Opinia publiczna
zjawisko dynamiczne, będące w procesie ciągłego rozwoju i stanowiące obecnie przedmiot zainteresowań badawczych wielu nauk, zwłaszcza socjologii, psychologii społecznej, pedagogiki i teologii. Należy zaznaczyć, że jej początki sięgają czasów starożytnych, kiedy to w ateńskiej Agorze odbywały się publiczne debaty, z których istotne przesłanki i wnioski przedstawiano obywatelom. Także starożytni Rzymianie mieli świadomość istnienia pewnych wpływów kreujących opinie znacznej liczby mieszkańców na temat istotnych spraw. W tamtych czasach nie funkcjonowało jednak pojęcie będące synonimem dzisiejszej opinii publicznej. Po raz pierwszy użył tego sformułowania J.J. Rousseau, a spopularyzował je minister finansów króla Ludwika XVI – J. Necker.
W Polsce pierwszą instytucją prowadzącą badania socjologiczne był Ośrodek Badania Opinii Publicznej (OBOP) funkcjonujący od 1958 r. Obecnie nadal prowadzi on badania socjologiczne obejmujące wiele różnych aspektów, takich jak np. sondaże opinii publicznej i postawy względem spraw społecznie ważnych, czy też dotyczące zasięgu oddziaływania mediów radiowych i telewizyjnych. Kolejną ogólnopolską placówką badawczą jest Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) powołane w 1982 r. z inicjatywy rządu celem pozyskiwania informacji o opiniach i nastrojach społeczeństwa. Obecnie na polskim rynku prowadzi swoją działalność kilkadziesiąt ośrodków badania opinii publicznej
Zdefiniowanie terminu „opinia publiczna” wymaga pogłębionej analizy. Brak wspólnego stanowiska badaczy omawianego problemu jest wynikiem zarówno niespójności terminologicznej co do samego określenia opinia, jak i wiąże się z wieloznacznością słów stosowanych w badaniach opinii publicznej. Niemniej jednak najczęściej wyraz badania interpretowany jest jako rodzaj podejmowanych przez wyspecjalizowane instytucje działań mających na celu dokonanie pomiaru opinii publicznej na temat danego zagadnienia. W naukach społecznych termin ten oznacza szczegółowe studia nad różnymi aspektami opinii publicznej: mechanizmami działania i ich wpływem na zmiany w życiu kulturalnym, politycznym czy też moralnym społeczeństwa. W mediach z kolei opinia publiczna jest zazwyczaj traktowana jako efekt przeprowadzonych sondaży. Zgodnie z powyższym stanowi ona zbiór dominujących w danej społeczności poglądów na temat istotnych dla niej spraw, które są mierzone za pomocą sondaży. Warte podkreślenia jest to, że przedmiotem badań opinii publicznej są kwestie, które zazwyczaj budzą powszechne zainteresowanie. Według G.W Allporta opinia publiczna odnosi się do multiosobowych sytuacji, w których poszczególne jednostki werbalizują własne przekonania, których krystalizacja opiera się na określonej wiedzy, pewnych obiektach czy zdarzeniach. Zgodnie z tym stwierdzeniem opinia publiczna jest efektem wzajemnego oddziaływania grup społecznych zawierającym różnorodne stanowiska dotyczące określonych spraw. W ujęciu tym zjawisko opinii publicznej nie jest traktowane jako suma jednostkowych poglądów, lecz bardziej przypomina relację między nimi i rezultat ścierania się odmiennych przekonań i racji.
Opinia publiczna spełnia kilka istotnych funkcji. Analizując ją z punktu widzenia komunikacji politycznej, S. Michalczyk wyodrębnił: funkcję prezentacyjną (opinia publiczna powinna być dostępna i otwarta dla wszystkich grup społecznych, zagadnień i poglądów dotyczących spraw powszechnie ważnych i znaczących), funkcję wartościującą (wprowadzanie do opinii publicznej problemów i kwestii społecznie istotnych, mimo że ich wartość obiektywna może być nieznaczna), funkcję orientacyjną (dzięki opinii publicznej uzewnętrzniane i poddawane są weryfikacji określone zjawiska). Wydaje się, że do tej klasyfikacji można byłoby jeszcze dopisać kolejne cztery funkcje: integracyjną (łączenie grup o spójnych opiniach), legitymizacyjną (nadawanie prawomocności władzy – zarówno społecznej, jak i formalno-prawnej), kontrolną (dokonywanie oceny i recenzowanie różnych działań obecnych w przestrzeni publicznej) oraz kreacyjną (prezentacja własnych oczekiwań w celu ich urzeczywistnienia).
