Cenzura

ograniczanie obiegu informacji, idei i obrazów lub opinii politycznych, kulturowych, religijnych i artystycznych. Występuje głównie wtedy, gdy rządzący uważają, że mogą one osłabić ich autorytet. Charakterystyczna dla niedemokratycznych systemów politycznych, a także obecna w niektórych demokracjach, cenzura jest zazwyczaj stosowana przez organ odpowiedzialny za monitorowanie rozpowszechniania idei, w tym także wypowiadanych przez ośrodki rządowe, ale przede wszystkim przez osoby prywatne i organizacje krytyczne wobec rządu. Termin „cenzura” ma swój początek w imperium rzymskim, gdzie cenzorem była osoba, która kontrolowała rozpowszechnianie idei politycznych. Wywodzi się on z łacińskiego źródłosłowu censere znaczącego „oszacować, ocenić, osądzić”. Cenzor był tytułem nadawanym dwóm sędziom w starożytnym Rzymie, którzy byli odpowiedzialni za administrowanie spisem i nadzorowanie moralności publicznej. Kiedy Cesarstwo Rzymskie stało się Świętym Cesarstwem Rzymskim, Kościół katolicki przejął główną odpowiedzialność za cenzurę.

Od czasów przednowoczesnych cenzura istniała w różnych reżimach politycznych. Zaczęła być kwestionowana w XVII w., kiedy krytycy absolutystycznych państw zaczęli domagać się ograniczenia władzy państwowej i dyskrecji oraz instytucjonalizacji praw obywatelskich i politycznych, a zwłaszcza wolności słowa. Istniała ona również w instytucjach społecznych, takich jak Kościół, a także w innych religiach, np. w islamie. W tym wypadku przedstawiciele wyższych szczebli hierarchii religijnej cenzurowali po to, aby się upewnić, że treść pism księży i ​​biskupów była zgodna z głównymi zasadami danej religii.

Wczesny Kościół użył swego autorytetu do ustanowienia zasad wiary i tępienia herezji. Pismo Święte skodyfikowało zasady chrześcijaństwa i zabezpieczyło ziemski autorytet Kościoła, ale duchowieństwo miało monopol na interpretację świętego tekstu. Nauczanie świeckich było prawie wyłącznie ustne. Z nielicznymi wyjątkami tylko osoby przystępujące do kapłaństwa miały wykształcenie na zaawansowanym poziomie i dostęp do materiałów do czytania, które były przechowywane w klasztorach podczas tworzenia rękopisów. Kościół zaczął katalogować zakazane teksty już w II w., poważne wyzwanie stanowił dla niego jednak rozwój prasy Gutenberga w XV w. Druk ułatwił rozpowszechnianie heterodoksyjnych pomysłów, zwłaszcza reform protestanckich. Kościół udzielił na nie odpowiedzi poprzez stworzenie rozbudowanego systemu administracyjnego cenzury prewencyjnej, wymagającej licencji na publikację (imprimatur) i poświadczenia, że książka została zbadana przez miejscowego ordynariusza, zwykle biskupa. Pierwszy indeks ksiąg zakazanych, znany jako indeks paulinów, został opublikowany w 1559 r. Index librorum prohibitorum miał 42 edycje, zanim zaprzestano jego publikacji w 1966 r. Stanowił on najbardziej wszechstronny zapis cenzury, jaki kiedykolwiek powstał.

Model administracyjny wprowadzony przez Kościół, z jego władzą centralną i egzekwowanie na poziomie lokalnym, przejęła cenzura państwowa. Tam, gdzie hierarchowie publicznie potępiali budzące sprzeciw pomysły, cenzura państwowa rutynowo działała potajemnie i otwarcie. Bezpieczeństwo narodowe, często kontrowersyjny konstrukt z ekspansywnymi granicami, nierzadko stanowiło dla niej uzasadnienie, zwłaszcza w czasie wojny, kiedy zwykle stosują ją wszystkie państwa narodowe.

