Ekologia informacji

multidyscyplina umiejscowiona przez W. Babika w ramach informacji naukowej, która podobnie jak kultura informacyjna czy koncepcja information literacy reprezentuje nowoczesne pola badawcze informatologii. Związek ekologii informacji z kulturą informacyjną jest szczególnie ścisły, np. w obszarze profilaktyki chorób informacyjnych i przeciwdziałania zagrożeniom cywilizacyjnym wynikającym z funkcjonowania człowieka w społeczeństwie informacyjnym. E. Głowacka stwierdza nawet, że „potrzeba rozwoju kultury informacyjnej w środowisku informacyjnym zapoczątkowała powstanie i rozwój dziedziny – ekologii informacji”.

Według rosyjskiego teoretyka A.L. Eryomina z Centrum Kultur Narodowych w Krasnodarze w Rosji zadaniem ekologii informacji jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji w biosystemach – włącznie z człowiekiem i społeczeństwem – ich wpływem na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz rozwijanie odpowiednich metodologii mających na celu kształtowanie środowiska informacyjnego. Ekologię informacji odnosi do identyfikacji ilościowych i jakościowych kryteriów oceny informacji, sposobów zarządzania nią w miejscu pracy, w organizacjach, w społecznościach bogatych i ubogich w informacje oraz w społeczności światowej, a także do produktów powstających w wyniku procesu informacyjnego, do wartości informacji oraz potrzeb i usług informacyjnych. Przedmiotem tej dyscypliny są relacje pomiędzy informacją a człowiekiem jako jej użytkownikiem, przejawiające się w postaci różnego rodzaju interakcji informacyjnych i komunikacyjnych, a celem jest wypracowanie środków pozwalających na regulację przepływu informacji w sposób korzystny dla zdrowia jednostek i grup, np. opanowanie emocjonalnego przeciążenia informacyjnego (trafność, domniemana objętość, stronniczość) oraz kształtowanie świadomości informacyjnej i odpowiedzialności społecznej za informacje wprowadzane do obiegu. W relacji tej akcent położony jest na informację, którą należy chronić, tak jak chroni się środowisko przyrodnicze. Oznacza to, że ekologia informacji nie tylko daje możliwość ukazania ludzkości społecznych i ekonomicznych zagrożeń wynikających z rozwoju techniki, ale też wskazuje sposoby przeciwdziałania tym zagrożeniom i potrzebę podjęcia walki przez człowieka o jego byt w infosferze. Eryomin zaproponował podział ekologii informacji na:

• ekologię informacyjną odnoszącą się do polityki;
•  ekologię informacji międzynarodowej;
•  ekologię informacji w kontekście ekonomii;
•  ekologię lingwistyki informacyjnej;
•  ekologię informacji publicznej;
•  ekologię mediów;
•  ekologię informacji w aspekcie fizjologii, medycyny i higieny oraz ekologię informacji ludzkiej.

Polski badacz tych problemów, Babik, definiuje ekologię informacji jako:

domenę badawczą dotyczącą wzajemnych oddziaływań człowieka na informację i odwrotnie, a także relacji informacyjnych między ludźmi w publicznej i prywatnej przestrzeni informacyjnej oraz wpływu na nie środowiska informacyjnego. Jej przedmiotem jest struktura i funkcjonowanie środowiska informacyjnego człowieka.

Do podstawowych czynników ekologicznych mających wpływ na rozwój człowieka uczestniczącego w procesie informacyjnym zalicza on m.in. drugiego człowieka, władzę, technologie informacyjne, masowe środki przekazu, informację naukowo-techniczną i internet. Aby uczestniczyć w działaniach na rzecz ekologii informacji, każdy człowiek powinien mieć rozwiniętą świadomość informacyjną i dysponować kompetencjami umożliwiającymi racjonalne zarządzanie informacją, zapanowanie nad jej nadmiarem, uniezależnienie się od jej niepożądanych wpływów i wykorzystywania jej jako narzędzia manipulacji ludzkimi postawami i zachowaniami, bycie odpowiedzialnym za jej tworzenie, przetwarzanie i rozpowszechnianie, podejmowanie działań w zakresie zrównoważonego rozwoju człowieka w świecie techniki i informacji, który nie jest aksjologicznie obojętny, oraz wykorzystanie jej do budowania wiedzy dla wspólnego dobra ludzkości.

