Prawna ochrona dziennikarskich źródeł informacji
ma prymarne znaczenie dla funkcjonowania mediów, będąc jedną z determinant ich wolności. Przyznanie mediom szczególnej funkcji jako narzędzia kontroli i krytyki społecznej wymaga, aby w celu jej efektywnego wykonywania dziennikarze mogli korzystać z informacji pochodzących z różnych źródeł, także nieoficjalnych. Tajemnica zawodowa dziennikarza ma gwarantować swobodę zarówno przedstawicielom tego zawodu, jak i osobom chętnym do współpracy z nimi, eliminując wpływ na treść publikacji ze strony czynników politycznych i administracyjnych, w tym także Policji, organizacji społecznych i zawodowych, różnych grup interesów czy poszczególnych zainteresowanych osób. Nietrudno jest jednak dostrzec także mankamenty braku kontroli nad źródłami informacji, które mogą być wykorzystane do manipulowania opinią publiczną w różnych celach przez nierzetelnych dziennikarzy.
Aktem prawnym regulującym tajemnicę dziennikarską o pierwszoplanowym znaczeniu jest ustawa Prawo prasowe. W ramach tej regulacji do obowiązków dziennikarza zaliczono m.in. obowiązek ochrony dóbr osobistych oraz interesów działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie (art. 12 ust. 1 pkt 2).
Można wskazać trzy rodzaje tajemnicy zawodowej dziennikarza, zróżnicowane pod względem zakresu udzielanej ochrony. Pierwszy i najważniejszy to tajemnica tożsamości informatora, której dotyczy art. 15 ust. 2 pkt 1 prawa prasowego, zobowiązujący dziennikarza do zachowania w tajemnicy: danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych. Zasada ta wiąże również inne osoby pracujące w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych jednostkach organizacyjnych. Prawo anonimatu chroniące tożsamość autora materiału prasowego stanowi szczególną odmianę omawianego rodzaju tajemnicy dziennikarskiej. Nie dotyczy on jedynie reklam i ogłoszeń, ponieważ sądom, prokuraturom, urzędom skarbowym i innym organom upoważnionym na podstawie odrębnych przepisów przysługuje uprawnienie do żądania podania danych podmiotów zlecających odpłatne zamieszczenie materiałów reklamowych związanych z ich działalnością gospodarczą (art. 36 ust. 5). Zbliżone do uregulowania tajemnicy dziennikarskiej rozwiązanie ujęto w art. 84 ustawy o prawie autorskim, zobowiązującym twórcę oraz na jego żądanie, także wydawcę i producenta, do zachowania w tajemnicy źródła informacji wykorzystanych w utworze oraz do nieujawniania związanych z tym dokumentów. Tajemnica twórcy uzyskała jednak dużo słabszą ochronę ustawową niż omawiana tajemnica dziennikarska, ponieważ na mocy art. 84 ust. 2 prawa autorskiego wydanie przez sąd nakazu ujawnienia wskazanych informacji nie jest uzależnione od wystąpienia jakichś szczególnych przesłanek.
Drugi rodzaj tajemnicy dziennikarskiej obejmuje wszelkie informacje, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich (art. 15 ust. 2 pkt 2). Trzeci zaś rodzaj to tajemnica dotycząca treści informacji uzyskanych od osoby, która z ważnych powodów społecznych lub osobistych zastrzegła termin i zakres ich opublikowania lub w ogóle zabroniła ich publikacji (art. 14 ust. 3 i 5). Pozyskane w ten sposób informacje mogą być dla dziennikarza istotne jako weryfikacja wiadomości pozyskanych z innych, możliwych do wykorzystania źródeł.
Tajemnica dziennikarska obowiązuje bez względu na to, czy informator wszedł w posiadanie przekazywanych informacji w sposób legalny czy bezprawny, ani też czy dostarczając ich, naruszył tajemnicę państwową, służbową, handlową lub jakąkolwiek inną. Nie ma znaczenia dla objęcia ochroną motywacja przyświecająca informatorom ani też wartość merytoryczna udostępnionych przez nich danych.
Zwolnienie z tajemnicy dziennikarskiej może dotyczyć jednego z trzech przypadków. Po pierwsze, dziennikarz może zostać zwolniony z zachowania tej tajemnicy przez sąd w postępowaniu karnym (art. 180 § 2–5 k.p.k.). Po drugie, zwolnienie następuje z mocy samego prawa w sytuacji, gdy informacja, materiał prasowy, list do redakcji dotyczą przestępstwa określonego w art. 240 § 1 k.k. Po trzecie, autor lub osoba przekazująca materiał prasowy, list do redakcji lub inny materiał o tym charakterze może wyrazić zgodę na ujawnienie swoich danych, zwalniając tym samym dziennikarza z obowiązku zachowania tajemnicy.
