Bariery informacyjne
przeszkody utrudniające lub uniemożliwiające korzystanie z informacji bądź jej rozpowszechnianie, takie jak bariera językowa, bariera ekonomiczna, bariera techniczna, bariera ideologiczna itp. Mogą one dotyczyć dostępu do informacji, jak również przepływu wiedzy lub przeszkód występujących w komunikacji. Jako przeszkody, które zakłócają proces przepływu informacji od jej twórców do adresatów, mogą oddziaływać na użytkownika niezależnie od jego świadomości (bariery obiektywne) lub poprzez tę świadomość (bariery subiektywne). Według Lexikon Information und Dokumentation bariery informacyjne występują, gdy informacje nie są wykorzystywane z powodu niewiedzy użytkownika o ich istnieniu lub z powodu niekorzystania ze znanych źródeł informacji albo utrudnionego dostępu do tych źródeł. Zgodnie z definicją D.E. Haaga jednak
pojawiają się zawsze wtedy, gdy występuje rozbieżność między idealną a aktualną dostępnością opublikowanej informacji, i powodują utrudnienie, opóźnienie, uniemożliwienie dostępu do informacji.
Bariery wynikające z utrudnień dostępu do informacji dotyczą głównie niemożności dotarcia do dokumentu lub niemożności wykorzystania treści zawartych w dokumencie. Według Ch. Borgmanna istnieją trzy zasadnicze przeszkody związane z zapewnieniem dostępu do informacji, wynikające z braku połączenia z siecią komputerową, braku dostępu do treści i serwisów informacyjnych oraz niemożności wykorzystania technologii informacyjnych i wykorzystania treści zawartych w dokumentach. Z kolei dostęp do informacji według R.E. Rice’a i S.L. Chang może być utrudniony, jeżeli brak dostępu do wiedzy, dostępu do technologii i mediów, dostępu wynikającego z nieumiejętności wykorzystania informacji (pojmowania, rozumienia i przyswajania treści), dostępu wynikającego z władzy nad przepływem informacji (nadrzędnej kontroli), dostępu do informacji jako towaru oraz dostępu do rządowych serwisów informacyjnych (znajomości praw umożliwiających aktywny udział w demokratycznym społeczeństwie).
W literaturze opisano różne typologie barier informacyjnych. Najczęściej dzielone są one na: bariery obiektywne i subiektywne, zewnętrzne i wewnętrzne oraz makrobariery (uwzględniające warunki ekonomiczne i geopolityczne na świecie) i mikrobariery (uwzględniające cechy psychologiczne użytkownika). Jak stwierdza M. Świgoń, bariery informacyjne tworzą kompleks zależnych od siebie i wzajemnie przenikających się zjawisk, dlatego w praktyce niemożliwe jest wyznaczenie wyraźnej granicy pomiędzy różnymi ich rodzajami i formami. Przykładowo typologia D.A. Haaga obejmuje aż 51 typów barier informacyjnych zestawionych w trzech zespołach – są to bariery związane z publikowaniem informacji, bariery związane z organizacją i przetwarzaniem informacji oraz bariery związane z korzystaniem z informacji opublikowanej. Z kolei typologia barier, na które można natknąć się w procesie komunikacji, zaproponowana przez W. Przelaskowskiego, obejmuje ich 14: są to bariery braku rozeznania, braku łączności, językowa, konceptualna (wewnątrzjęzykowa), semiotyczna (między językiem a myślą), braku erudycji, efektu pierwszeństwa, efektu ostatniego, subiektywnej oceny hipotez, minimalizacji dystansu między hipotezą a stanem adekwatnym, poszukiwania reguły i prawidłowości, wynikająca ze sprzeczności pomiędzy teoretycznym poziomem poznania a uświadomieniem go w kategoriach filozoficznych, informacyjną między nauką a techniką oraz bariera informacji niepełnej. Najbardziej znana jest w literaturze typologia barier informacyjnych sporządzona na podstawie schematu T.D. Wilsona. Obejmuje ona cztery zasadnicze grupy: bariery związane z użytkownikiem informacji, bariery interpersonalne, bariery środowiskowe (otoczenie użytkownika) i bariery związane ze źródłami informacji (tworzone przez biblioteki lub przez autorów i wydawców informacji pośredniej i bezpośredniej). Do barier związanych z użytkownikiem informacji zalicza się np. barierę nieświadomości, barierę braku wiedzy, barierę terminologiczną, barierę języków obcych, barierę niewystarczającego przygotowania do wyszukiwania informacji, barierę oporu psychicznego przed korzystaniem z komputerowych baz danych, barierę oporu psychicznego przed proszeniem o pomoc w wyszukiwaniu informacji, barierę pasywnej postawy, barierę braku systematyczności, barierę braku wystarczającej ilości czasu na poszukiwanie informacji naukowej, barierę obawy związanej z korzystaniem z instytucji gromadzących informacje. Z kolei bariery środowiskowe obejmują bariery prawne (wynikające z ochrony praw własności intelektualnej i przemysłowej, ochrony przed naśladownictwem i konkurencją), bariery finansowe (wynikające z niedoboru środków finansowych), bariery ekonomiczne (bariera wartości czasu, jaki należy poświęcić na wyszukanie informacji, bariera wysokich kosztów publikacji, bariera wysokich kosztów dostępu do informacji i korzystania z niej), bariery geograficzne (bariera dystansu, izolacja geograficzna, izolacja od dużych ośrodków naukowych, odległość do miejsc udostępniania informacji) oraz bariery polityczne (wynikające z obrony państwowych interesów, z cenzurowania informacji, utajniania wyników badań, manipulowania informacją, działań ideologicznych).
