Kompetencje cyfrowe

zespół umiejętności, wiedzy i postaw umożliwiających świadome i krytyczne korzystanie z technologii cyfrowych (w tym z internetu) w celu uczenia się, pracy i aktywnego udziału w społeczeństwie informacyjnym.

Ich znaczenie zostało podkreślone w Zaleceniu Rady Europejskiej z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie. Jako jedne z ośmiu ustanowionych kompetencji kluczowych obejmują one:

• pewne, krytyczne i odpowiedzialne korzystanie z technologii cyfrowych i interesowanie się nimi do celów uczenia się, pracy i udziału w społeczeństwie;
• umiejętność korzystania z informacji i danych;
• komunikowanie się i współpracę;
• umiejętność korzystania z mediów;
• tworzenie treści cyfrowych (w tym programowanie);
• bezpieczeństwo (w tym komfort cyfrowy i kompetencje związane z cyberbezpieczeństwem);
• kwestie dotyczące własności intelektualnej;
• rozwiązywanie problemów i krytyczne myślenie.

W tym ujęciu kompetencje cyfrowe można zdefiniować jako swobodne i krytyczne korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, aby osiągać cele związane z pracą, zatrudnieniem, nauką, wypoczynkiem i uczestnictwem w życiu społecznym. Należą one do umiejętności przekrojowych, czyli występują i są wręcz niezbędne w nabywaniu kompetencji w pozostałych obszarach (np. umiejętnościach nauki języków, umiejętności uczenia się czy świadomości kulturowej).

W ramach kompetencji cyfrowych zdefiniowanych jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw możemy wskazać na wiedzę niezbędną do korzystania z komputera, w którą wyposaża uczniów nauczyciel, tworzone przez nauczyciela sytuacje, w których uczniowie świadomie komputer wykorzystują, oraz kształtowane przez nauczyciela postawy niezbędne do odpowiedzialnego korzystania z tego urządzenia. Stąd znaczenia nabierają:

• wiedza – rozumienie, w jaki sposób technologie cyfrowe mogą pomagać w komunikowaniu się, kreatywności i innowacjach oraz świadomość związanych z nimi możliwości, ograniczeń, skutków i zagrożeń, rozumienie ogólnych zasad, mechanizmów i logiki leżących u podstaw ewoluujących technologii cyfrowych oraz znajomość podstawowych funkcji i korzystanie z różnych rodzajów urządzeń, oprogramowania i sieci, przyjmowanie krytycznego podejścia do trafności, wiarygodności i wpływu informacji i danych udostępnianych drogą cyfrową oraz świadomość prawnych i etycznych zasad związanych z korzystaniem z technologii cyfrowych;
• umiejętności – zdolność do korzystania z technologii cyfrowych w celu wsparcia aktywnej postawy obywatelskiej i włączenia społecznego, współpracy z innymi osobami oraz kreatywności w realizacji celów osobistych, społecznych i biznesowych. Umiejętności obejmują zdolność do korzystania z treści cyfrowych, uzyskiwania do nich dostępu, ich filtrowania, oceny, tworzenia, programowania i udostępniania, zdolność do zarządzania informacjami, treściami, danymi i tożsamościami cyfrowymi oraz do ich ochrony, a także do rozpoznawania i skutecznego wykorzystywania oprogramowania, urządzeń, sztucznej inteligencji lub robotów;
• postawy – konieczność refleksyjnego i krytycznego korzystania z technologii i treści cyfrowych, pełnego ciekawości, otwartego i perspektywicznego nastawienia do ich rozwoju, jak również etycznego, bezpiecznego i odpowiedzialnego podejścia do stosowania tych narzędzi.

Proces kształtowania kompetencji cyfrowych uczniów rozpoczyna się już w szkole podstawowej, stanowiącej fundament kształcenia. Zgodnie z nową podstawą programową ma ona stwarzać uczniom warunki do nabywania wiedzy i umiejętności potrzebnych do rozwiązywania problemów z wykorzystaniem metod i technik wywodzących się z informatyki. Wspomniane wiedza i umiejętności obejmują m.in. logiczne i algorytmiczne myślenie, programowanie, posługiwanie się aplikacjami komputerowymi, wyszukiwanie i wykorzystywanie informacji z różnych źródeł, posługiwanie się komputerem i podstawowymi urządzeniami cyfrowymi oraz stosowanie tych umiejętności na zajęciach z różnych przedmiotów m.in. do pracy nad tekstem, wykonywania obliczeń, przetwarzania informacji i jej prezentacji w różnych postaciach.

