Informacyjna rewolucja w sprawach wojskowych
(ang. revolution in military affairs, RMA) – termin opisujący zasadnicze zmiany w sposobie prowadzenia wojny i organizacji armii, które pojawiły się na przełomie lat 80. i 90. XX w. w siłach zbrojnych Stanów Zjednoczonych pod wpływem rewolucji informacyjnej, pojawienia się broni konwencjonalnej o wysokiej technologii oraz zmiany poglądów na temat wojny i jej postrzegania w społeczeństwie amerykańskim.
Informacyjna RMA jest częścią debaty nad rewolucyjnymi zmianami w sposobie prowadzenia wojny obok innych rodzajów rewolucji w sprawach militarnych wymienianych przez historyków, politologów i wojskowych (rewolucji piechoty w XIV i XV w., rewolucji w fortyfikacjach, wczesnonowoczesnej europejskiej rewolucji militarnej, rewolucji artylerii w marynarce w XVI w., rewolucji napoleońskiej na przełomie XVIII i XIX w., rewolucji w wojnie lądowej, rewolucji w mechanizacji, lotnictwie i informacji czy rewolucji nuklearnej). Badania nad omawianym zagadnieniem rozpoczęły się w latach 50. XX w. W styczniu 1955 r. na Uniwersytecie Queen w Belfaście brytyjski historyk M. Roberts wygłosił wykład poświęcony rewolucji militarnej w latach 1560–1660. W kolejnych latach kontynuowano badania nad RMA. Największe zainteresowanie jej założeniami przypadło na lata 80. i 90. XX w., tzn. na czas radzieckiej rewolucji naukowo-technicznej oraz amerykańskiej informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych.
Termin „rewolucja w sprawach wojskowych” jest ogólnym pojęciem opisującym fundamentalną zmianę charakteru i sposobów prowadzenia konfliktu zbrojnego. Większość rewolucji opierała się na rozwoju nowych technologii, nie ograniczała się jednak do tego czynnika. Zazwyczaj rewolucje zawierały trzy elementy: zmianę technologiczną, innowacje w zakresie sposobu prowadzenia operacji wojskowych (zmianę doktrynalną) oraz przekształcenia struktury organizacyjnej sił zbrojnych (zmianę organizacyjną).
Kluczowym elementem omawianej rewolucji jest zastosowanie technologii informacyjnej w technice wojskowej. Należy przy tym zaznaczyć, że od lat 90. ogólny termin RMA jest powszechnie kojarzony właśnie z rewolucją informacyjną. W 1993 r. A. Marshall, dyrektor Net Assessment w Pentagonie, zastąpił wcześniej używany termin „military-technical revolution” właśnie określeniem „revolution in military affairs”, by podkreślić całościowy charakter zmian – nieograniczający się tylko do sfery techniki, ale obejmujący również doktrynę i organizację.
Genezy informacyjnej RMA należy się doszukiwać w cyklu technologicznych innowacji zastosowanych przez Stany Zjednoczone oraz, w ślad za nimi, przez inne armie NATO w latach 80. Wprowadzono je z myślą o przezwyciężeniu dominacji, przede wszystkim ilościowej, armii Układu Warszawskiego. Wcześniej jedyną dostępną metodą miało być użycie taktycznej broni jądrowej, co jednak nieuchronnie zamieniłoby Europę w nuklearną pustynię. Nie zamierzano dorównywać armiom Układu Warszawskiego pod względem liczebnym, zamiast tego postanowiono skorzystać z najnowszych rozwiązań technologicznych. Dwa z nich były kluczowe – miniaturyzacja sprzętu komputerowego (postępująca od czasów skonstruowania pierwszego elektronicznego układu scalonego w 1958 r.) oraz rozwój zdecentralizowanych systemów przekazu informacji wykorzystujących sprzęt komputerowy (jego początkiem było powstanie w 1969 r. przodka internetu – sieci ARPANet). Założenia RMA polegają więc nie tylko na implementacji układów elektronicznych do systemów uzbrojenia w celu zwiększenia ich możliwości (np. komputerowe systemy kierowania ogniem zwiększają celność ognia prowadzonego przez czołgi), ale też na połączeniu poszczególnych elementów ugrupowania bojowego, aż do poziomu pojedynczego żołnierza, siecią wymiany informacji (tzw. systemem systemów). Po raz pierwszy na większą skalę koncepcja ta została wykorzystana w rozwijanym w latach 80. projekcie „Follow-On Forces Attack” (FOFA, zwalczanie drugiego rzutu wojsk nieprzyjaciela), na którego potrzeby rozwinięto wiele nowych typów uzbrojenia. Typy te można ogólnie podzielić na dwie grupy: systemy rozpoznawcze (np. przenoszony przez samoloty radar JSTARS, Joint Surveillance Target Attack Radar System) oraz systemy uderzeniowe (np. wyrzutnia pocisków rakietowych MGM-140 ATACMS, Army Tactical Missile System). Systemy te, połączone wysokowydajnymi sieciami przesyłu informacji, miały stanowić nowatorski system rozpoznawczo-uderzeniowy. Stworzyły również podwaliny pod dalszą, zakrojoną na znacznie szerszą skalę transformację, którą w uproszeniu można opisać jako przekształcenie całych sił zbrojnych w jeden wielki system rozpoznawczo-uderzeniowy dziękisynergii pomiędzy trzema sferami: pozyskiwania, przetwarzania i przesyłania oraz wykorzystywania informacji w celu potęgowania siły ognia.
