Nieogłoszona wojna informacyjna Kremla

początek współczesnej wojny Rosji z Ukrainą rozpatrywany jest na dwa sposoby: pierwsze podejście wiąże się z pojawieniem się na Krymie tzw. zielonych ludzików w lutym–marcu 2014 r., chociaż Ukraina oficjalnie uznała Rosję za agresora dopiero 27 stycznia 2015 r. Niektórzy historycy uważają za początek tej wojny 20 lutego 2014 r. – dzień, w którym rozpoczęła się strzelanina na Majdanie; tę datę wyryto na pamiątkowym medalu „Za powrót Krymu” wyemitowanym po nielegalnej aneksji półwyspu przez Rosję.

Przejęcie Krymu przez Rosję i zbrojna agresja na wschodzie Ukrainy to nieogłoszona wojna przeciwko Ukrainie. Ogłoszenie wojny jest uważane za akt językowy, a jednocześnie społeczny. Nic dziwnego, że w tradycyjnej świadomości i współczesnym dyskursie publicznym istnieje przekonanie, że prawdziwą „właściwą” wojną jest tylko wojna wypowiedziana. Jednocześnie niewypowiedziana wojna na poziomie ogólnie przyjętych definicji to ta, która odbiega od pewnego wyidealizowanego modelu. Chociaż zgodnie z prawem międzynarodowym obowiązującym po 1945 r. oficjalny fakt wypowiedzenia wojny nie jest decydujący dla uznania tego, że wojna lub konflikt zbrojny istnieje de iure.

W Karcie Narodów Zjednoczonych nie mówi się nic o znaczeniu aktu wypowiedzenia wojny dla prawa międzynarodowego. W artykule 2 konwencji genewskich z 1949 r. stwierdzono, że ich postanowienia mają zastosowanie we wszystkich przypadkach konfliktu zbrojnego, a nie tylko w przypadku formalnie ogłoszonych wojen. Jednak dla świadomości publicznej połączenie wojny ze słowem i formami dyskursywnymi jest ważniejsze niż abstrakcyjne normy prawne. Rola aktu ogłoszenia wojny na poziomie utrwalonych stereotypów kulturowych ma fundamentalne znaczenie

Tocząca się nieogłoszona wojna przeciwko Ukrainie to wojna hybrydowa (hybrid war) – agresor ucieka się nie tylko do klasycznej inwazji wojskowej, ale także wykorzystuje kombinację tajnych operacji, dywersji i cyberwojny oraz zapewnia wsparcie separatystom działającym na wschodzie Ukrainy. Według Olgi Wasiuty i Sergiusza Wasiuty wojna informacyjna jest niezbędnym składnikiem agresji hybrydowej, ponieważ jest to środek zniekształconych, stronniczych, agresywnych informacji, które podważają wartości i odpowiadające im struktury regulacyjne i instytucjonalne w krajach, które są ofiarami agresji. Chociaż broń w konfliktach wojennych odgrywa kluczową rolę, to nie należy lekceważyć znaczenia informacji. Co więcej, dość często ona sama jest bronią.

W przypadku ukraińskim mamy do czynienia nie tylko z wrogą propagandą, ale z „wojną znaczeń”, do transmisji których zaangażowana jest cała różnorodność kanałów przekazywania informacji. Głównym elementem strukturalnym w tej wojnie są symulakry – obrazy tego, co tak naprawdę nie istnieje. Przykładami takich symbolicznych konstruktów są „Kijowska junta”, „ukraińscy faszyści”, „okrucieństwa batalionów karnych”, „ukrzyżowani chłopcy” itd. Strategicznym celem wykorzystywania symulakrów jest zastąpienie obiektywnych pojęć grup docelowych o naturze konfliktu „fantomami informacyjnymi” potrzebnymi agresorowi.

Agresja hybrydowa skierowana jest głównie przeciwko wartościom. Jej celem jest demoralizacja obywateli, podważenie ich lojalności, wzbudzenie wśród nich niedowierzania i wywołanie paniki, a tym samym spowodowanie zakłóceń w działaniu wszystkich instytucji społecznych, w tym instytucji państwowych, oraz de facto zniszczenie ich.