Kolejny etap edukacji w Polsce to szkoła średnia. W podstawie programowej kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły pierwszego stopnia do najważniejszych umiejętności rozwijających kompetencje cyfrowe zdobywane w trakcie tego typu kształcenia zalicza się m.in. umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, na poziomie kształcenia ogólnego w szkole ponadpodstawowej (dla czteroletniego liceum ogólnokształcącego i pięcioletniego technikum) oraz dla branżowej szkoły drugiego stopnia zaś wskazuje się m.in. kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowanie, oraz umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym dbałość o poszanowanie praw autorskich i bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni.

Doskonalenie kompetencji cyfrowych dzieci i młodzieży, a także nauczycieli, rodziców i opiekunów to wyzwanie podejmowane w ramach różnorakich akcji i programów edukacyjnych. Na uwagę zasługują działania Ministerstwa Cyfryzacji (grupy ds. kompetencji cyfrowych) w celu opracowania planu działań na rzecz podnoszenia poziomu kompetencji cyfrowych w Polsce oraz planu działań na rzecz kompetencji cyfrowych kadr administracji publicznej, jak również Program Operacyjny Cyfrowa Polska na lata 2014-2020czy Ogólnopolska Sieć Edukacyjna. Wśród innych akcji, których celem jest podniesienie wiedzy i cyfrowych kompetencji nauczycieli i uczniów, warto wymienić programy takie jak „MegaMisja dla szkół podstawowych” (Fundacja Orange), „Kompetencje cyfrowe” (Akademia NASK), „Cyfrowi dorośli” (Akademia NASK), SaferInternet.pl, Sieciaki.pl, Bank Dobrych Praktyk (ORE).

W celu usprawnienia i udoskonalenia procesów edukacyjnych w zakresie zdobywania kompetencji informacyjnych i cyfrowych tworzy się różnorodne modele, standardy i ramy odniesienia. Ich budowa ułatwia planowanie procesu edukacyjnego oraz pozwala na zidentyfikowanie luk w wiedzy i potrzebach uczniów i studentów. Takie modele i standardy opracowywane są głównie przez organizacje (np. naukowe i edukacyjne) zrzeszające praktyków i teoretyków w zakresie kształcenia IL i DL. Na gruncie polskim jednym z istotniejszych i najbardziej kompleksowych opracowań tego typu jest Katalog kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych, którego najnowsza wersja pochodzi z 2014 r. Został on opracowany przez zespół redakcyjny pod afiliacją Fundacji Nowoczesna Polska, a zawarte w nim kompetencje zostały podzielone na 10 głównych grup. Są to:

• korzystanie z informacji – skuteczne wyszukiwanie i organizacja informacji, a także ocena wiarygodności źródeł;
• jednostka w środowisku medialnym – komunikowanie się za pomocą mediów, budowanie wizerunku i działanie w społecznościach internetowych;
• język mediów – znaczeniu słów, obrazu i dźwięku, a także znajomość funkcji komunikatów medialnych i kultury komunikacji;
• kreatywne korzystanie z mediów – tworzenie i prezentowanie własnej twórczości w mediach;
• etyka – poszukiwanie odpowiedzi na pytania o dobro, zło i granice wolności w mediach;
• bezpieczeństwo – anonimowość, prywatność i podstawowe zasady bezpiecznego korzystania z mediów;
• prawo – prawa użytkowników mediów i instytucje powołane do ich obrony;
• ekonomiczne aspekty działania mediów – reklama, wartość informacji, finansowanie i rynek mediów;
• kompetencje cyfrowe – podstawowe umiejętności obsługi komputera i korzystania z oprogramowania komputerowego, a także m.in. myślenie logiczne i programowanie;
• mobilne bezpieczeństwo – bezpieczne korzystanie z urządzeń mobilnych.

W każdej z grup znajdziemy wykaz kompetencji dla osób będących na różnych poziomach edukacji. W katalogu wyróżniono także standard edukacji medialnej, informacyjnej i cyfrowej, czyli zbiór kompetencji, którymi powinien odznaczać się dorosły człowiek chcący efektywnie funkcjonować we współczesnym świecie. Warto zwrócić uwagę na to, że katalog ten wyróżnia dwie odrębne grupy kompetencji w zakresie bezpieczeństwa: bezpieczeństwo (obejmujące kompetencje w zakresie ochrony prywatności, anonimowości i wizerunku w sieci, bezpieczeństwa komunikacji, pracy i transakcji oraz ochrony przed uzależnieniami i higieny korzystania z mediów) i mobilne bezpieczeństwo (obejmujące te same kompetencje, które umieszczono w dziale bezpieczeństwo, ale w kontekście korzystania z urządzeń mobilnych).