Cenzura jest na ogół sprzeczna z demokracją, która charakteryzuje się instytucjonalizacją praw obywatelskich i politycznych, wolności obywatelskich oraz istnieniem opozycji. Chociaż wolność wypowiedzi jest centralną wartością demokratyczną, niektórzy przeciwnicy cenzury uznają wyjątki. Jednym z najczęściej proponowanych jest pornografia dziecięca ze względu na jej związek z osobami lub organizacjami, które popełniają przestępstwa takie jak pedofilia. Zwolennicy cenzury w takich wypadkach twierdzą, że prawo do swobodnej wypowiedzi jest mniej ważne od potrzeby zapobiegania szkodliwemu wpływowi tworzenia i rozpowszechniania pornografii dziecięcej na dzieci. Krytycy cenzury przeciwnie – twierdzą, że związek między tym typem pornografii a rzeczywistą krzywdą najmłodszych nie został ustalony. Chociaż niektórzy zwolennicy wolności słowa utrzymują, że ma ona pierwszeństwo przed obroną interesów dzieci, większość zachodnich demokracji zakazuje posiadania, produkcji i dystrybucji pornografii dziecięcej.

Kolejnym typem wypowiedzi, który prowokuje do dyskusji na temat cenzury, jest mowa nienawiści. I w tym przypadku zwolennicy twierdzą, że zachęca ona do rzeczywistej przemocy i że ta potencjalna szkoda przewyższa wartość wolności wypowiedzi. Takie argumenty uzasadniają cenzurę np. propagandy neonazistowskiej zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie.

Wykorzystanie cenzury może być postrzegane nie tylko w sposób formalny – tzn. przez urzędników uprawnionych do kontrolowania informacji politycznych przy użyciu znanych środków politycznych – ale także przez pryzmat nieformalnych mechanizmów, takie jak grożenie niezależnym dziennikarzom czy karanie krytycznej prasy odmową zapłaty za reklamy lub groźbą redukcji popytu na nie. Te nieformalne mechanizmy cenzury można znaleźć w młodych demokracjach ustanowionych po reżimach wojskowych lub autorytarnych, w których istnieją polityczne ograniczenia odziedziczone po uprzednim porządku politycznym, ograniczającym instytucjonalizację praw politycznych, lub spowodowanych brakiem demokratycznych przekonań elity rządzącej. W demokracjach takich władza niekiedy nie uchyla ograniczeń poprzedniego reżimu dotyczących wolności prasy lub uznaje, że cenzura bywa konieczna ze względu na bezpieczeństwo narodowe. Ostatni argument jest wykorzystywany do ograniczenia publikowania informacji o kwestiach uważanych za wrażliwe dla sił zbrojnych oraz do unikania ewentualnych napięć i zapewnienia konsolidacji demokracji.

W nieskonsolidowanych demokracjach lub reżimach hybrydowych cenzura urzędników zatrudnionych przez rządzących jest sprawowana za pomocą formalnych i nieformalnych mechanizmów, w tym grożenia dziennikarzom. Jej eliminacja jest jednym z priorytetowych wymogów związanych z procesem konsolidacji demokracji. W nieskonsolidowanych demokracjach, takich jak Wenezuela za czasów prezydentury H. Chaveza (u władzy od 1999 do 2013 r.), urzędnicy publiczni stosowali różne metody ograniczania wolności prasy, w tym nie tylko cenzurę, ale także działania takie jak anulowanie licencji telewizyjnych i radiowych. Chociaż cenzura jest formalnie odrzucana w demokracjach, wolność słowa może być ograniczona nie na mocy decyzji rządzących, ale jako konsekwencja struktury własnościowej mediów, gdy ludzie biznesu starają się wpływać na opinię publiczną, uniemożliwiając rozpowszechnianie przeciwstawnych poglądów. W takich sytuacjach redaktorzy mogą stosować rozległą autocenzurę, aby zablokować rozpowszechnianie wiadomości i pomysłów, które mogą zaszkodzić rządowi.