Naukowcy zauważają, że wojna hybrydowa, która została wywołana przeciwko Ukrainie, toczy się jednocześnie na kilku frontach, z których jeden jest oczywiście informacyjny (zob. informacyjne operacje specjalne Kremla przeciwko Ukrainie). Działania informacyjne związane z wojną hybrydową są wyraźnie odmienne niż pozostałe jej aspekty, w szczególności: pojawiły się na długo przed działaniami wojennymi; skierowane są nie tylko do Ukrainy, ale także do krajów przestrzeni transatlantyckiej, w tym samej Rosji i jej obywateli, wobec których przeprowadzono „mobilizację ideologiczną” i „przeprogramowanie informacji graniczące ze zbombardowaniem”; były poza procesem negocjacji – kwestia zawieszenia broni w środowisku wirtualnym nie została nawet poruszona.

Wyzwania informacyjne związane z wojną hybrydową mają charakter zróżnicowany, ich wymiar może być lokalny/krótkoterminowy (np. prowadzi się informacyjną okupację poszczególnych regionów), może następować rozprzestrzenianie się bezprecedensowych poziomów dezinformacji i propagandy, ich wymiar może być także bardziej abstrakcyjny, obliczone na wywołanie skutków długoterminowych, takich jak np. pogarda społeczności międzynarodowej w stosunku do mediów.

Strategia bezpieczeństwa narodowego Ukrainy zidentyfikowała takie zagrożenia dla bezpieczeństwa informacji jako prowadzenie wojny informacyjnej z Ukrainą, brak spójnej polityki komunikacyjnej państwa i nieodpowiedni poziom kultury medialnej społeczeństwa.

Nieogłoszona wojna informacyjna Kremla przeszła kilka głównych etapów merytorycznych:

1. Zdaniem ekspertów Narodowego Instytutu Studiów Strategicznych etapem przygotowawczym nieogłoszonej wojny informacyjnej Kremla był prawdziwy początek prowadzenia informacyjnej agresji hybrydowej w latach 2007–2008. W tym okresie strona rosyjska była aktywnie zaangażowana w konsolidację w ukraińskiej przestrzeni informacyjnej tematów i komunikatów, które miały przygotować odbiorców docelowych. „Gorąca faza” wojny informacyjnej rozpoczęła się jesienią 2013 r. w przeddzień szczytu w Wilnie, na którym zaplanowano podpisanie układu o stowarzyszeniu UE–Ukraina. W tym czasie Kreml zaczął wykorzystywać przeciwko Ukrainie potężną machinę propagandową obejmującą telewizję i radio, media drukowane i elektroniczne, kino, teatr i wydawnictwa książkowe, działalność koncertową, festiwalową i wystawienniczą, subkultury młodzieżowe i społeczne sieci internetowe, różne organizacje publiczne i religijne.
2. Wsparcie informacyjne dla aneksji Krymu przez Federację Rosyjską było możliwe w szczególności w perspektywie długoterminowej i zostało ukierunkowane na działania propagandowe Kremla. Do najczęstszych technologii manipulowania masową świadomością należały: blokada informacji (blokada informacyjna) mająca na celu utworzenie próżni informacyjnej dla ukraińskich środków masowego przekazu na Krymie i przedstawienie faktów z jedynego korzystnego dla Kremla punktu widzenia; wykorzystanie mediatorów lub tzw. przywódców myśli – postaci politycznych, przedstawicieli wyznań religijnych, działaczy kultury, nauki, sztuki, sportowców, wojskowych; metody efektu prymatu i zapobiegawczego ciosu ze względu na szybkość dostarczenia materiału do odbiorcy pozwoliły środkom masowego przekazu Rosji na uformowanie pożądanego wizerunku wydarzeń; przepisanie historii odegrało potężną rolę w procesie niszczenia pamięci historycznej; metoda informacji zwrotnej przewidziana do prowadzenia sztucznie zainscenizowanych masowych działań na rzecz wykluczenia Krymu z Ukrainy; taktyka rezonansu emocjonalnego, sensacji i szoku psychologicznego wykorzystywana do stworzenia antyukraińskich i antyislamskich uczuć u szerokiego grona odbiorców; powtórzenie tych samych stwierdzeń miało na celu stworzenie jednej wizji wydarzeń wśród ludności i było nakierowane nie na instalacje ideologiczne, ale na codzienną świadomość obywateli; sondaże wykorzystywane przez media kremlowskie w celu uzasadnienia agresywnych działań władz rosyjskich i przedstawienia ich jako oczekiwanych przez społeczeństwo.
3.  Działania informacyjne organizacji terrorystycznych na wschodzie Ukrainy miały oczywiste cechy starannie przygotowanej operacji informacyjno-psychologicznej realizowanej przez różne kanały komunikacji. Ugrupowania separatystów od wybuchu działań wojennych korzystały z szerokiego arsenału działań informacyjnych i propagandowych, począwszy od blokowania środków masowego przekazu po retransmisję rosyjskich prokremlowskich kanałów informacyjnych na okupowanym terytorium i ustanowienie nowych miejsc szerzenia niezbędnych materiałów wśród ludności wschodniej Ukrainy.