Podsumowując, do zadań ekologii informacji, należy „zapewnienie wartościowego, bezpiecznego i dobrze zorganizowanego dostępu do informacji i wiedzy”, etyczne wykorzystanie informacji i technologii informacyjno-komunikacyjnych, racjonalne uczestniczenie w procesie informacyjnym, niedopuszczenie do powstawania informacji niespełniającej norm jakościowych, ochrona społeczeństwa przed zagrożeniami wynikającymi z nadprodukcji informacji generowanej przez cywilizację techniczną, poprawa i usprawnianie funkcjonowania człowieka w środowisku informacyjnym itp. Ekologia informacji nawiązuje także do eutyfroniki, filozofii trudu i zasady prostomyślności. Można wskazać zarówno jej kontekst psychologiczny, związany z przeciwstawianiem się zagrożeniom związanym z funkcjonowaniem jednostki w cywilizacji technologicznej (np. ze stresem informacyjnym, alienacją lub przymusem bycia w sieci), jak też kontekst techniczny, nawiązujący do walki z cyberprzestępczością i utratą danych, kontekst prawny, dotyczący ochrony własności intelektualnej, czy kontekst medyczny, obejmujący działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania szkodliwemu oddziaływaniu komputera na zdrowie człowieka. Dbałość o informację i jej użytkowników należy według K. Materskiej do podstawowych zadań ekologii informacji.

W literaturze do najbardziej znanych sposobów ochrony antropoinfosfery należą koncepcje zaproponowane przez takich badaczy, jak R. Cappuro, L. Floridi, B.A. Nardi, V.L. O’Day, T. Davenport, L. Prusak czy wspomniany Eryomin.

W pragmatycznej koncepcji Cappuro ekologia informacji postrzegana jest jako równowaga między ludzkimi myślami a działaniem, uwzględniającym różne technologie komunikacyjne do przekazywania informacji w otoczeniu człowieka. Jej główne zadania koncentrują się wokół wytwarzania zgodnych relacji pomiędzy ludźmi i technologią, ochrony informacji, kształcenia postaw zgodnych z wyznawanymi wartościami i charakteryzujących zachowania dojrzałych informacyjnie użytkowników oraz rozpatrywania informacji w szerokim kontekście społecznym. Ekologia informacji w tym modelu traktowana jest jako rodzaj higieny informacyjnej, której zadaniem jest ochrona społeczeństwa przed zagrożeniami występującymi w jego środowisku informacyjnym. Do tych ostatnich zalicza on w pierwszej kolejności podział ludzkości na grupy mające i niemające dostępu do informacji. Zatem głównym celem ekologii informacji w tej koncepcji jest walka z wykluczeniem technologicznym i informacyjnym w skali globalnej.

Natomiast aksjologiczna koncepcja ekologii informacji wypracowana przez Floridiego skoncentrowana jest wokół zasad etycznych dotyczących pozyskiwania, wymiany i dostępu do informacji. Można ją uznać za deklaratywną, gdyż, jak konkluduje Babik, etyczne korzystanie z narzędzi TIK ma gwarantować użytkownikom tych technologii (ale też korzystającym z informacji analogowej) przekształcenie infosfery w „otwarte na użytkowników miejsce wymiany bezpiecznych i sprawdzonych informacji, w którym zachęca się do komunikacji i współpracy, a wolność słowa gwarantuje dostęp do informacji dla każdego bez wyjątku”.

Wartościująca koncepcja ekologii informacji Nardi i O’Day krytykowana jest za utopijność z powodu odrzucania możliwości występowania wśród uczestników ekologii informacji także postaw nieetycznych i zachowań szkodliwych dla całego ekosystemu. W koncepcji tej zasadnicze znaczenie odgrywa kontekst aksjologiczny. Stosunki międzyludzkie normowane są przez wyznawane wartości.

