Biały wywiad

(wywiad ze źródeł otwartych,ang. open-source intelligence, OSINT)– w wąskim rozumieniu forma pracy wywiadowczej polegająca na pozyskiwaniu wszechstronnych informacji ze źródeł otwartych lub ogólnodostępnych. Określany bywa także jako „wywiad jawny” albo „wywiad jawnoźródłowy”. W szerszym rozumieniu pojęcie to oznaczać może uporządkowany sposób pozyskiwania, gromadzenia, a następnie przetwarzania i analizy informacji pochodzących z otwartych źródeł przez określone podmioty w celu wykorzystania ich w interesie tych podmiotów. Odnoszone jest często do legalnego wydobywania potrzebnych informacji z przestrzeni publicznej i przetwarzania ich w określonych celach. Najczęściej cechuje się brakiem konieczności naruszania prawa do prywatności (bezpieczeństwo danych osobowych) oraz łamania prawa chroniącego poufne bądź tajne informacje (bezpieczeństwo informacji niejawnych i inne tajemnice prawnie chronione). Należy jednak zaznaczyć, że granice białego wywiadu nie zawsze można określić precyzyjnie. W literaturze przedmiotu zwraca się w tym kontekście uwagę przede wszystkim na trudności interpretacyjne aktów prawnych, jeżeli chodzi o możliwość przetwarzania informacji publicznie dostępnych, a także na różnice w przepisach prawa poszczególnych państw w tym zakresie, co utrudnia jednoznaczną ocenę legalności oraz wiarygodności źródeł i samej działalności w ramach białego wywiadu. Można także wskazać na problemy wynikające z tego, że nie zawsze to, co jest publicznie dostępne, zostało wprowadzone do publicznej przestrzeni informacyjnej w sposób legalny.

Jako tzw. rozpoznanie oficjalne (z ogólnodostępnych źródeł) biały wywiad stanowi jeden z podstawowych, obok wywiadu osobowego (HUMINT) oraz technicznego (SIGINT), wymiarów działalności wywiadowczej służb państwowych, w szczególności wywiadu i kontrwywiadu. Polega on na pozyskiwaniu informacji drogą legalną ze wszystkich możliwych i oficjalnie dostępnych źródeł (m.in. media tradycyjne, internet, metadane dokumentów elektronicznych, usługi komercyjne, literatura niszowa, raporty, wyniki kontroli i audytów, konferencje, sympozja, prace naukowe, wypowiedzi ekspertów lub uczestników wydarzeń itp.). Pozyskiwane w ten sposób treści oceniane są na około 80% ilości wszystkich danych uzyskiwanych przez działalność wywiadowczą, natomiast ich wartość oscyluje wokół 10–15% ogólnej wartości gromadzonych informacji. Najczęściej informacje uzyskiwane w ten sposób wymagają potwierdzenia przez rozpoznanie osobowe lub techniczne, a także mogą stanowić podstawę do określania zadań dla osobowych źródeł informacji. W miarę rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz coraz większej transparentności funkcjonowania różnych podmiotów (urzędów administracji publicznej, podmiotów gospodarczych i pozarządowych) ten wymiar działalności informacyjnej nabiera coraz większego znaczenia. Warto zaznaczyć, że w kontekście funkcjonowania służb wywiadu i kontrwywiadu pozyskiwanie informacji stanowi tylko jeden z etapów ich podstawowej działalności i biały wywiad powinien być postrzegany w kontekście całego tzw. cyklu wywiadowczego (określenie zapotrzebowania na informacje, ich zbieranie, gromadzenie, przetwarzanie, analiza i opracowanie oraz dystrybucja do właściwych odbiorców).