W postępowaniu karnym dziennikarz może odmówić złożenia zeznań w charakterze świadka, gdyby w ten sposób mogło dojść do naruszenia wiążącej go tajemnicy. Z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej może jednak zostać zwolniony przez prokuratora (w toku postępowania przygotowawczego) lub przez sąd (na etapie postępowania sądowego), o ile wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. Zwolnienie przybiera postać postanowienia, na które dziennikarzowi przysługuje zażalenie. W przypadku udzielenia zwolnienia dziennikarz nie ma dalszej możliwości uchylania się od złożenia zeznań. Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli zastrzegły one nieujawnianie tych danych. Zasada ta nie obejmuje sytuacji, gdy informacja dotyczy przestępstwa, o którym mowa w art. 240 § 1 k.k.
Oprócz zwolnienia z tajemnicy zawodowej osobno uregulowano w kodeksie postępowania karnego przesłanki dopuszczalności samego przesłuchiwania dziennikarza co do faktów objętych jego tajemnicą zawodową. Jest ono dopuszczalne tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a dana okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.
Problematyce tej poświęcony został także art. 16 ustawy o prawie prasowym, w którym wskazano, że dziennikarz jest zwolniony z tajemnicy dziennikarskiej, jeśli z przesłanego materiału wynika, że informacja dotyczy jednego z ciężkich przestępstw, m.in. takich, jak: ludobójstwo, zamach stanu, szpiegostwo, zabójstwo, wzięcie zakładnika, przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Zakres zastosowania tego przepisu jest zatem bardzo zbliżony do regulacji zawartej w kodeksie postępowania karnego, z tą jednak istotną różnicą, że prawo prasowe przewiduje zwolnienie z mocy samego prawa, bez konieczności wydawania przez sąd orzeczenia w tym zakresie. Należy przyjąć, że art. 16 ust. 1 prawa prasowego dotyczy sytuacji, w której dziennikarz musiałby złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia jednego z wymienionych w nim przestępstw, natomiast dla przesłuchania dziennikarza jako świadka konieczne będzie już wypełnienie reguł kodeksowych.
Z brzmienia art. 16 ust. 3 prawa prasowego wynika, że dziennikarz jest obowiązany poinformować redaktora naczelnego, w niezbędnych granicach, o sprawach związanych z tajemnicą dziennikarską. Nie jest to równoznaczne z obowiązkiem przekazywania redaktorowi naczelnemu pełnej informacji dotyczącej danych osobowych informatora, za wykonanie obowiązku uważać należy uprzedzenie o korzystaniu z danych pochodzących od osoby pragnącej zachować anonimowość, a zatrudnionej w konkretnym urzędzie, przedsiębiorstwie czy będącej funkcjonariuszem służb danego rodzaju. Redaktor naczelny powinien dysponować wiedzą o takich okolicznościach, może bowiem ponosić zarówno odpowiedzialność cywilną, jak i karną za materiały prasowe, które publikuje.
W postępowaniu cywilnym świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej (art. 261 § 2 k.p.c.). Ochrona tajemnicy dziennikarskiej jest więc jeszcze ściślejsza niż w postępowaniu karnym.
Na temat ochrony tajemnicy dziennikarskiej i wyjątków dopuszczalnych od tej zasady niejednokrotnie wypowiadał się Europejski Trybunał Praw Człowieka. Czyniąc art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności punktem wyjścia swoich rozważań, Trybunał wskazywał, że „ochrona dziennikarskich źródeł informacji jest jednym z podstawowych warunków wolności prasy” (wyrok ETPC z 27.03.1996 r., 17488/90, Goodwin p. Zjednoczonemu Królestwu). Zwracał także uwagę, że „ujawnienie źródła może bowiem zagrozić reputacji gazety wśród potencjalnych przyszłych informatorów, jak i w opinii publicznej, w której interesie leży otrzymywanie informacji ze źródeł anonimowych” (wyrok z 15.09.2009 r., 821/03, Financial Times Ltd i inni p. Zjednoczonemu Królestwu).
D. Flisak, Komentarz do wybranych przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, LEX/el., 2018; Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe, Dz.U.2018.1914 j.t.; Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U.2018.1191 j.t.; Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U.2018.1987 j.t.; M. Zaremba, Komentarz do art.15 ustawy – Prawo prasowe, [w:] Prawo prasowe. Komentarz, M. Zaremba (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2018.