Kształtowanie opinii publicznej jest możliwe przy spełnieniu określonych warunków, takich jak np. poziom kultury pozwalający danej grupie społecznej rozpoznać obszary dla niej istotne, obecność liderów świadomych ich istnienia i dzielących się swoją wiedzą ze społeczeństwem za pomocą różnych środków przekazu. Wielu badaczy omawianej kwestii uważa, że zjawisko opinii publicznej powinno być zawsze rozpatrywane w ścisłym powiązaniu ze światem mediów, który – w ich przekonaniu – jest głównym czynnikiem kreowania poglądów. Oczywiście, nie należy przy tym umniejszać roli elit funkcjonujących w danym społeczeństwie, dla których nawiązanie stosunków międzyosobowych i prowadzenie dialogu jest również skutecznym narzędziem opiniotwórczym.
Bezdyskusyjny wpływ na opinię publiczną mają różne techniki perswazyjne wykorzystywane w propagandzie politycznej. Polegają one na poruszaniu ważnych dla narodu i państwa spraw i dotyczą oddziaływania na preferencje polityczne obywateli oraz wpływają na ich poglądy. Szczególną rolę w tym obszarze odgrywa tzw. propaganda szeptana polegająca na bezpośrednim działaniu perswazyjnym przywódców opinii na jednostkę i nieliczną grupę ludzi celem przekonania ich do własnego stanowiska. Taki indywidualny sposób wywierania wpływu jest uznawany za bardziej efektywny, niż przekazywanie informacji za pośrednictwem mediów. Innym czynnikiem kształtowania opinii publicznej jest spirala milczenia stanowiąca reakcję na presję wywieraną przez niektóre ośrodki. Polega ona na nieujawnianiu własnych, sprzecznych z ogólnie przyjętym trendem, poglądów z obawy przed wykluczeniem, czy nawet ostracyzmem. Należy podkreślić, że taktyka ta prowadzi do znacznego natężenia siły poglądów prezentowanych przez większość osób i tym samym zniekształca realny obraz opinii na dany temat. Na opinię publiczną znaczący wpływ ma także tzw. poprawność polityczna, która często opiera się na kreowaniu nieco zafałszowanego obrazu rzeczywistości. Należy zaznaczyć, że przyjęcie takiej strategii działania jest podyktowane głównie chęcią zdobycia przychylności i poparcia w danej społeczności, a jej skuteczność zdecydowanie wzrasta, gdy jest wspierana przez media, mające przecież tak istotne znaczenie opiniotwórcze. Niezwykle sugestywnie na opinię publiczną wpływają też sondaże, zwłaszcza wtedy, gdy ich wyniki są nagłaśniane i podawane do publicznej wiadomości. Niestety, jak przypuszczają analitycy, aż 1/3 respondentów, udzielając odpowiedzi na pytania, zamiast kierować się merytoryczną wartością zawartych w kwestionariuszach propozycji rozwiązań, opiera swój wybór wyłącznie na emocjach. Warto przy tym dodać, że sondaże mogą być przedmiotem manipulacji, co wówczas świadczy o ich szkodliwym wpływie na ostateczny werdykt. Uruchamiają one bowiem mechanizmy związane z poprawnością polityczną oraz ze spiralą milczenia. Jednym z najczęściej praktykowanych nieetycznych działań w sondażach opinii publicznej prowadzących do uzyskania od respondentów zafałszowanego obrazu stanu faktycznego jest np. wieloznaczność zadawanych pytań, ich niestosowność, czy też absurdalność. Nie bez znaczenia jest też niekompetencja i irracjonalność ludzka przyczyniające się do powstania opinii pozornych, tzw. pseudoopinii. Kolejnym przykładem nieetycznych działań w kształtowaniu opinii publicznej są stosowane przez media przekazy niezgodne z faktycznym stanem rzeczy. Spełniają one wówczas tzw. funkcje uzurpowane, wśród których należy wymienić m.in. funkcję solidaryzowania się z daną poprawnością polityczną, funkcję instrumentalnego traktowania prawdy, funkcję destabilizacyjną, wprowadzającą chaos w nastrojach społecznych czy funkcję współtworzenia układów oligarchicznych. Taką formą dezinformacji jest logomachia polegająca na upowszechnianiu zakamuflowanego kłamstwa w sposób niezwykle sugestywny, co przekłada się na jego przyjęcie przez szerokie kręgi społeczeństwa jako informacji zgodnej z prawdą. Na kształtowanie opinii publicznej oddziałują tzw. szczyty, będące uznanym miejscem wygłaszania różnych deklaracji, komunikatów, sądów, czy też orędzi. Stanowią one równocześnie okazję do poznania odmiennych poglądów, stwarzając możliwość wyrobienia sobie własnej opinii w danej kwestii dzięki porównaniu sprzecznych argumentów i ocenie ich wiarygodności.