W nomenklaturze Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) stosowane są następujące pojęcia związane z otwartymi źródłami informacji oraz korzystaniem z nich w sposób usystematyzowany w kontekście działalności wywiadowczej, w których można zauważyć zwiększający się stopień opracowania i weryfikacji informacji:

• open-source data (ODT) – dane jawne (otwarte, dostępne publicznie), które występują w postaci nieopracowanej, surowej czy źródłowej; mogą to być dokumenty lub materiały źródłowe w postaci np. notatek, korespondencji prywatnej lub służbowej, nagrań radiowych lub telewizyjnych, zdjęć drukowanych lub udostępnionych w internecie, informacji zamieszczonych na stronach internetowych, aktów prawnych, komercyjnych zdjęć satelitarnych, map itp. Wszystkie dane pochodzące ze źródeł pierwotnych;
• open-source information (OSINF)– informacje uzyskane ze źródeł otwartych, dostępnych publicznie, opracowane na podstawie danych jawnych zestawienia, analizy, raporty, artykuły, książki itp., poddane procesom wstępnej oceny i wartościowania opracowania, które są szeroko rozpowszechniane;
• open-source intelligence (OSINT)– wywiad ze źródeł otwartych (jawnoźródłowy), czyli informacje, które zostały celowo wyszukane, zebrane i wyselekcjonowane, połączone, opracowane i które mogą zostać przekazane właściwym odbiorcom (jeśli wcześniej określili zapotrzebowanie w tym zakresie); stanowi zaplanowany, uporządkowany i usystematyzowany proces pracy z wykorzystaniem źródeł otwartych, w którym informacje pozyskane w ten sposób zostają przekształcone w informacje wywiadowcze;
• validated open-source intelligence (OSINT-V) – zweryfikowany wywiad ze źródeł otwartych (jawnoźródłowy); obejmuje informacje wywiadowcze, które zostały w odpowiednim, wysokim stopniu potwierdzone lub zweryfikowane przez inne źródła informacji wywiadu (np. przez osobowe źródła informacji bądź wiedzę innych funkcjonariuszy czy pracowników) lub które pochodzą z pewnego źródła – takiego, że jego autentyczność i wiarygodność nie może być w żaden sposób podważona (np. transmisji określonego wydarzenia w różnych mediach na żywo).

            Poza państwowym wywiadem zagranicznym (zewnętrznym) oraz wywiadem wewnętrznym (kontrwywiadem) biały wywiad odnosi się również do działalności służb typu policyjnego i związany jest z wykrywaniem określonych rodzajów przestępstw oraz ściganiem ich sprawców (np. wywiad kryminalny, skarbowy). Jest także szeroko wykorzystywany przez podmioty prywatne różnego rodzaju, przy czym może być w szczególności stosowany w różnych celach i zakresach m.in. przez:

• prywatne agencje wywiadowcze pozyskujące i analizujące informacje o charakterze strategicznym oraz udostępniające swoje raporty i analizy w sposób komercyjny;
• wywiadownie gospodarcze wyspecjalizowane podmioty odpłatnie pozyskujące, analizujące i gromadzące informacje dotyczące sytuacji gospodarczej oraz kondycji poszczególnych przedsiębiorstw, działające na zlecenie innych przedsiębiorstw w celu zabezpieczenia ich interesów lub osiągnięcia przewagi konkurencyjnej;
• przedsiębiorstwa prywatne pozyskujące i analizujące informacje na temat działalności konkurencji oraz sytuacji rynkowej, a także w związku z poszukiwaniem klientów i analizą ich preferencji;
• organizacje pozarządowe działające w obronie interesów określonych grup społecznych, ochrony praw człowieka, ochrony praw zwierząt, ochrony środowiska itp. i w tym celu poszukujące oraz przetwarzające informacje na temat środowiska naturalnego, funkcjonowania administracji publicznej, realizacji różnych przedsięwzięć, występowania zagrożeń, współpracy międzynarodowej itp.;
• brokerów informacji (infobrokerów) zajmujących się wyszukiwaniem, oceną, selekcją, analizą oraz udostępnianiem konkretnych informacji na zlecenie;
• pracowników naukowych poszukujących, gromadzących i przetwarzających informacje ogólnodostępne w celu realizacji badań naukowych;
• dziennikarzy śledczych szukających informacji na temat funkcjonowania różnych podmiotów publicznych i prywatnych oraz powiązań między różnymi osobami i grupami w ramach prowadzonych śledztw dziennikarskich;
• informatyków śledczych pozyskujących elektroniczne dowody przestępstw, oszustw
  i nadużyć mogących szkodzić interesom osób fizycznych lub prawnych;
• specjalistów w zakresie bezpieczeństwa systemów i sieci informatycznych zajmujących się m.in. poszukiwaniem luk bezpieczeństwa i wykonywaniem tzw. testów penetracyjnych.

