oceniane jest w kontekście art. 6(1) EKPCz. Wykonywanie prawa do niezwłocznej informacji o istocie i przyczynie oskarżenia odnosi się do procesu karnego i, w zależności od okoliczności sprawy, do postępowania przygotowawczego. Dotyczy także procedur odwoławczych, tj. apelacji i kasacji, w zakresie wynikającym z funkcji sądów apelacyjnych i kasacyjnych i roli, jaką odgrywają w danej sprawie karnej. Prawo do informacji o naturze i przyczynie oskarżenia musi być rozpatrywane w świetle prawa oskarżonego do odpowiedniego czasu i możliwości przygotowania obrony. Tym samym informacja do oskarżonego musi dotrzeć wystarczająco wcześnie i musi być przedstawiona w zrozumiałym dla niego języku. Zakres informacji przekazywany oskarżonemu musi być szerszy niż ten wymagany przy zatrzymaniu lub aresztowaniu.
Na gruncie EKPCz prawo do otrzymywania i przekazywania informacji wpisuje się w art. 10, tj. prawo do swobody wypowiedzi, które łączy prawo do wolności wyrażania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Swoboda ma zastosowanie nie tylko do „informacji”, które są odbierane przychylnie lub są postrzegane jako nieszkodliwe lub obojętne, ale także do tych, które obrażają, szokują lub wprowadzają niepokój w państwie lub jakimkolwiek sektorze społeczeństwa. Ograniczenie prawa do otrzymywania i przekazywania informacji może podlegać ograniczeniom i sankcjom przewidzianym w ustawie i niezbędnym w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność przeciwdziałania zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.
Prawo do informacji wraz z zasadą jawności administracji oznacza brak barier we wgląd do informacji (bariery informacyjne). Stanowi również narzędzie w walce z arbitralnością aparatu urzędniczego. Konsekwencją prawa do informacji jest obowiązek odpowiadania administracji na nasze pytania oraz aktywny obowiązek informowania z własnej inicjatywy poszczególnych jednostek i całego społeczeństwa. W tym kontekście prawo do informacji obejmuje: prawo każdego do dostępu do akt jego sprawy, prawo każdego do pisemnego zwrócenia się do instytucji i otrzymania odpowiedzi, prawo otrzymania uzasadniania decyzji wydanych przez organy administracji. Zainteresowana stronna powinna mieć możliwość zbadania wszystkich dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, zarówno tych obciążających, jak i tych uniewinniających, z zastrzeżeniem tajemnicy handlowej, tajemnicy innych przedsiębiorstw, wewnętrznych dokumentów Komisji Europejskiej i materiałów poufnych. Tego wymaga poszanowanie prawa do obrony i dostępu do akt. Zgodnie z art. 23 Kodeksu dobrej praktyki administracyjnej, urzędnik rozpatruje wnioski o umożliwienie dostępu do publicznych dokumentów zgodnie z uregulowaniami przyjętymi przez instytucję i zgodnie z ogólnymi zasadami i ograniczeniami określonymi w rozporządzeniu nr 1049/200146. Urzędnik odpowiedzialny za daną sprawę jest wręcz zobowiązany do udostępnienia jednostce żądanych przez nią informacji, a jeśli zachodzi ku temu potrzeba, to również do udzielenia w zakresie swoich kompetencji porady co do wszczęcia postępowania administracyjnego. Nie może on jednak udzielać informacji osobom niezwiązanym ze sprawą, w przypadku gdy dotyczy to przekazywania danych osobowych. Stanowiona art. 21 Kodeksu dobrej praktyki administracyjnej ochrona danych osobowych podkreśla bowiem konieczność uwzględnia sfery prywatności i nietykalności osobistej zgodnie z postanowieniami rozporządzenia nr 45/2001 o ochronie osób fizycznych przy przetwarzaniu danych osobowych przez organy i instytucje Wspólnoty oraz o swobodnym obrocie danymi. Na administracji spoczywa obowiązek uzasadnienia swojej decyzji. Prawo do informacji nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy decyzja wywiera negatywny wpływ na jednostkę. W takim przypadku urzędnik musi podać istotne fakty i podstawę prawną podjętej decyzji. Co więcej, konieczność jasnego, zrozumiałego dla podmiotu uzasadnienia decyzji administracyjnej podyktowana jest przestrzeganiem prawa jednostki do obrony. W przypadku, gdyby prawo do obrony zostało naruszone, decyzja wydana przez urzędników może zostać uchylona.
K. Cenda-Miedzińska K., Bezpieczeństwo człowieka a prawo do dobrej administracji realizowane w ramach Unii Europejskiej, [w:] Transformacja środowiska międzynarodowego i jego wielowymiarowość, t. 2, R. Kordonski, Ł. Muszyński, O. Kordonska, D. Kamilewicz-Rucińska (red.), Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki, Lwów 2017; K. Cenda-Miedzińska, Bezpieczeństwo człowieka w kontekście prawa do informacji na gruncie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, [w:] Transformacja środowiska międzynarodowego i jego wielowymiarowość, t. 5, R. Kordonski, O. Kordonska, D. Kamilewicz-Rucińska D. (red.), Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Franki, Lwów 2017; Committee of Ministers of Council of Europe, Recommendation No. R (2000) 7 of the Committee of Ministers to member states on the right of journalists not to disclose their sources of information, 8 March 2000, Appendix to Recommendation No. R (2000) 7 Principles concerning the right of journalists not to disclose their sources of information; Europejski kodeks dobrej administracji, 6 września 2001; Orzeczenie Döner i inni v. Turcja z dn. 7 marca 2017 r., skarga nr 29994/02; Orzeczenie Van Der Leer v. Holandia z dn. 21 lutego 1990 r., skarga nr 11509/85; Orzeczenie Fox, Campbell i Hartley v. Zjednoczone Królestwo z dn. 30 sierpnia 1990 r., skarga nr 12244/86, 12245/86, 12383/86; Orzeczenie Handyside v. Zjednoczone Królestwo z dn. 7 grudnia 1976 r., skarga nr 5493/72; Rozporządzenie (WE) Nr 1049/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 2001 r. w sprawie publicznego dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji, Dz.U. UE 2001 L 145/43; Orzeczenie Pélissier i Sassi v. Francja z dn. 25 marca 1999 r., skarga nr 25444/9;.