Cenzura może być narzucona zapobiegawczo – poprzez określenie warunków rozpowszechniania i obiegu idei przez dowolny kanał – lub ex post facto, z udziałem organu sankcjonującego tych, którzy naruszają normy ustanawiające ograniczenia wolności słowa.

Chociaż cenzura jest niezgodna z demokracją, nie oznacza to, że urzędnikom publicznym brakuje środków do tego, aby próbować przekonać media do blokowania wiadomości i informacji, które mogą być szkodliwe lub faworyzować treści negatywne dla opozycji.

Wraz z rozwojem nowoczesnej technologii, w szczególności internetu, narzucanie cenzury jest trudniejsze niż wcześniej dla urzędników publicznych, którzy chcą ograniczyć rozpowszechnianie informacji i wiadomości krytycznych wobec  rządu. Internet otworzył nowy kanał komunikacji dla dysydentów w niedemokratycznych reżimach (np. na Kubie i w Chinach), którzy za pośrednictwem sieci starają się potępiać nadużycia i ujawniać światu żądania pluralizmu i wolności. Działania te z kolei wywołują wsparcie ze strony organizacji pozarządowych i partii politycznych oraz rządów w krajach demokratycznych, co pomaga chronić autorów przed represjami. Nowymi graczami na polu działań na rzecz większego pluralizmu w niedemokratycznych reżimach lub nieskonsolidowanych demokracjach są także duże międzynarodowe korporacje – zwłaszcza Google.

Cenzura odgrywa bardzo ważną rolę w reżimach autorytarnych. Jest w nich narzędziem zapewniającym, że ograniczony pluralizm – centralny element ich tożsamości – mieści się w granicach ustalonych przez władze. Reżimy te pozwalają niektórym sektorom na elitarny dostęp, a nawet kontrolę nad mediami i wydawnictwami, za których pośrednictwem dążą do zdobycia władzy politycznej lub wpływów. Jednocześnie ograniczają go one tym, którzy wcześniej się nim cieszyli. Redaktorzy prywatnych firm medialnych, które wspierają reżim, powszechnie stosują autocenzurę, są bowiem zainteresowani jego ciągłością. Bywają oni szczególnie surowi, gdy chodzi o zapobieganie publikowaniu negatywnych wiadomości, zwłaszcza dotyczących działań opozycyjnych lub konfliktów i podziałów w ramach elit rządzących.

Przykładu ewolucji cenzury w wyniku konfliktów między frakcjami elity rządzącej, które zwiększyły swój wpływ po konsolidacji władzy, dostarcza reżim F. Franco w Hiszpanii (1939–1975). Wraz z konsolidacją władzy politycznej oraz w rozwojem gospodarczym i postępem społecznym pojawiła się tendencja do rozluźniania cenzury, aby umożliwić prasie odgrywanie roli w kontrolowaniu ekscesów, a zwłaszcza korupcji, wśród najwyższych urzędników. Zmiany wprowadziła także ustawa prasowa z 1966 r., która rozpoczęła liberalizację oficjalnej prasy, przynosząc większą przejrzystość decyzji władz. Informacje dotyczące nadużywania władzy, zwłaszcza o charakterze gospodarczym, były jednak wykorzystywane przez sektory elity rządzącej do osłabienia pozycji władzy innych frakcji, prowokując skandal, który doprowadził do zmian w gabinecie i zwolnienia ministrów zaangażowanych w ten konflikt. Pozwoliło to jednak na pojawienie się publikacji opozycyjnych, a nawet czasopism (np. „Cuadernos para el Diálogo”), które osłabiły reżim, przynosząc znaczny wzrost liczby negatywnych informacji politycznych, m.in. o przypadkach korupcji i konfliktów w środowisku rządu i elity władzy. W wyniku tych bezpośrednich i pośrednich skutków liberalizacji prasy cenzura została w praktyce przywrócona.

