Debunk
zdemaskowany, obalony(Debunk.eu; w języku litewskim Demaskuok.lt) – to unikalna ogólnokrajowa litewska inicjatywa powstała w 2015 r. Jej celem jest monitorowanie i dementowanie dezinformacji. Debunk łączy litewskie wojskowe strategiczne komunikacje (StratCom) i podmioty społeczeństwa obywatelskiego, w tym media, dziennikarzy, wolontariuszy z różnych dziedzin – od społecznych, humanitarnych, przez media, po biznes, rozrywkę – w jednym celu: aby społeczeństwo było bardziej odporne na zorganizowane kampanie dezinformacyjne i ich obalanie, zanim rozprzestrzenią się one w kraju. Zwalcza również fałszywe wiadomości, które wprowadzając w błąd, paraliżują zaufanie do państwa i jego demokratycznych instytucji oraz powodują negatywne konsekwencje psychologiczne, emocjonalne i ekonomiczne. Według organizatorów docierają one do 90% z 3 milionów ludzi na Litwie. Platforma jest krokiem w kierunku zwalczania wyzwań dezinformacyjnych z zagranicy, jednak obserwatorzy twierdzą, że pomaga ona społeczeństwu radzić sobie z rosnącym strumieniem informacji z samego kraju. Debunk został sfinansowany i zrealizowany za pośrednictwem projektu Google Digital Innovation Foundation, stworzonego przez litewską redakcję największego w regionie portalu informacyjnego Delfi Baltic.
Debunk.eu to wspólna platforma, na której czele stoi V. Daukšas. Łączy ona wysiłki i wiedzę:
- największych mediów na Litwie (internet, telewizja, radio) docierających do 90% litewskich odbiorców;
- trzech jednostek StratCom litewskiego ministerstwa obrony narodowej, ministerstwa spraw zagranicznych i sił zbrojnych;
- wolontariuszy, w tym litewskiej społeczności elfów oraz naukowców;
- doświadczonego zespołu informatyków.
Strona Debunk.ue wykorzystuje zautomatyzowany system sztucznej inteligencji do skanowania i analizy w ciągu 2 minut od ich publikacji ok. 20 tysięcy artykułów dziennie w trzech językach z ponad tysiąca źródeł prasowych, w tym z mediów rosyjskich i litewskich w obu krajach, biorąc pod uwagę podejrzane słowa kluczowe. Zgłasza ona artykuły z określonymi wyrażeniami i wskazuje potencjalne źródło rozprzestrzeniania dezinformacji, dotyczących np. tego, że Litwa jest krajem upadłym lub że jest ponownie zajęta przez NATO. Wolontariusze filtrują system, odczytują materiał oznaczony algorytmami i oceniają potencjalne zagrożenie. Zgłoszone informacje docierają do dziennikarzy wraz z konkretnymi komentarzami wolontariuszy, którzy mają wiedzę na tematy poruszane przez propagandę, takie jak technologia, polityka lokalna i konflikt w Ukrainie. Debunk.ue odkryła fałszywe historie o testach broni biologicznej w krajach bałtyckich, nieziemskich obiektach zestrzelonych na Litwie oraz fikcyjną historię żołnierza NATO, który zabił rowerzystę.
Litewscy dziennikarze publikują analizy obnażające wyprodukowane przez rosyjskie media fake newsy. Inicjatywa ta jest również otwarta dla czytelników portalu Delfi. Na głównej podstronie działu znajduje się formularz, w którym można zgłosić temat dziennikarzom lub poinformować o nowej fałszywej wiadomości. Każdy może na niej sprawdzić, czy news, na który natknął się w sieci, został uznany za manipulację lub fake. Oczywiście, działania skupiają się przede wszystkim na fake newsach istotnych z punktu widzenia państwa (a nie np. komercyjnych).
W ciągu ostatnich 18 miesięcy rosyjskie media państwowe fałszywie twierdziły, że litewskie siły specjalne porwały sześcioro rosyjskich dzieci, aby zmusić rodziców do współpracy przeciwko Rosji, i że Łotwa wzniosła obozy koncentracyjne dla etnicznych Rosjan. Liczba ludności rosyjskojęzycznej na Litwie wynosi zaledwie 6% ogółu, mniej niż w Estonii i na Łotwie. Jednak 8% ankietowanych Litwinów twierdzi, że poparło aneksję Krymu. Około 97% ludzi ogląda telewizję codziennie; z tej liczby 14% to widzowie rosyjskich stacji, których wiele jest zarejestrowanych w krajach europejskich, a zatem podlegają przepisom UE dotyczącym transmisji. Rosyjscy obserwatorzy telewizyjni występują powszechnie wśród starszych pokoleń Litwinów, którzy dorastali z sowieckimi mediami i czują się lepiej, będąc poinformowani w swoim podstawowym języku. T. Kvedaras, attaché prasowy w litewskim ministerstwie spraw zagranicznych, powiedział, że jego 85-letnia babcia nadal woli NTV lub Channel One od stacji w języku litewskim.