Poza podmiotami państwowymi i prywatnymi oraz pozarządowymi biały wywiad może być również wykorzystywany przez różne podmioty działające nielegalnie, w tym przez organizacje terrorystyczne oraz grupy przestępcze.

Zgodnie z typologią prezentowaną przez NATO można wyróżnić następujące otwarte źródła informacji przynależne w większości do sektora prywatnego:

• media tradycyjne obejmujące agencje prasowe, czasopisma, gazety, stacje radiowe i telewizyjne oraz książki, zarówno w odniesieniu do prezentowanych przez nie faktów czy przekazu określonych wydarzeń (surowych danych), jak również autorskich komentarzy czy analiz, wywiadów z ekspertami, publicystyki bądź przeprowadzonych śledztw dziennikarskich;
• media elektroniczne (internet) – do tej kategorii zaliczane są różnorodne podmioty prezentujące treści w internecie, w szczególności takie jak serwisy agencji informacyjnych, serwisy, portale i wortale informacyjne, portale eksperckie, naukowe i akademickie serwisy społecznościowe, blogi (również fotoblogi, videoblogi, blogi korporacyjne i organizacyjne, blogi tematyczne, pamiętniki internetowe), serwisy multimedialne, fora, listy dyskusyjne, chaty, strony domowe prywatnych użytkowników, podmiotów gospodarczych, organizacji pozarządowych, think-tanków, serwisy aukcyjne, sieci wymiany plików i udostępniania informacji, internetowe bazy danych oraz deep web itp.; w tym przedmiocie zwraca się również uwagę na tzw. metadane dokumentów w formie elektronicznej;
• internetowe usługi komercyjne – prywatne podmioty zajmujące się zbieraniem, analizą, a następnie udostępnianiem na określonych warunkach różnych informacji lub ich fachowych opracowań w formie analiz, raportów, artykułów, książek, zestawień itp. (najczęściej wiąże się to z opłatą za subskrypcję lub użytkowanie), np. portale informacji prawnej, portale eksperckie, branżowe, portale akademickie, biblioteki elektroniczne, specjalistyczne agencje lub fundacje informacyjno-analityczne, programy dostarczające informacje przestrzenne w postaci map itp.;
• literatura niszowa (ang. grey literature) – literatura, która nie jest publikowana, rozpowszechniana, katalogowana ani nabywana za pośrednictwem komercyjnych podmiotów, a która jest udostępniana tylko przez specjalistyczne kanały lub przez bezpośredni dostęp lokalny; zalicza się do niej wszelkiego rodzaju dokumenty robocze, przedruki, raporty i dokumenty techniczne, dysertacje, badania rynkowe, niepublikowane tłumaczenia, instrukcje, poradniki, biuletyny, newslettery itp.; materiały mogą pochodzić z sektora akademickiego, organizacji non-profit, przedsiębiorstw handlowych tworzących dokumenty na użytek wewnętrzny oraz dla klientów i dostawców, jak również ze stowarzyszeń, fundacji oraz klubów itp.;
• eksperci i obserwatorzy – osoby mające odpowiednią wiedzę merytoryczną zdobytą w wyniku nauki i prowadzenia badań bądź bezpośredniego uczestnictwa w określonych wydarzeniach w danym miejscu i czasie (np. uczestnicy ekspedycyjnych projektów naukowych, badacze poszczególnych krajów i kultur, pracownicy organizacji międzynarodowych, pracownicy i wolontariusze organizacji humanitarnych, świadkowie wydarzeń itp.);
• komercyjne bazy zdjęć i obrazów satelitarnych – zasoby podmiotów świadczących usługi w zakresie sporządzania i gromadzenia oraz udostępniania na określonych warunkach satelitarnych obrazów różnych fragmentów powierzchni ziemi (np. mosty, drogi, porty, fragmenty wybrzeża itp.).