Organizacyjna koncepcja ekologii informacji Davenporta i Prusaka uwypukla jej związek z zarządzaniem informacją. Cytując za Babikiem, ekologia ta rozumiana jest jako sposób zarządzania przez ludzi informacją w firmie i jest skoncentrowana na człowieku, a nie na technologii. W odniesieniu do badania otoczenia informacyjnego organizacji według tej koncepcji uwzględnione powinny być następujące elementy:

• misja organizacji;
• cele, jakim ma służyć zarządzanie informacją;
• plany zarządzania informacją;
• kultura informacyjna organizacji;
• polityka informacyjna;
• fizyczna lokalizacja zasobów, pracowników informacji oraz kierowania informacją.

K. Materska akcentuje to, że koncepcja ta wyróżnia się kładzeniem nacisku na efektywne wykorzystanie stosunkowo niedużej ilości informacji, co sprzyja odpowiedzialności pracowników za jej wykorzystanie. Stawianie pracowników w sytuacji nadmiarowości informacji i żądanie podejmowania trafnych wyborów nie przynosi spodziewanych efektów. Zatem kultura informacyjna winna być postrzegana nie tylko jako zabezpieczenie sprawnego przepływu informacji w firmie w celu zapewnienia jej rozwoju, a nawet ekspansji, lecz także jako kultura informacyjna pracowników, których świadomość informacyjna pozwala odróżnić działania firmy przyjazne lub szkodliwe dla środowiska informacyjnego człowieka. Dlatego Davenport i Prusak, proponując model ekologicznego zarządzania informacją, opowiadają się za koniecznością ochrony infosfery przed wszystkimi chorobami informacyjnymi, które generuje współczesna cywilizacja.

Każda z wymienionych koncepcji ekologii informacji może być wykorzystywana w tworzeniu polityki przeciwdziałania zagrożeniom środowiska informacyjnego. Współcześnie świadomość istnienia chorób informacyjnych jest w społeczeństwie duża, ale łączy się z bagatelizowaniem skutków, jakie mogą one wywoływać, i możliwości przekształcenia się ich w swoiste epidemie w razie niepodjęcia z nimi walki. Choroby informacyjne definiowane są jako fizyczne i psychiczne niedomagania człowieka wywoływane przez informacje docierające do niego z zewnątrz i łączą się ze źle zorganizowanym przepływem informacji. Do ich powstania przyczynić się mogą zarówno nadawcy, jak i odbiorcy informacji. Babik do najbardziej uciążliwych chorób informacyjnych zalicza stres informacyjny, pośpiech informacyjny, frustrację informacyjną, natłok informacji, przeciążenie informacyjne, samotność informacyjną, manipulowanie informacją, sterowanie informacją, urojenia informacyjne, bulimię informacyjną (chroniczny głód informacji), anoreksję informacyjną (brak łaknienia informacji) oraz cały zestaw niewłaściwych reakcji człowieka w trakcie korzystania z informacji związanych z brakiem odpowiedzialności za tworzone i rozpowszechniane treści, bezkrytycznym i tendencyjnym ich odbiorem, niewłaściwym rozumieniem komunikatów, fragmentarycznym przekazywaniem wiadomości itp.

Z chorobami należy walczyć, ale lepiej im zapobiegać, zanim zaatakują infosferę człowieka. Ekonomika informacji koncentruje się na eliminacji informacji niespełniającej norm jakości, psychologia walczy ze stresem informacji, ekologia zabiega o zrównoważony rozwój środowiska informacyjnego człowieka, wychowanie informacyjne koncentruje się na przygotowaniu do godnego życia w świecie ryzyka i katastrof, nauka o informacji rozwija świadomość informacyjną jednostek funkcjonujących w społeczeństwie informacyjnym, kultura informacyjna staje się narzędziem profilaktyki zagrożeń generowanych przez cywilizację techniki poprzez kształcenie dojrzałości informacyjnej, edukacja informacyjna wyposaża jednostkę w kluczowe kompetencje nieodzowne do przetrwania w społeczeństwie informacyjnym, eutyfronika pozwala bronić psychikę człowieka przed zniewoleniem ze strony techniki i światopoglądu technokratycznego, technologia informacyjna ułatwia sprawne zarządzanie informacją w sytuacji jej natłoku i chaosu informacyjnego. Edukacja dla ekologii informacyjnej jest więc edukacją opartą na kulturze informacyjnej jednostki. Dlatego też na tę ostatnią należy patrzyć z punktu widzenia potrzeb ekologii informacji. Oznacza to poszukiwanie w szeroko rozumianej kulturze elementów i związków pomiędzy nimi, które z jednej strony pozwalają zabezpieczyć się przed chorobami informacyjnymi, a z drugiej – chronić informację przed szkodliwym działaniem człowieka. Podejście to dotyczy zatem relacji między człowiekiem a środowiskiem informacyjnym i wskazuje, jak kulturalnie i roztropnie zarządzać informacją. Do ważnych elementów kultury informacyjnej w kontekście ekologii informacji zalicza Babik umiejętność obserwacji zmian w otaczającym środowisku informacyjnym, gromadzenie o nim informacji oraz dążenie do rozumienia tych zmian. Wiedza i zrozumienie mają wykształcić w człowieku poczucie odpowiedzialności za to środowisko. Dlatego rozpatrując kulturę informacyjną z ekologicznego punktu widzenia, należy założyć, że „środowisko informacyjne jest decydującym czynnikiem w analizach zjawisk społecznych i wpływa na kulturę informacyjną człowieka”.