Bariery informacyjne stanowiące przeszkodę w prawidłowym obiegu informacji mogą hamować rozwój organizacji i doprowadzić do jej upadku. T. Galewski, analizując system informacyjny przedsiębiorstwa, zwraca uwagę na szkodliwość wybranych barier. Opisuje on:
- bariery informacyjne – zaliczają się do nich bariery związane z pozyskiwaniem informacji złej jakości i niespełniającej kryteriów użyteczności w sensie zaspokajania potrzeb informacyjnych podmiotów. Z punktu widzenia ekonomiki informacji należą do nich: brak informacji, niedoskonałości generowania informacji oraz niska jakość informacji, czyli niski stopień jej użyteczności dla odbiorcy;
- bariery psychologiczne – powstają one w sytuacji niewystarczającego czasu do namysłu nad informacją otrzymaną, zależą od dotychczasowej wiedzy, kontekstu, stanu emocjonalnego użytkownika oraz okoliczności odbioru informacji. Do barier tych zalicza się tzw. klatkę wiedzy – każdy obserwator danego obiektu bowiem ma pewną wiedzę, która wpływa na jego postrzeganie świata, przez co wygenerowana informacja nie jest obiektywna. Bariera ta jest trudna do pokonania, ponieważ podmiot generujący informację jest ograniczony swoim horyzontem informacyjnym i może nie zdawać sobie z tego sprawy. Inne bariery z tej grupy mogą być generowane w związku ze złą interpretacją informacji i odwzorowaniem danego fragmentu rzeczywistości, wynikać z przeciążenia informacyjnego, czyli z otrzymywania nadmiernej ilości danych, których odbiorca nie jest w stanie przyswoić, z paradoksu przesytu informacyjnego, oznaczającego stan braku pożądanej informacji przy ogólnej nadprodukcji informacji, z koncepcji „dominującej logiki firmy” C.K. Prahalada i R.A. Bettisa, która oparta jest na założeniu, że nie wszystkie informacje są wykorzystywane na najwyższych szczeblach zarządzania. Bariera ta wynika z zachowań menedżerów opartych na schematach poznawczych, które nabyli oni wraz z doświadczeniem zawodowym, i uniemożliwia zmianę procesu podejmowania przez nich decyzji, z niedocenienia znaczenia information literacy, czyli umiejętności, które warunkują odpowiednie posługiwanie się informacją i ich wykorzystanie, ze stosowania uproszczonych heurystyk w celu uniknięcia niedogodności podczas analizy informacji, np. heurystyki dostępności, zakotwiczenia, reprezentatywności;
- bariery socjologiczne – według J. Unolda mimo że każda jednostka teoretycznie ma zdolność do samodzielnej obserwacji i interpretacji świata, to w rzeczywistości tworzy ten obraz na bazie powszechnie przyjętych norm społecznych, które ograniczają jej procesy percepcji i wpływają na sposób oceny obserwowanych zjawisk. Należy więc przyjąć, że to, jak dany obiekt czy proces jest postrzegany przez daną grupę pracowników, ma wpływ na procesy informacyjne w firmie. Duże znaczenie mają tutaj kwestia podejmowania decyzji w grupie, jednorodność tej grupy i typ kultury organizacyjnej. Każdy z uczestników grupy stara się wpłynąć na percepcję, intencje, oceny, decyzje i konkretne działania pozostałych członków danej zbiorowości, tworząc bariery w prawidłowym obiegu informacji;
- bariery organizacyjne – dotyczą one złej organizacji i niedoskonałości zasobów technicznych. Zalicza się do nich bariery wynikające z niedopracowanej metainformacji, w której zawarte są niepełne informacje na pytania: jakie informacje są dostępne w systemie?, ile razy była wykorzystywana dana informacja?, jaki sprzęt jest używany?, jakie są potrzeby informacyjne użytkowników?, oraz bariery wynikające ze stosowania nieodpowiednich kanałów informacyjnych, służących do komunikacji między nadawcą a odbiorcą. Dobry kanał informacyjny nie powoduje zniekształcenia przesyłanej informacji, zły generuje szumy informacyjne, np. szumy techniczne (wadliwe działanie sprzętu), organizacyjne (błędne przekazywanie informacji) osobowościowe (psychofizyczne ograniczenia użytkowników) lub celowe;
- bariery ekonomiczne – powstają one wskutek braku środków na implementację optymalnego systemu informacyjnego i skutkują powstawaniem wielu luk, które z kolei powodują złe zarządzanie informacją w firmie. Z powodu niedoinwestowania najczęściej wpływają one na powstawanie innych rodzajów barier.