Jak podkreślił Ł. Kamieński w książce Technologia i wojna przyszłości, informacyjną rewolucję w sprawach wojskowych tworzą trzy podstawowe elementy: rewolucja informacyjna, broń konwencjonalna typu „high tech” oraz poglądy na temat wojny i jej postrzeganie w społeczeństwie amerykańskim. Rewolucja informacyjna – rozumiana jako połączenie komputerów i telekomunikacji – doprowadziła do pojawienia się nowych narzędzi wojny, zmian w prowadzeniu wojny (taktyka, operacje, organizacja sił zbrojnych) oraz zmian w charakterze wojny (strategia, cele, skala wojny). Systemy radarowe zlokalizowane na okrętach podwodnych Aegis, systemy satelitarne, zintegrowane platformy zbierające dane takie jak AWACS i JSTAR umożliwiały zdobywanie aktualnych i właściwych informacji, dając przewagę nad przeciwnikiem. Obok nich w siłach zbrojnych USA pojawiła się technologia stealth pozwalająca uczynić część sił powietrznych niewidzialnymi dla radarów wroga. Przykładem były m.in. samoloty F-117A oraz B-2. Rosnąca świadomość sytuacyjna oddziałów na różnym szczeblu hierarchicznym dzięki wykorzystaniu technologii informacyjnych doprowadziła do pojawienia się czynników nieznanych wcześniej dużym organizacjom, jakimi są armie narodowe: obchodzenia hierarchii i konkurencji. Nawet niewielkie oddziały wojskowe uzyskały dostęp do wiedzy i informacji niemożliwych do kontrolowania i monopolizowania. Amerykański pluton piechoty morskiej mógł znać w związku z tym lokalizację, położenie oraz kierunki ruchu przeciwnika i wykorzystać tę wiedzę, nie czekając na informacje od dowództwa brygady. Świadomość ta dała również przewagę mniejszym oddziałom operujących na podstawie większej autonomii i niezależności nad dużymi zhierarchizowanymi oddziałami o ograniczonej mobilności.
Dominującym elementem przemian stała się więc szeroko pojęta sieciocentryczność, a najważniejszym czynnikiem przesądzającym o sukcesie miały być już nie tradycyjne przymioty, takie jak siła ognia, odporność na uderzenia czy zdolność do manewru, ale tzw. świadomość sytuacyjna (battlespace awareness). Mówiąc w uproszczeniu, jest to nieustannie aktualizowana „wiedza o tym, gdzie jestem, gdzie są moi towarzysze, gdzie jest nieprzyjaciel”. Na kluczowy element starcia wyrosła informacja, a dążenie do uzyskania przewagi informacyjnej stało się motywem przewodnim transformacji amerykańskich sił zbrojnych. Rdzeniem rewolucji nie były więc nowe typy uzbrojenia (choć i one się pojawiły – zwłaszcza pod postacią uzbrojenia precyzyjnego), lecz spięcie wszystkich elementów ugrupowania bojowego siecią dystrybucji informacji. Najważniejszym elementem sił zbrojnych stał się więc system C4IRS (command, control, communications, computing, intelligence, surveillance, reconnaissance – dowodzenie, kontrola, komunikacja, informatyzacja, wywiad, obserwacja, rozpoznanie), który koordynuje proces bodziec–reakcja (od sensora do efektora) w czasie niemal rzeczywistym. Ten schemat działania spowodować miał odejście w przeszłość podstawowej dotychczas bolączki walczących, czyli braku informacji, który C. von Clausewitz określał „wojenną mgłą”. Wyzwaniem stał się za to ich nadmiar, niepozwalający na właściwą interpretację.
Efektem rewolucji informacyjnej w sferze wojskowości były także narodziny idei wojny informacyjnej, netwojny i cyberwojny. Wojna informacyjna została określona jako działania podjęte w celu osiągnięcia dominacji poprzez wpływ na informację adwersarza, jego oparte na niej procesy, systemy informacyjne oraz sieci komputerowe i jednocześnie uniemożliwienie tego samego przeciwnikowi. Netwojna odnosiła się do poziomu społeczeństw oraz państw. Pojęcie to opisywało świadomość grupową wojny, jak również sposoby manipulowania nią. Cyberwojna z kolei oznaczała sposób prowadzenia konfliktu, tzn. zniszczenie lub przerwanie funkcjonowania systemów informacji i komunikacji przeciwnika.