W procesie opracowywania materiałów informacyjnych bojownicy systematycznie używali sfabrykowanych argumentów i dowodów, które musiały przekonać ludność okupowanych terytoriów i ukraińskie wojsko o słuszności separatystów i stworzyć negatywny stosunek mieszkańców do władz ukraińskich i sił zbrojnych Ukrainy. Fikcyjnym argumentom towarzyszył zwykle żywy koloryt emocjonalny, uzupełniony argumentami „autorytatywnych postaci”, których celem było budowanie zaufania do prokremlowskich przywódców.

Dowodem na dokładne przygotowanie operacji psychologiczno-informacyjnej bojowników było wykorzystanie nowoczesnego wyposażenia technicznego – radiowo-elektronicznych stacji wywiadowczych Federacji Rosyjskiej oraz specjalnych środków symulujących pracę stacji operatorów mobilnych. Cechą działań propagandowych była wirtualizacja informacyjnego środowiska działalności separatystycznej – powstały wyimaginowane obiekty, które nie istniały de facto i de iure.

Tak było np. w takiej formacji jak „Noworosja”: pojawiały się sformułowania typu „uprzejmi ludzie” (o bojownikach z automatyczną bronią maszynową w rękach), „ludowy burmistrz”, „ludowy gubernator” (obejmujący swe stanowiska nielegalnie, ale przedstawiani tak, jak gdyby uzyskali je w wyniku uczciwych wyborów). Jednocześnie wiadomości dezinformacyjne często zawierały stare symbole o nowym znaczeniu, które stosowano do zupełnie innych przedmiotów – „faszyści”, „banderowcy”, „junta”, „karaciele”.

•  Informacyjna agresja hybrydowa na tymczasowo okupowanym terytorium Ukrainy, pierwotnie w strefie operacji antyterrorystycznej (ATO), następnie w strefie operacji wspólnych sił (OWS). Od początku okupacji i do chwili obecnej Ługańska Republika Ludowa (ŁRL) i Doniecka Republika Ludowa (DRL) kontrolują większość zasobów logistycznych, infrastrukturalnych, a czasami także ludzkich infrastruktury radiotelewizyjnej obwodów donieckiego i ługańskiego, w tym najpotężniejsze nadajniki-odbiorniki (wieże telewizyjne) w regionie. Pod ich kontrolą znajdują się także lokalne operatory telewizji kablowej. Na terenach ŁRL-DRL działa przekaźnik rosyjskich kanałów telewizyjnych i stacji radiowych, a także transmitowane są własne programy (np. kanał telewizyjny Lugansk24). Treści ukraińskie są praktycznie nieobecne, ukraiński sygnał jest „wyciszany” lub „przerwany” odpowiednimi transmisjami separatystów. Strefa tych transmisji obejmuje niektóre terytoria kontrolowane przez ukraiński rząd, sąsiadujące ze strefą ŁRL-DRL, w tym obszary dyslokacji jednostek sił zbrojnych Ukrainy.