Spośród różnorodnych mediów coraz większą rolę w zakresie oddziaływania na opinię publiczną odgrywa internet, za pośrednictwem którego można z dużą łatwością publikować własne opinie i polemizować z poglądami innych ludzi. Dzięki powszechności mediów elektronicznych i portali społecznościowych stopień zaangażowania obywateli w sprawy społecznie ważne znacząco wzrósł. Zmniejszyła się natomiast możliwość selekcji nadawczej, co przełożyło się na łatwiejsze artykułowanie interesów poszczególnych jednostek. Coraz częściej media starają się oddziaływać na opinię publiczną za pośrednictwem obrazu, czego przejawem jest gwałtowny rozwój magazynów ilustrowanych, czy też publikacji albumowych. Okazuje się niestety, że dominacja obrazu nad treścią może mieć negatywny wpływ na jednostki, zaburzając te mechanizmy refleksji, które są niezbędne do kształtowania opinii publicznej.
Wydaje się również, że niemałe znaczenie w kształtowaniu opinii publicznej mają stereotypy, funkcjonujące jako utrwalone schematy dotyczące ocen organizacji społecznych, różnych instytucji czy pojedynczych osób. Choć stanowią one sądy uproszczone, powierzchowne, jednostronne, wybiórcze i często odbiegające od realnego obrazu, to jednak ich silne zabarwienie emocjonalne sprawia, że łatwo trafiają do świadomości ludzkiej jako fakty.
Jak się okazuje, zjawisko opinii publicznej staje się coraz bardziej powszechnym elementem naszego życia, a powodów wzrostu znaczenia i zainteresowania się tym obszarem należy upatrywać w wielu różnych źródłach. Jednym z nich są np. względy natury praktycznej polegające na potrzebie poznania opinii danej społeczności, dla której chce się być osobą znaczącą. Należy jednak mieć przy tym na uwadze to, że opinia publiczna jest zjawiskiem zmiennym i podlegającym licznym wpływom. Dlatego właśnie stale rosną wydatki na jej formowanie, wykorzystywane są w tym celu różne środki propagandy, czy też reklamy. Niestety, już pobieżna obserwacja oddziaływań opinii publicznej pozwala stwierdzić, że znaczna część społeczeństwa prezentuje postawę mało krytyczną w stosunku do niej i charakteryzuje się brakiem pogłębionej refleksji i koniecznego dystansu, łatwo ulegając jej presji. Potwierdzają to obecne we współczesnych społeczeństwach zjawiska, takie jak np.: nowa mitologia, skażona informacja, spirala milczenia, plotka, kamuflaż, praktyka poprawności politycznej oraz inne formy manipulowania. Dlatego też niezwykle istotne jest, by obywatele potrafili się zabezpieczyć przed wpływem takiej pseudoopinii. W tym celu muszą się wykazać m.in.: umiejętnością krytycznej analizy napływających informacji, zdolnością odróżniania spraw istotnych i wartościowych od nieważnych i bezwartościowych, sprawnością w zakresie odróżniania wiadomości prawdziwych od propagandowych, jak również zdolnością do odsunięcia własnych interesów na rzecz przyjęcia wizji dobra wspólnego. Okazuje się, że spełnienie wymienionych wymogów jest warunkiem koniecznym kształtowania rzetelnej opinii wśród społeczeństwa.
Ponieważ opinia publiczna często stanowi sposób na zakłamywanie rzeczywistości (jako wynik celowego lekceważenia prawdy, nierzetelności prowadzonych pomiarów oraz nieuczciwości w interpretacji uzyskanych danych), coraz częściej postuluje się powoływanie instytucji specjalizujących się w kontrolowaniu wszystkich procedur związanych z sondażami, co ma na celu doskonalenie narzędzi badawczych, a w efekcie przekłada się na pozyskanie wiarygodnych danych. Należy też dołożyć wszelkich starań, by uregulować kwestię niezależności ośrodków prowadzących sondaże od podmiotów je zamawiających. Dopiero w takich okolicznościach można oczekiwać, że opinia publiczna stanie się ogniwem świadomości społecznej, silnie powiązanym z systemem wartości.
R. Dyoniziak, Sondaże a manipulacja społeczeństwem,Universitas, Kraków 1997; E. Młyniec, Opinia publiczna, Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań–Wrocław 2002; E. Młyniec, Opinia publiczna – elementy teorii i praktyki politycznej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2015; E. Noelle-Neumann, Spirala milczenia,Zysk i S-ka, Poznań 2004; Opinia publiczna,[w:] Słownik socjologii i nauk społecznych,G. Marshall (red.), PWN, Warszawa 2004; V. Packard, La persuasion clandestine, Calmann-Lévy, Paris 1989; R. Szwed, Opinia publiczna i pseudoopinie, [w:] Społeczeństwo wirtualne. Społeczeństwo informacyjne, R. Szwed (red.), Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2003.