Poprawność polityczna
(political correctness) – w celu wyjaśnienia terminu „poprawność polityczna”, należy się w pierwszej kolejności odnieść do jego słownikowego ujęcia. W internetowym wydaniu Słownika języka polskiego PWN można odnaleźć następującą definicję pojęcia poprawności politycznej: „unikanie wypowiedzi lub działań, które mogłyby urazić jakąś mniejszość, np. etniczną, religijną lub seksualną”. Owo wąskie ujęcie kładzie nacisk wyłącznie na obronę określonych mniejszości przed (faktyczną lub wydumaną) urazą lub dyskryminacją ze strony osób ukrywających „pod płaszczykiem” politycznej poprawności swe rzeczywiste poglądy względem reprezentantów owych mniejszości. Definiowane pojęcie może być zatem rozumiane w kategoriach określonej postawy względem innych lub przyjętej encyklopedycznej zasady: „poprawność polityczna, ang. political corretness – zasada unikania określeń, które mogłyby być uznane za przejaw dyskryminacji w stosunku do osób ze względu na ich przynależność rasową, narodową, wyznaniową, pochodzenie społeczne lub orientację seksualną” (Encyklopedia PWN). Zatem, wtórując M. Tokarzowi, można stwierdzić, że przytoczone określenia politycznej poprawności traktują ją jako pewnego rodzaju styl oficjalnego komunikowania publicznego, który polega na unikaniu wypowiadania negatywnych opinii i ocen w stosunku do konkretnej osoby lub grupy osób, których źródłem jest ich grupowa przynależność, o ile osoby te nie mają na nią wpływu.
Pojęcie politycznej poprawności było związane z rozwojem w latach 80. ubiegłego wieku akademickiego ruchu na rzecz promocji antyrasistowskich oraz antyseksistowskich zasad, postaw i zachowań. Jak podaje P. Kornobis, ruch ten początkowo szyderczy, z czasem zyskał uznanie ze względu na cele, z którymi był związany. Nawiązując do akcji afirmatywnej i różnie rozumianego multikulturalizmu, ruch na rzecz p.p. [politycznej poprawności – przyp. P.Ł.] domagał się zmian w programach nauczania. Owe zmiany miały podkreślać rolę kobiet, nie-białych i homoseksualistów w historii i kulturze, jak również piętnować fakt zdominowania „zachodniej” kultury przez „martwych białych Europejczyków”.
W znacznym stopniu trend rozwoju zjawiska politycznej poprawności postępuje w zgodzie z zasygnalizowaną już tendencją, wedle której status na pewien sposób „uprzywilejowanych” zyskują grupy dotychczas uznawane za dyskryminowane. Dotyczy to choćby inicjatyw promujących feministyczną wizję życia społeczno-politycznego, obraz „kolorowego” społeczeństwa oraz nieheteroseksualny punkt widzenia na kwestie moralno-obyczajowe (mianem „kolorowych”, szczególnie w przekazie środowisk nacjonalistycznych, określa się częstokroć osoby odmiennego pochodzenia, narodowości i koloru skóry od dominującej części danego społeczeństwa).
W literaturze przedmiotu podkreśla się także, że terminem politycznej poprawności zaczęto się posługiwać znacznie wcześniej niż wskazują na to ujęcia definicyjne. J. Witek i Z. Żmigrodzki zaznaczają, że początków pojęcia political correctness należy upatrywać w latach 60. XX w. i wiązać je z osobą F. Boasa – amerykańskiego antropologa z Uniwersytetu Iowa, który stał się w owym czasie obrońcą rdzennych mieszkańców Stanów Zjednoczonych. Boas, szanując tradycję i kulturę indiańską, demaskował akty dyskryminacji rasowej będące wynikiem działalności rządu oraz jednoznacznie wyrażał sprzeciw wobec rozkopywania grobów i bezczeszczenia zwłok Indian, co było zresztą przyczyną masowych manifestacji skierowanych przeciwko rządzącym. Jednak po początkowym pozytywnym wydźwięku politycznej poprawności, stała się ona z czasem „uchodzącą kontroli, czy może raczej sprytnie sterowaną demagogią, tym groźniejszą, im bardziej wiarygodną i z pozoru słuszną” (Witek, Żmigrodzki). Słowa te w ścisłym swym znaczeniu korespondują ze stwierdzeniem, że zjawisko politycznej poprawności samo w sobie było pojęciem niejednoznacznym i wewnętrznie zróżnicowanym, co potwierdzają opozycyjne względem siebie stanowiska mówiące z jednej strony o pewnym „pozytywnym wzorcu” poprawności, który ma wpływ na życie publiczne (odwoływanie się w dyskursie publicznym do przyzwoitości, taktu czy tzw. dobrego smaku), a z drugiej – o schematyzmie ocen narzucanych społeczeństwu przez elity intelektualne, konformistycznie decydujące o tym, co można, a czego nie można uznać za poprawne z ich punktu widzenia. Współcześnie to drugie z wymienionych ujęć politycznej poprawności wydaje się dominujące.