Dominacja od wiosny 2014 r. destrukcyjnej i wrogiej propagandy oraz dezinformacji w przestrzeni telewizyjnej i radiowej okupowanych terytoriów Wschodu stała się jednym z decydujących czynników znacznego rozpowszechnienia wśród ludności antyukraińskich nastrojów i separatystycznej retoryki (w granicach 70%). Obecnie państwo ukraińskie zdążyło jedynie częściowo zrealizować zadanie przywrócenia kontroli nad przestrzenią telewizyjną i radiową terytoriów okupowanych i wyzwolonych. Głównymi przyczynami mało znaczących zmian w organizacji specjalnego narodowego nadawania dla okupowanego Wschodu są: uboga baza materialna i techniczna państwowych spółek telewizyjnych, brak sprzętu, nadajników o odpowiednim zasięgu, wież telewizyjnych o wymaganej wysokości w pobliżu strefy ATO/OWS; niewystarczający budżet; przeszkody biurokratyczne; sabotaż poszczególnych urzędników i pracowników przedsiębiorstw państwowych; niedobór personelu; upadek struktur i organizacji dziennikarstwa regionalnego Donbasu w wyniku okupacji i działań wojennych; brak możliwości nadawania specjalnych treści; brak jasnej i adekwatnej skali zadań w ramach planu działania oraz związane z tym rozdrobnienie i widoczna niewystarczalność podejmowanych działań.

•  Informacyjna agresja hybrydowa została wprowadzona przez Federację Rosyjską na długo przed agresją wojskową nie tylko w społeczeństwie ukraińskim i w krajach postsowieckich, ale także w przestrzeni euroatlantyckiej – w USA, krajach UE. Zniekształcone zrozumienie wojny na Ukrainie przez społeczeństwo obszaru euroatlantyckiego skutkuje powolną reakcją państw tego regionu na zbrodnie rosyjskie lub jej całkowitym brakiem. Federacja Rosyjska, pomimo ogólnego kryzysu gospodarczego, nie szczędziła środków na działalność propagandową, a ich wysokość wręcz systematycznie rosła. Wniosek o potężnym wpływie informacji na świadomość widza, mający na celu stworzenie i ustalenie zniekształconego obrazu obiektywnych wydarzeń jako jedynego prawdziwego i wykluczającego wszelkie alternatywne interpretacje tych wydarzeń, wysunięto w wyniku eksperymentu, jakim był cotygodniowy przegląd wiadomości prezentowany na antenie kanału telewizyjnego RT (początkowo – Russia Today).

Eugenia Tychomyrowa

O. Wasiuta, Military and non-military methods in Russia’s hybrid war against Ukraine, [w:] Hybrid warfare in Ukraine. Outcomes and Recommendations for Europe and the World: articles presented at the International Conference „Hybrid Warfare in Ukraine – Outcomes and Recommendations for Europe and the World” held in Piotrkow Trybunalski (Poland) on 23 and 24 November 2016 under the Defence Education Enhancement Programme/scientific ed. B. Pacek, NATO, Bruksela 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Medialna manipulacja informacją w wojnie hybrydowej Rosji przeciwko Ukrainie, [w:] Medialne obrazy świata: wybrane problemy społeczno-polityczne w mediach, R. Klepka (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2018; O. Wasiuta, S. Wasiuta, Wojna hybrydowa Rosji przeciwko Ukrainie, ARCANA, Kraków 2017; О.С. Власюк, С.В. Кононенко, Кремлівська агресія проти України: роздуми в контексті війни: монографія, НІСД, Київ 2017; Зовнішнє втручання в український конфлікт: до замороженого конфлікту у Донбасі, „Щорічник СІПРІ 2016 озброєння, роззброєння та міжнародна безпека”, http://razumkov.org.ua/images/sipri/SIPRI_2016_ukr.pdf [dostęp: 22.04.2019]; Інформаційні виклики гібридної війни: контент, канали, механізми протидії. Аналітична доповідь, А. Баровськa (ред.), НІСД, Київ 2016; Про рішення Ради національної безпеки і оборони України від 29 грудня 2016 року, „Про Доктрину інформаційної безпеки України”, https://www.president.gov.ua/documents/472017-21374 [dostęp: 22.04.2019]; Г.М. Яворська, Гібридна війна як дискурсивний конструкт, „Стратегічні пріоритети” 2016, № 4(41).