Kształtowanie tego środowiska wymaga edukacji informacyjnej obywateli i kształtowania umiejętności bycia odpowiedzialnym za działania podejmowane w środowisku informacyjnym. Połączenie edukacji informacyjnej z wychowaniem do informacji może wspomagać rozwój zarówno jednostki, jak i społeczeństwa. Stąd konieczność opracowania kanonu wykształcenia informacyjnego, w którym podstawowym celem przygotowania jednostki do życia w cywilizacji technologicznej  będą „potrzeby człowieka i prymat człowieka, a nie prymat techniki czy cywilizacji informacyjnej”, w taki sposób, aby chciała ona i dążyła do dobra drugiej osoby. Tylko wówczas środowisko informacyjne nie będzie zagrożone, a człowiek osiągnie w nim zrównoważony rozwój. Wychowanie informacyjne należy zatem rozumieć także w kontekście wychowania do ekologii informacji.

Wychowanie do informacji jest więc nieodzowne w przygotowaniu człowieka do roztropnego funkcjonowania w środowisku społecznym, w którym zapotrzebowanie na informację wynika według L. Korporowicza i S. Jaskuły z trzech warunkujących i dopełniających się procesów, tj. z procesu globalizacji, procesów gospodarczych uzależnionych od globalizacji i procesu dynamicznego rozwoju technologii, szczególnie informacyjno-komunikacyjnych. Procesy te wymienieni badacze antropologii informacji nazywają makrokontekstem, który „generuje genezę, charakter i życie informacji jako czynnika ogarniającego wszystkie czynności współczesnego człowieka w jego życiu prywatnym i publicznym, indywidualnym i zbiorowym” . Celem wychowania informacyjnego musi być przygotowanie jednostki do odpowiedzialnego funkcjonowania w tych trzech makrokontekstach współczesnego świata. W obszarze procesu globalizacji następuje wzmożona współzależność organizacji, grup i osób mająca swoje konsekwencje w zapotrzebowaniu na coraz bardziej rozbudowane zasoby informacji. Z kolei nasilenie zjawisk interakcji społecznych powoduje wzrost znaczenia informacji, np. w zakresie polityki socjalnej, edukacyjnej, samorządowej, a wzrost intensywności i znaczenia procesów komunikacji społecznej wytwarza kolejny obszar cywilizacyjnego głodu informacji. W obszarze wyzwań wynikających z procesów gospodarczych człowiek musi wykształcić umiejętność stabilizacji aktywnych stron współczesnej cywilizacji i postępować zgodnie z zasadą równoważenia procesów, zasobów i potencjałów oraz bilansowania zagrożeń i szans rozwoju.