W polskiej literaturze przedmiotu podkreśla się natomiast znaczenie źródeł otwartych w ramach sektora publicznego, a także przypisuje się informacje poszczególnym kanałom, które je generują i udostępniają (zarówno w formie tradycyjnej, jak i elektronicznej). Można w tym zakresie wskazać następujące rodzaje otwartych źródeł informacji w ramach zaproponowanych przez B. Saramaka pięciu podstawowych kanałów informacyjnych:

• środowisko naukowe i akademickie – informacje zawarte w ramach prowadzonych wykładów, programów szkoleniowych, prac dyplomowych, publikacji, opracowań lub prezentowanych wyników badań i analiz;
• administracja publiczna, organizacje międzynarodowe i pozarządowe – tworzone i udostępniane, często na podstawie przepisów prawa lub w ramach działalności statutowej, różnego rodzaju dokumenty, bazy danych, analizy i raporty oraz specjalistyczne systemy informacji (np. przepisy prawa, procedury, regulaminy, ogólnodostępne rejestry, ogłoszenia sądowe i urzędowe, raporty, dokumentacja udostępniana na podstawie przepisów prawa, systemy informacji przestrzennej, systemy informacji publicznej, systemy informacji gospodarczej itp.);
• środki masowego przekazu i podmioty komercyjne – transmisje i relacje na temat aktualnych wydarzeń, zarówno w wymiarze globalnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, jak również gromadzenie wytworzonych materiałów w postaci autonomicznych baz danych, a także różnego rodzaju produkty marketingowe (biuletyny, prospekty, informatory, ulotki, reklamy) oraz przedsięwzięcia związane z analizą różnego rodzaju produktów (w tym tzw. inżynieria odwrotna);
• biblioteki – różnego rodzaju zbiory w postaci książek, czasopism, starodruków itp., a także stosowne bazy danych zasobów oraz dedykowane systemy pozwalające na ich wyszukiwanie;
• osoby fizyczne – w zakresie informacji o różnym charakterze, które są dystrybuowane podczas posiedzeń, spotkań, dyskusji i stanowią pewnego rodzaju obserwację określonego zjawiska, ale nie zostały jeszcze ujęte w żadnych innych, bardziej sformalizowanych źródłach.

Piotr Swoboda

J. Hughes-Wilson, Największe błędy wywiadów świata, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2002; NATO Open Source Intelligence Handbook, Norfolk 2001; B. Jakubus, M. Ryszkowski, Ochrona informacji niejawnych, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 2001; K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2011; P. Maciołek, Internet a OSINT – szanse i praktyczne zastosowania, [w:] Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, W. Filipowski, W. Mądrzejowski (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012; NATO Open Source Intelligence Reader, Brussels 2002; B. Saramak, Wykorzystanie otwartych źródeł informacji w działalności wywiadowczej. Historia, Praktyka, Perspektywy, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015; B. Stromczyński, P. Waszkiewicz, Biały wywiad w praktyce pracy organów ścigania na przykładzie wykorzystania serwisów społecznościowych, „Prawo i Prokuratura” 2014, nr 5; P. Swoboda, Wywiad i kontrwywiad w Polsce w procesie przemian systemowych (1989–2007), Avalon, Kraków 2016; K. Wiciak, ESOM jako narzędzie „białego wywiadu”, [w:] Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, W. Filipowski, W. Mądrzejowski (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012; A. Żebrowski, Wywiad i kontrwywiad w XXI wieku, Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010.