Liberalizacja reżimów autorytarnych zawsze oznaczała rozluźnienie cenzury i autocenzury. Przykładem jest reżim A. Pinocheta w Chile (1973–1990) w okresie niestabilności politycznej spowodowanej kryzysem gospodarczym w latach 1983–1984. Niezależne radiostacje i czasopisma mogły w szerszy sposób informować o kilku ocenionych wcześniej politycznych faktach, w tym represjach wobec organizacji opozycyjnych. Rząd nadal jednak groził dziennikarzom i karał ich formalnymi i nieformalnymi mechanizmami oraz w określonych przypadkach stosował cenzurę. Przestrzeń polityczna otwarta przez osłabienie tej ostatniej była szeroko wykorzystywana przez dziennikarzy i media, prowadząc do znacznego wzrostu informacji politycznych, w tym informacji negatywnych, i sprzyjała rozwojowi opozycji, a w rezultacie – osłabieniu politycznych podstaw autorytarnego rządu.

Cenzura może przynosić także szerokie konsekwencje tym, którzy się jej przeciwstawiają, zwłaszcza w islamie. W fundamentalistycznych teokracjach władza jest absolutna, a jej zakres może wykraczać poza zwykła ekskomunikę. Tak było, gdy ajatollah R. Chomeini z Iranu wydał fatwę skazującą na śmierć urodzonego w Indiach autora S. Rushdiego (który nie jest praktykującym muzułmaninem) za krytyczną i bluźnierczą w stosunku do islamu książkę z 1988 r. pod tytułem Szatańskie wersety. Fatwa zobowiązywała wszystkich wiernych muzułmanów do wykonania wyroku i zmusiła pisarza do ukrywania się przez lata. Japoński tłumacz książki, H. Igarashi, został zamordowany, a jego włoski tłumacz i norweski wydawca doznali poważnych obrażeń, gdy zostali pchnięci nożem przez napastników wykonujących rozkazy fatwy. Inni, w tym urodzony w Egipcie autor N. Mahfouz, również otrzymali groźby śmierci za obronę prawa Rushdiego do wolności wypowiedzi. Odrodzeniu i upolitycznieniu fundamentalistycznych form islamu po rewolucji irańskiej w 1979 r. towarzyszyło ściślejsze egzekwowanie kodeksów moralnych i przywracanie lub wzmacnianie cenzury. W Iranie cenzura stosowana pod wpływem reform z pierwszych lat XXI w. zaostrzyła się dramatycznie od 2005 r., gdy obowiązywać zaczęły nowe ograniczenia wobec wydawnictw książkowych, filmów, przedstawień teatralnych i niektórych gazet, a nawet dochodziło do prześladowań posiadaczy anten satelitarnych na dachach. Ministerstwo, które od wielu lat blokowało dostęp do wielu internetowych serwisów informacyjnych, w 2006 r. wprowadziło nowe środki mające na celu kontrolowanie blogerów. Rząd przedstawił również zarzuty dziennikarzom za umieszczanie postów na stronach internetowych.

Ponieważ telewizja satelitarna i internet sprawiły, że coraz częściej można obejść cenzury krajowe, coraz powszechniejsze stały się reakcje międzynarodowe. Represje wobec obraźliwych form wyrazu przybrały także nowe, pozaprawne formy. Przykładem są międzynarodowe protesty wywołane opublikowaną pod koniec 2005 r. w duńskiej gazecie „Jyllands-Posten” serią kreskówek wyśmiewających proroka Mahometa. Niektóre z nich zostały przedrukowane i potępione jako rasistowskie w egipskiej gazecie „Al Fagr”. W ciągu następnych kilku miesięcy pojawiły się na świecie protesty i kontrprotesty, a także gwałtowne konflikty w Libii, Pakistanie, Afganistanie, Nigerii i Somalii, w których zginęło co najmniej 139, a ranne zostały 823 osoby. Redaktor duńskiej gazety przeprosił za opublikowanie kreskówek.