Teoretycy RMA przywołują metaforę internetu, ukazując cechy charakterystyczne dla tego medium, będące jednocześnie również elementami leżącymi u podstaw zmian społecznych zmierzających w kierunku budowy zarówno społeczeństwa informatycznego, jak i sił zbrojnych opartych na zdobyczach RMA. Są to: brak centralnej kontroli nad systemem („kreatywna anarchia”), łatwy dostęp do informacji z niemalże każdego miejsca na świecie oraz łączność wszystkich ze wszystkimi (interconnectivity). Tak pojmowany system tworzy środowisko, w którym kluczowym zasobem jest informacja zdolna do szybkiej transmisji i efektywnego zastosowania.
Drugim charakterystycznym elementem informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych jest broń konwencjonalna o wysokiej technologii, a szczególnie jej trzy rodzaje, tj. bezzałogowe statki latające, broń precyzyjna i broń laserowa. Broń precyzyjna jest jednym z symbolów informacyjnej RMA. Pojawiła się na większą skalę w czasie pierwszej wojny w Zatoce Perskiej (1991 r.), jednak dopiero w drugiej wojnie w Zatoce Perskiej (2003 r.) stanowiła większość (68%) ogółu użytej amunicji przez wojska amerykańskie. Pociski precyzyjne wykorzystały nie tylko siły powietrzne i marynarka wojenna, ale także korpus piechoty morskiej i wojska lądowe. Użycie ich było możliwe za pomocą wyrzutni rakietowych, artylerii, moździerzy, samolotów i okrętów wojennych. Przykładem były m.in. rakiety Hellfire, HARM, GBU-24, JDAM czy JASSM.
Dzięki broni precyzyjnej możliwe stało się trafianie w cel z niespotykaną wcześniej dokładnością, co niosło za sobą wiele implikacji. Jedną z nich jest to, że postęp technologiczny doprowadził do zmniejszenia „nakładów materiałowych” – do porażenia celu wystarczy znacznie mniejsza niż dawniej liczba środków bojowych. Jest to odpowiednik trendu obserwowanego w gospodarce cywilnej, w której informacja jest substytutem zasobów materiałowych i transportowych, dzięki niej bowiem można radykalnie zoptymalizować ich wykorzystanie. Broń precyzyjna umożliwiła także rozwiązanie tradycyjnego dylematu konstruktorów broni dotyczącego wyboru między zasięgiem a celnością. Dotychczas bowiem wraz ze wzrostem zasięgu zazwyczaj w sposób znaczny spadała celność systemów uzbrojenia. Broń precyzyjna pozwoliła na praktyczne wdrożenie koncepcji stand-off („pozostań w oddali”). Zamiast ryzykować bezpośrednie starcie, stosuje się środki rażenia odpalane z dużej odległości, co czyni nosiciela względnie niewrażliwym na przeciwdziałanie przeciwnika. Rezultatem jest ogólne zwiększenie dystansu walki. Wojna staje się więc, przynajmniej w założeniach, przedsięwzięciem podobnym grze komputerowej, w której bezpośredni kontakt z przeciwnikiem jest raczej wyjątkiem niż regułą.
Bezzałogowe statki powietrze pojawiły się znacznie wcześniej niż idea informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych, tj. w czasie wojny w Wietnamie, a pierwsze prototypy sterowanych radiowo pocisków już w czasie drugiej wojny światowej. Podobnie jak broń precyzyjna, dopiero w latach 90. XX w. odegrały one poważną rolę w operacjach militarnych prowadzonych przez Stany Zjednoczone. W 1991 r. chrzest bojowy przeszedł zaprojektowany przez Izrael szpiegowski samolot Pioneer. W 1994 r. loty rozpoczął jeden z najbardziej znanych i rozpoznawalnych na świecie dronów – Predator. W kolejnych pojawiły się bezzałogowce takie jak Global Hawk, Reaper czy Shadow. Obok misji obserwacyjnych wykorzystywane były one również do eliminacji celów za pomocą amunicji precyzyjnej oraz do zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego państwa (kontroli granicy państwowej, monitorowania obszarów, gdzie wystąpiły pożary lasów, powodzie, prowadzenia akcji humanitarnych, dostarczania leków itp.). W związku z prowadzeniem wojny z terroryzmem w latach 2001–2011 Pentagon przeznaczył na rozwój bezzałogowych statków latających sześciokrotnie większe fundusze niż latach 1991–2001. Do 2025 r. zaplanowano z kolei, że będą one wykonywać 35% wszystkich misji powietrznych realizowanych przez siły zbrojne USA. Badania nad bronią laserową prowadzone były zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Związku Radzieckim w czasie zimnej wojny. Po jej zakończeniu pomimo redukcji budżetów obronnych Pentagon zdecydował się na kontynuowanie rozwoju tego rodzaju uzbrojenia. Charakter broni laserowej, technologia oraz skutki jej użycia czytelnie wpisywały się w idee informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych. Po pierwsze, jest to broń wielokrotnego użytku, znacznie tańsza od pocisków precyzyjnych. Po drugie, może być wykorzystywana jako broń nieśmiercionośna, czego przykładem są SMU-100 Laser Dazzler służący do obrony statków handlowych przed atakiem piratów czy Green Laser Interdiction System, który może być wykorzystywany przez żołnierzy sił ONZ w czasie misji utrzymania pokoju.