Ekologiczne podejście do środowiska H. Dauber uważa za jeden z ważnych obszarów „uczenia się w przyszłości”. Wychowanie ekologiczne ma zatem prowadzić do wykształcenia takich zachowań, które będą uwzględniały problemy środowiska, a ekologiczne myślenie ma ograniczać te struktury, które zagrażają życiu i przeżyciu. Zasada zrównoważonego rozwoju jest trudna do pogodzenia z regułą współczesnej gospodarki, w której liczą się tylko jakość, skuteczność, efektywność, optymalizacja, kreatywność, innowacyjność i rozwój. Nieustający wyścig do osiągnięcia totalnego mistrzostwa w każdym sektorze działań człowieka powoduje eskalację zapotrzebowania na informację i traktowania jej jako strategicznego kapitału. Kolejny obszar dotyczy informacyjnych wyzwań nowej techniki i technologii. Charakteryzuje go zjawisko przyspieszenia technologicznego, którego konsekwencją jest nadmiarowość produkowanej informacji i przeciążenie informacyjne potencjalnych odbiorców. Nadprodukcja informacji i tempo ich przekazu prowadzą bezpośrednio do chronicznego stresu informacyjnego powodowanego niemożnością ich selekcji, porządkowania i łączenia z dotychczasowym zasobem wiedzy. Warunkiem dalszego przyspieszenia, staje się „nie tyle techniczna, ale mentalna ich dostępność, oswojenie z ich mnogością, różnorodnością i wszechobecnością, co czyni wychowanie do informacji niemal koniecznym komponentem procesu socjalizacji”. Omówione trzy procesy generują dylematy natury społecznej, kulturowej i etycznej, przed którymi staje współczesny człowiek. Ich rozstrzygnięcie w świecie płynnej nowoczesności nie jest łatwe, gdyż nie tylko zmienia się hierarchia dotychczasowych wartości, ale także tracą swoje znaczenie wartości uniwersalne.

Hanna Batorowska

W. Babik, Ekologia informacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014; tenże, Kultura informacyjna – spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji, „Bibliotheca Nostra” 2012 nr 2; tenże, Ekologia informacji katalizatorem równoważenia rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy, „Zagadnienia Informacji Naukowej” 2012 nr 2; Ekologia informacji a bezpieczeństwo człowieka i informacji we współczesnym świecie, [w:] Walka informacyjna. Uwarunkowania – incydenty – wyzwania, H. Batorowska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2017; tenże, Infologiczno-ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju a dostęp społeczeństwa do informacji i wiedzy, „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 2009 nr 1–2; H. Batorowska, Kultura informacyjna [w:] Nauka o informacji, W. Babik (red.), Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2016; taż, Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej. Rozważania o dojrzałości informacyjnej, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2013; taż, Refleksja nad kulturą informacyjną w ujęciu interdyscyplinarnym, [w:] Kultura informacyjna w ujęciu interdyscyplinarnym, t. 2, Teoria i praktyka, H. Batorowska, Z. Kwiasowski (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2016; R. Capurro, Towards an Information Ecology, [w:] Information Quality: Definitions and Dimensions. Proceedings of a NORDINFO Seminar, Royal School of Librarianship, Copenhagen, 1989, I. Wormel (ed.), Taylor Graham, London, 1990; M. Cieślarczyk, Ekologia informacji, kultura informacyjna i kultura bezpieczeństwa informacyjnego w teorii i w praktyce, [w:] Walka informacyjna. Uwarunkowania – incydenty – wyzwania, H. Batorowska (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, Kraków 2017; H. Dauber, Obszary uczenia się w przyszłości. Perspektywa pedagogiki humanistycznej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków1997; A.L. Eryomin, For Question of Development New Direction– Information Ecology, Ecology and Society’s Development. 1^st International Conference. Abstracts, Center of IAESVS, Sankt-Petersburg 1995; Information Ecology – a Viewpoint, „The International Journal of Environmental Studies” 1998, vol. 54, no. 3–4;  L. Floridi, La quarta rivoluzione. Come l’infosfera sta trasformando il mondo, Cortina Raffaello, [b.m.] 2017; H.W. Forest, Information Ecology, „The Journal of Systems Management” 1978, vol. 29, no. 9; E. Głowacka, Ekologia informacji – sposób na choroby informacyjne?, „Forum Bibliotek Medycznych” 2009, vol. 2, nr 2 (4); S. Jaskuła, L. Korporowicz, Wychowanie do informacji. Wyzwania i nadzieje. „Pedagogika Społeczna” 2008, nr 1 (27); K. Materska, Ekologiczne zarządzanie informacją, „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny” 2005, nr 2 (289).