Podczas gdy w zachodnich państwach demokratycznych nadal trwają debaty o zniesieniu wszelkich form cenzury koncentrujące się na tym, w jakim stopniu dopuszczalne są wcześniejsze ograniczenia dotyczące zniesławienia, prywatności i poufnych informacji, reżimy autorytarne w Chinach i Arabii Saudyjskiej stosują rygorystyczne formy administracyjnej cenzury. W ciągu ostatnich lat oba państwa rozszerzyły stosowanie ograniczeń wstępnych na jedną z najbardziej aktualnych metod publicznego rozpowszechniania informacji, czyli internet. W grudniu 2000 r. chiński rząd przyjął rozwiązania szczegółowo wyliczające, dlaczego i jak będzie on cenzurowany. Stworzono ogólnokrajową zaporę, która blokuje tysiące stron internetowych uznanych przez rząd za nieodpowiednie. Używając krajowego oprogramowania, Chiny filtrują nie tylko materiały erotyczne, ale także portale, które uważają za wrażliwe politycznie, takie jak strony zagranicznych organizacji działających na rzecz praw człowieka, niektóre organizacje informacyjne i strony związane z Tajwanem, Tybetem, ruchem Falun Gong oraz dysydentami i ruchami prodemokratycznymi.

Podobnie rząd saudyjski ustanowił najszerszy i najbardziej zaawansowany technologicznie system filtrowania na świecie, aby blokować cały materiał online, o którym rodzina rządząca twierdzi, że jest sprzeczny z obyczajami i wartościami muzułmańskich Arabów. Organ rządowy wykorzystuje wyspecjalizowany sprzęt proxy, który przetwarza wszystkie żądania stron internetowych z kraju i porównuje je z czarną listą zabronionych witryn. Jeśli żądana strona znajduje się na takiej znajduje, jest blokowana. Czarne listy są nabywane od firm komercyjnych i odnawiane w sposób ciągły. Oprócz list komercyjnych saudyjscy cenzorzy udostępniają inne strony internetowe, które uznają za nieodpowiednie. Internet, który w państwach zachodnich stanowi autonomiczne źródło informacji i cyrkulacji opinii, będące antytezą cenzury, w państwach rządzonych autorytarnie podlega najdalej idącym działaniom cenzorskim.

Jakub Idzik, Rafał Klepka

S. Ahmed, Censorship, The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford, Carlton 2015; J. Green, N.J. Karolides, Encyclopedia Of Censorship, Facts on File, New York 2005; S.C. Jansen, Censorship, History of, [w:] The International Encyclopedia of Communication, W. Donsbach (ed.), Blackwell Publishing, Malden–Oxford–Carlton 2015; C. Huneeus, Censorship, International Encyclopedia of Political Science, B. Badie, D. Berg-Schlosser, L. Morlino (eds.), Sage Publications, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington, DC 2011; D. Jones, Editor’s Note, [w:] Censorship: A World Encyclopedia, D. Jones (ed.), Taylor & Francis Group, London–New York 2001; R. Klepka, Medialna stronniczość polityczna jako nowa forma cenzury: przypadek Wiadomości TVP, [w:] Cenzuro, wróć? Mechanizmy ograniczania wolności słowa w Polsce po 1990 roku, Z. Romek, K. Kamińska-Chełminiak (red.), Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Pułtusk–Warszawa 2018; D. Robertson, The Routledge Dictionary of Politics, Routledge, Taylor & Francis Group, London–New York 2003; D. Welch, Censorship, [w:] Propaganda and Mass Persuasion. Historical Encyclopedia 1500 to the Present, N.J. Cull, D. Culbert, D. Welch, ABC-CLIO, Santa Barbara–Denver–Oxford 2003.