W Polsce o politycznej poprawności zaczęto mówić w połowie lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy to zakazano emisji (w dzisiejszym znaczeniu niepoprawnego politycznie) programu telewizyjnego „WC Kwadrans”, który prowadził W. Cejrowski. Moment ten, zdaniem Witek i Żmigrodzkiego, stanowił początek „ery politycznej poprawności” w Polsce. W okresie po 1989 r. stosunkowo szybko narodził się nurt oporu wobec „uregulowań” poprawności politycznej, czyli swoista „niepoprawność”. Wszelkie jednostki, grupy i większe zbiorowości, które mieściły się w tym nurcie, były kojarzone głównie z działalnością „antysystemową” lub „antyestablishmentową” (w zależności od przedmiotu kontestacji – systemu lub elit politycznych). Jak pisze J. Jaskiernia,
(…) działania organizacji opozycyjnych w latach siedemdziesiątych (KOR, ROPCiO, KPN), czy podziemnej „Solidarności” w latach osiemdziesiątych mogły być kwalifikowane z punktu widzenia władz państwowych jako antysystemowe, a więc będące przejawem politycznej niepoprawności na tle obowiązujących wówczas wzorców. Z perspektywy historycznej nie ulega wszakże wątpliwości, że przyczyniły się do ukształtowania warunków dla przełomu politycznego w Polsce. Taka polityczna niepoprawność zasługuje więc na uznanie, bo bez tych, którzy się na nią zdecydowali, nie doszłoby do przełomu politycznego.
W literaturze przedmiotu zjawisko political correctness jest często określane mianem „syndromu” (dla podkreślenia jego patologicznego charakteru w świecie polityki) lub „ideologii” (polityczna poprawność jako zbiór określonych norm, postaw i zachowań będących podstawą do wytworzenia się określonego światopoglądu). Pojęcie politycznej poprawności ma charakter złożony, jest pewnego rodzaju konglomeratem łączącym określone wartości, zasady, normy postępowania, idee regulujące stosunki międzyludzkie oraz wyznaczniki „prawidłowego” postępowania w określonych sytuacjach charakterystyczne dla pojęcia ideologii. Pomijając różnorodność naukowych podejść do terminu ideologii, należy w tym miejscu powtórzyć za J. Filipkowskim, że ideologia jest to:
określenie poglądów na rzeczywistość pewnej grupy społecznej, zawierających oceny społeczeństwa oraz cele i wartości polityczne, będących podstawą poczucia jej grupowej tożsamości. Terminu ideologia w sensie pejoratywnym używa się też na określenie stronniczego, a zatem w jakiejś mierze zafałszowanego, obrazu świata uwarunkowanego określonymi interesami politycznymi i ekonomicznymi większych grup społecznych.
Zasadne wydaje się utożsamienie politycznej poprawności z ideologią właśnie w pejoratywnym tego słowa znaczeniu. Nie chodzi w niej bowiem o poszukiwanie jakiejś grupowej tożsamości, ale właśnie o stronniczość, realizację określonego interesu grupowego.
Uszeregowania pewnych wyznaczników owej „ideologii poprawności politycznej” dokonał we wprowadzeniu do książki M. Kacprzak Pułapki poprawności politycznej ks. prof. H. Seweryniak, który wyszczególnia następujące elementy świadczące o występowaniu tejże „ideologii”:
- relatywizm w podejściu do pojęcia prawdziwości sądów wskazujący na istnienie wielu opinii i umniejszający znaczenie obiektywnej prawdy,
- brak stałych, powszechnie obowiązujących zasad, ponieważ wszelkie normy wynikają z układów i kompromisów (a więc bywają zmienne),
- najwyżej ceniona wartość to tolerancja, rozumiana jako akceptacja poglądów i postaw sprzecznych z ogólnie przyjętymi zasadami społecznego życia i kultury,
- chrześcijańska moralność ma charakter konfesyjny i fundamentalistyczny, ograniczający się wyłącznie do wąskiego grona wyznawców,
- wiara jest uznawana za kwestię prywatną, a nie publiczną – dopuszczającą publiczne świadectwo,
- faszyzm czy narodowy socjalizm były reżimami bardziej opresyjnymi niż komunizm,
- promocją powinno być objęte tzw. bezstresowe wychowanie,
- tradycyjna rodzina to instytucja, która jest odpowiedzialna za rozwój patologii w środowisku wychowawczym,
- płeć i role z nią związane są stereotypem, a nie kwestią natury,
- pozamałżeńskie, nieformalne oraz homoseksualne związki międzyludzkie powinny być wolne od interwencjonizmu państwa,
- w kwestii aborcji kobieta powinna mieć prawo do decydowania o swoim ciele (nie zważając na życie poczętego dziecka),
- ksenofobem określa się osobę będącą zwolennikiem obrony tożsamości narodowej przed wpływem multikulturalizmu,
- szczególną, uprzywilejowaną pozycję w państwie powinny zajmować różnorodne mniejszości,
- niedopuszczalne i wręcz nietolerancyjne jest szerzenie kultu lub obyczajowości chrześcijańskiej w miejscach publicznych, tj. szkołach, instytucjach państwowych,
- wyznacznikiem postępu w kraju powinny być przede wszystkim emancypacyjne zapędy środowisk homoseksualnych i transseksualnych,
- sprzeciw wobec powyższych determinant politycznej poprawności jest dla jej orędowników przejawem homofobii lub tzw. mowy nienawiści.