Litwini starają się reagować na różne wydarzenia natychmiast. Kiedy w kraju rosyjską firmę Lukoil przemianowano na „Vijada”, żeby zmylić społeczeństwo, natychmiast pojawiły się zdjęcia z podpisem „To ta sama kakaszka, tylko z drugiej strony”, rozprowadzone następniew mediach społecznościowych. Skuteczność takich memów internetowych jest wysoka: dzięki humorowi wiele można przekazać społeczeństwu. Kiedy firma Adidas zaczęła produkować koszulki z symbolami ZSRR, Litwini uruchomili kampanię „Stop! Adidas”, która odniosła duży sukces i zyskała rozgłos na całym świecie. W 19 krajach opublikowano na ten temat 116 artykułów, w tym 55 w Ukrainie, co zmusiło firmę Adidas do oficjalnego zaprzestania produkcji.
Niestety ogólnoświatowa reakcja na dezinformację jest zbyt powolna, fragmentaryczna i wciąż opiera się na przestarzałym podejściu. Problem jest złożony i wymaga złożonych rozwiązań, a Debunk.eu ma wszystko: narzędzie analityczne kierowane przez wiele IT, które rozpoznaje i identyfikuje dezinformację w ciągu 2 minut od czasu rzeczywistego, społeczeństwo obywatelskie elfów i dziennikarzy, którzy sprawdzają roszczenia, i konkurencyjne redakcje, które dążą do maksymalnego zasięgu. Lepsze informowanie społeczeństwa jest również bardziej odporne.
We wrześniu 2018 r. litewską inicjatywę Demaskuok.lt po raz pierwszy przedstawiono instytucjom UE i państwom członkowskim UE. Spotkanie z Europejską Służbą Działań Zewnętrznych i zagranicznymi dyplomatami odbyło się w Stałym Przedstawicielstwie Litwy przy UE w Brukseli. Skala problemu dezinformacji została również omówiona z przedstawicielami europejskiej komisarz ds. gospodarki cyfrowej komisarz M. Gabriel. Podczas konferencji prasowej dla zagranicznych mediów lider inicjatywy, V. Daukšas, przedstawił Demaskuok.lt oraz możliwości zastosowania tego narzędzia w UE lub w poszczególnych krajach Wspólnoty. Wzbudziło ono duże zainteresowanie instytucji unijnych i międzynarodowych mediów, prowadząc do wniosku, że tylko wspólne media, działania pozarządowe i sektor publiczny tworzą dobrze poinformowane społeczeństwo, które może sukcesywnie walczyć z dezinformacją.
Wykorzystanie zasady niezależności, przejrzystości i skuteczności czyni Demaskuok.lt unikalnym przedsięwzięciem tego rodzaju nie tylko na Litwie, ale także prawdopodobnie na świecie. Jest to sztandarowa inicjatywa dla świata, która łączy różne media dla wspólnego celu. Demaskuok.lt znalazła się w gronie finalistów konkursu zorganizowanego przez Centrum Ekspercie NATO ds. Komunikacji Strategicznej i ambasadę USA pod koniec grudnia 2018 r. Oferuje ona rozwiązania, które pomagają zidentyfikować szkodliwą zawartość formatów wideo i zdjęć używanych do rozpowszechniania dezinformacji w internecie. Do tej pory została ona zaprezentowana w Brukseli dyplomatom z Unii Europejskiej, przedstawicielom biur komisji WE i przedstawicielom NATO. W Stanach Zjednoczonych przedstawiono ją podczas tygodnia Rady Atlantyckiej w StratCom w 2018 r.
Z pomocą elfówi unikalnych narzędzi opartych na algorytmach media mogą reagować skutecznie i w czasie rzeczywistym na dezinformację i manipulację. Rozwiązania Demaskuok.lt można stosować zarówno w instytucjach litewskich, jak i międzynarodowych, automatyzując monitorowanie mediów, zmieniając fałszywe narracje i oceniając zakres rozpowszechniania dezinformacji, np. w kontekście wyborów do Parlamentu Europejskiego i parlamentów krajowych.
Litwa, podobnie jak jej sąsiedzi – kraje ukształtowane przez komunistyczną dominację w czasach sowieckich – od dawna dążyła do twardego podejścia do dezinformacji zarówno w kraju, jak i na poziomie UE. Strategia Wilna jest godna uwagi ze względu bliską współpracę między grupami w społeczeństwie, takimi jak media i wojsko.
Komisja Europejska zaproponowała przyjęcie wspólnego unijnego kodu dezinformacji, wsparcie dla niezależnej sieci weryfikatorów faktograficznych i promowanie wysokiej jakości dziennikarstwa poprzez podniesienie umiejętności korzystania z mediów.
Disinformation, Debunk.eu (dostęp 10.03.2019); B. Gerdziunas, Lithuania Hits Back at Russian Disinformation, 27.09.2018, DW.com (dostęp 10.03.2019); A. Kendall-Taylor, R. Rizzo, V. Daukšas et al., Combatting Disinformation in Lithuania, 19.10.2018, CNAS.org(dostęp 10.03.2019); Lithuania Hits Back at Russian Disinformation, 06.12.2018, VideoStreet.pk (dostęp 10.03.2019); Lithuania Shares Its Experience in Countering Disinformation, 09.10.2018, USA.MFA.lt (dostęp 10.03.2019); Lrytas.lt, „Demaskuok.lt” – NATO konkurso finale, 28.11.2018, Lrytas.lt (dostęp 10.03.2019); Lrytas.lt, Demaskuok.lt pristatyta Europos Komisijos atstovybėje, 26.09.2018, Lrytas.lt (dostęp 10.03.2019).