Trzecim elementem informacyjnej RMA są poglądy na temat wojny i jej postrzeganie w społeczeństwie amerykańskim. To ostatnie pod wpływem bolesnych doświadczeń wojny w Wietnamie oraz świadomości możliwych skutków zastosowania broni atomowej w czasie zimnej wojny opisanych w doktrynie wzajemnego gwarantowanego zniszczenia niechętnie akceptowało prowadzenie wojny oraz ofiary wśród żołnierzy. „Syndrom wietnamski” doprowadził do powstania doktryny Weinbergera i doktryny Powera w ramach amerykańskiej polityki zagranicznej, mówiących o kluczowym znaczeniu opinii publicznej w podejmowaniu decyzji o zaangażowaniu wojskowym USA. Sukces pierwszej wojny w Zatoce Perskiej oraz interwencji NATO w Kosowie w 1999 r. wynikał m.in. z niewielkiej liczby ofiar w szeregach oddziałów amerykańskich. W czasie tej pierwszej zginęło zaledwie 147 żołnierzy (przy czym symulacje wskazywały na groźbę 10 tysięciu ofiar), w 1999 r. zaś nie poniósł śmierci ani jeden amerykański żołnierz.
Cechami charakterystycznymi informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych były komputeryzacja, usieciowienie, informatyzacja, miniaturyzacja, precyzyjność i prędkość. Od okresu fascynacji w latach 80. i 90. XX w. w środowiskach amerykańskich wojskowych i naukowców zainteresowanie nią zaczęło spadać. Wynikało to m.in. z rozczarowania przebiegiem operacji militarnej w Afganistanie, misji stabilizacyjnej w Iraku oraz trudności Izraela w starciu z oddziałami Hezbollahu w Libanie w 2006 r. Konflikty te osłabiły entuzjastyczne podejście do nowych technologii wojskowych i przeświadczenie o możliwości zwycięstwa w każdej wojnie za pomocą high tech. Uwidoczniły one nadmierny optymizm widoczny w generalnych założeniach informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych. W sposób szczególny był on dostrzegalny w twierdzeniach o możliwości osiągnięcia przez jedną ze stron konfliktu (w praktyce – przez siły zbrojne USA) niekwestionowanej supremacji informacyjnej, a także w założeniu, wedle którego informacja miała stać się w dużej mierze alternatywą dla tradycyjnych elementów przewagi militarnej, w tym dla siły ognia oraz odporności na ciosy zadawane przez przeciwnika.
Równocześnie zdominowana przez technologie z obszaru matematyki i fizyki informacyjna RMA zaczęła ustępować biotechnologicznej RMA skupionej na badaniach z zakresu nanotechnologii, medycyny, genetyki i ulepszania człowieka.
Ł. Kamieński, Technologia i wojna przyszłości. Wokół nuklearnej i informacyjnej rewolucji w sprawach wojskowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009; R. Kopeć, Information-Based Revolution in Military Affairs, [w:] Encyclopedia of Information Science and Technology, Fourth Edition, M. Khosrow-Pour (ed.), IGI Global, Engineering Science Reference, Hershey 2018; tenże, Rewolucja w sprawach wojskowych w kontekście zachodniego sposobu prowadzenia wojen, „Kultura i Polityka” 2014, nr 16; Vademecum bezpieczeństwa, O. Wasiuta, R. Klepka, R. Kopeć (red.), Wydawnictwo Libron, Kraków 2018; T. Wójtowicz, Rewolucja w sprawach wojskowych (RMA). Porównanie koncepcji Alvina Tofflera, Andrew Krepinevicha i Jeremy’ego Blacka, [w:] Od wojny sprawiedliwej do wojny robotów. Rozważania o stałości i zmienności fenomenu wojny, A. Nyzio (red.), Wydawnictwo Kontekst, Kraków 2018.