Ramowy katalog kompetencji cyfrowych został również udostępniony w 2016 r. w BIP Ministerstwa Cyfryzacji. Kompetencje cyfrowe zostały w nim podzielone według kluczowych obszarów dotyczących życia człowieka, w których są one wykorzystywane. Obszary te obejmują pracę i rozwój zawodowy, relacje z bliskimi, realizację zainteresowań, zdrowie, finanse, religię i potrzeby duchowe, sprawy codzienne i zaangażowanie obywatelskie. Istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa informacyjnego kompetencje w zakresie ochrony prywatności w internecie i zarządzania swoim wizerunkiem i informacjami w sieci umieszczono w dziale „relacje z bliskimi”.

  Na gruncie europejskim, w ramach działań Komisji Europejskiej, opracowano natomiast DigComp 2.1. The Digital Competence Framework for Citizens (Program Ramowy Kompetencji Cyfrowych), traktowany jako narzędzie rozwoju kompetencji cyfrowych obywateli Europy. Najnowsza wersja tego dokumentu, pochodząca z 2017 r., obejmuje pięć głównych obszarów tematycznych związanych z kompetencjami cyfrowymi. Wśród nich znajdują się:

• informacja (m.in. umiejętność wyszukiwania, oceny i zarządzania informacją i materiałami cyfrowymi);
• komunikacja i współpraca (m.in. umiejętność komunikowania się z wykorzystaniem technologii, dzielenia się informacjami i materiałami cyfrowymi, znajomość netykiety, zarządzanie wizerunkiem w sieci);
• tworzenie treści (m.in. umiejętność tworzeniach własnych treści cyfrowych, znajomość prawa autorskiego i licencji, programowanie);
• bezpieczeństwo (m.in. umiejętność zabezpieczenia urządzeń, ochrony informacji i prywatności, dbanie o zdrowie i środowisko);
• rozwiązywanie problemów (m.in. umiejętność kreatywnego wykorzystania nowych technologii do rozwiązywania problemów).

Na uwagę zasługuje także opublikowany w 2019 r. przez Organizację DQ Institute (Digital Intelligence Institute) raport na temat światowych standardów kompetencji cyfrowych (Global Standards Report 2019: Common Framework for Digital Literacy, Skills, and Readiness). Na podstawie analizy ponad 25 modeli, standardów i ram kompetencji cyfrowych z całego świata zaproponowano model cyfrowej inteligencji obejmującej odnośne kompetencje w ośmiu obszarach życia cyfrowego człowieka na trzech poziomach dojrzałości. Owe cyfrowe obszary obejmują budowanie cyfrowej tożsamości, wykorzystanie technologii cyfrowych, zapewnienie cyfrowego bezpieczeństwa (zarówno w kontekście ochrony człowieka przed zagrożeniami związanymi z wykorzystaniem i rozwojem technologii, jak i ochrony danych, urządzeń, sieci i systemów komputerowych), rozwój cyfrowej inteligencji emocjonalnej, komunikację w środowisku cyfrowym, zrozumienie i stosowanie się do prawa oraz rozwój kompetencji cyfrowych.

  Kształcenie i rozwój kompetencji cyfrowych są istotne z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa informacyjnego. Niski poziom wiedzy i umiejętności użytkowników technologii cyfrowych przy coraz częstszych wypadkach naruszeń atrybutów bezpieczeństwa danych, informacji i systemów może nieść za sobą negatywne konsekwencje zarówno dla bezpieczeństwa samej informacji, jak i prywatnego oraz zawodowego życia jej użytkowników. Niski poziom kompetencji informacyjnych i cyfrowych może być także przyczyną zjawiska wykluczenia cyfrowego.

Paulina Motylińska, Emilia Musiał

S. Carretero, R. Vuorikari, Y. Punie, DigComp 2.1: The Digital Competence Framework for Citizens 2017, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2017; Global Standards Report: 2019: Common Framework for Digital Literacy, Skills and Readiness, Y. Park (ed.), DQ Institute, [b.m.] 2019; J. Jasiewicz, M. Filiciak, A. Mierzecka i in., Ramowy katalog kompetencji cyfrowych, [b.m., b.r.]; Katalog kompetencji medialnych, informacyjnych i cyfrowych, red. A. Gruhn, I. Brzózka-Złotnicka, Fundacja Nowoczesna Polska,[b.m.] 2014; E. Stanios-Korycka, Nowa podstawa programowa dla liceum, technikum i branżowej szkoły II stopnia podpisana, 30.01.2018, gov.pl (dostęp 26.04.2019); Zalecenie Rady z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie(Tekst mający znaczenie dla EOG), Dz.Urz.UE z 4.06.2018, 2018/C 189/01.