Katalog ten wydaje się dość obszerny, jednak nie wyczerpuje zakresu tematycznego, który obejmuje swym oddziaływaniem polityczna poprawność.
Dążąc do ukazania szerokiego ujęcia politycznej poprawności, należy się też odwołać do dychotomicznego jej rozumienia, a więc sfery nakazu lub przyzwolenia oraz zakazu lub braku pozwolenia na określone słowa, sądy, opinie, wnioski, opisy, postawy, zachowania itp. Z. Krasnodębski w jednym z wywiadów wskazuje na poprawność polityczną jako: zbiór tematów, którymi nie wolno się zajmować; zestaw poglądów, których nie można artykułować; grupę osób, o których nie wolno wspominać. Co zatem jest dozwolone? Dozwolone jest to, co stoi w opozycji do tego, co jest zabronione, niedozwolone bądź nieuprawnione. Z tego też punktu widzenia określone normy i zachowania są przez piewców politycznej poprawności dopuszczalne, a inne napiętnowane. Dotyczy to zarówno dyskursu politycznego, jak i publicznego oraz sfery płciowej, narodowościowej, kulturowej, obyczajowej i etycznej. Według R. Baadera poprawność polityczna jest więc „współczesną, postmarksistowską formą kultu równości. Jej zwolennicy utrzymują (czasami wprost, czasami nie), że istnieją poprawne i niepoprawne rodzaje myślenia, mówienia, konwersowania i obcowania z innymi ludźmi, szczególnie gdy w grę wchodzą kwestie rasy, płci i kultury”. Zasadne wydaje się zatem wskazanie, że zasadą konstytutywną dla poruszanej „ideologii” jest przyjęcie „jedynie słusznej postawy”, sprzecznej jednak z uniwersalnym systemem wartości moralnych i dychotomią dobro–zło.
R. Baader, Political correctness, „Opcja na Prawo” 2013, nr 4; G. Habrajska, Poprawność polityczna, [w:] Rozmowy o komunikacji 1: Polityczna poprawność, G. Habrajska (red.), Oficyna Wydawnicza LEKSEM, Łask 2006; J. Jaskiernia, Poprawność polityczna parlamentarzysty, [w:] Poprawność polityczna – równość czy wolność?, R. Stefański (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń–Kielce 2007; M. Kacprzak, Pułapki poprawności politycznej, Wydawnictwo von Borowiecky, Radzymin 2012; P. Kornobis, Polityczna poprawność, [w:] Słownik politologii, B. Walicka (red.), PWN, Warszawa 2008; Z. Krasnodębski, Zdecentralizowana cenzura myśli. Polityczna poprawność, czyli wiesz, jak mówić, wiesz, jak myśleć, rozmowa Aleksandra Kłosa z prof. Zdzisławem Krasnodębskim, „Opcja na Prawo” 2013, nr 4; P. Łubiński, Współczesny Ruch Narodowy wobec zjawiska politycznej poprawności, „Szkice Humanistyczne” 2016, t. XVI, vol. 39, nr 1–2; J. McDowell, S. McDowell, Piękno nietolerancji. Spojrzenie na moralność i poprawność polityczną Bożymi oczami, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2018; M. Palczewski, Kilka uwag o tzw. poprawności politycznej w mediach, [w:] Rozmowy o komunikacji 1: Polityczna poprawność, G. Habrajska (red.), Oficyna Wydawnicza LEKSEM, Łask 2006; Poprawność polityczna, http://sjp.pwn.pl, [dostęp: 21.03.2017]; Poprawność polityczna, http://encyklopedia.pwn.pl, [dostęp: 21.03.2017]; M. Tokarz, Polityczna poprawność, [w:] Rozmowy o komunikacji 1: Polityczna poprawność, G. Habrajska (red.), Oficyna Wydawnicza LEKSEM, Łask 2006; J. Witek, Z. Żmigrodzki, „Polityczna poprawność” w III Rzeczypospolitej, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne POLWEN, Radom 2003.