Część wymienionych barier występuje także w systemach obronności i bezpieczeństwa, szczególnie w zakresie zaspokajania potrzeb informacyjnych na poszczególnych szczeblach dowodzenia. G. Michalewski do istotnych utrudnień zalicza konieczność dokonywania ocen i prognoz zagrożenia w sytuacjach niepewności, czyli dużego niedoboru informacji, który charakteryzuje działalność operacyjną. Jako bariery informacyjne szczególnie utrudniające ten proces wskazuje zaś brak jasno określonych procedur tworzenia ujednoliconych baz danych, co skutkuje stosowaniem indywidualnych zasad organizacji zasobów informacyjnych i utrudnieniami w sprawnym przepływie informacji.
Zgodnie z modelem zachowań informacyjnych T.D. Wilsona bariery informacyjne powstają w takim samym kontekście co potrzeby informacyjne użytkowników informacji. Mogą być związane z ich cechami osobowymi (bariery personalne), z rolą społeczną, jaką pełnią (bariery interpersonalne), oraz z warunkami zewnętrznymi (bariery środowiskowe). Bariery informacyjne wywierają negatywny wpływ nie tylko na potrzeby informacyjne i zachowania informacyjne związane z poszukiwaniem informacji, ale też na przebieg całego procesu informacyjnego. Bez względu na miejsce ich występowania – czy to na etapie identyfikacji potrzeb, czy poszukiwania informacji, czy jej użytkowania – wszystkie je można rozpatrywać łącznie, ponieważ wynikają one z siebie wzajemnie. Pokonanie ich przyczynia się zaś do powstawania nowego kontekstu potrzeb informacyjnych dla podmiotu, który przystępując do rozwiązywania kolejnych zadań informacyjnych, musi usunąć kolejne, nowo powstałe bariery. Jest więc to model kontinuum.
W. Abramowicz, Filtrowanie informacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008; M. Banacka, Współczesne bariery w dostępie do informacji – kilka uwag w związku z ich typologiami i rodzajami, http://e-pedagogiczna.edu.pl [b.m.] 2011; T. Galewski, Bariery informacyjne w przedsiębiorstwie, „Zarządzanie i Finanse” 2012, r. 10, nr 1, cz. 1; J. Jaworski, Bariery informacyjne w funkcjonowaniu małego przedsiębiorstwa, [w:] „Ekonomiczne Problemy Usług” 2012, nr 80; J. Oleński, Ekonomika informacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001; M. Popiołek, Bariery rozwoju e-administracji w Polsce, [w:] „Ekonomiczne Problemy Usług” 2013, nr 105, t. 2; Procesy informacyjne w obronności i bezpieczeństwie. Teoria i praktyka, M. Wrzostek (red.), Akademia Sztuki Wojennej, Warszawa 2017; J. Sobielga, Psychologiczne aspekty barier informacyjnych – badania wśród studentów, „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej” 1997, nr 4; B. Stefanowicz, Informacja, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010; M. Świgoń, Bariery informacyjne. Podstawy teoretyczne i próba badań w środowisku naukowym,Wydawnictwo SBP, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Warszawa 2006; Bariery informacyjne w środowisku naukowym. Badania pilotażowe,„Przegląd Biblioteczny” 2003, t. 71; Zarządzanie wiedzą i informacją. Podstawy teoretyczne, badania w wymiarze indywidualnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2012; J. Unold, Teoretyczno-metodologiczne podstawy przetwarzania informacji w cyberprzestrzeni,Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.